Εισαγωγή στην λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας και του φανταστικού
Ένα εισαγωγικό άρθρο της Αμάντα-Έρρικα Μορρέλλ επάνω στην λογοτεχνία της Ε.Φ., τα βιβλία, τις ταινίες, τα κόμιξ κλπ που ασχολούνται με την θεματική του φανταστικού, του τρόμου, της φρίκης…
Πότε και από που ξεκίνησε η επιστημονική φαντασία, κι η λογοτεχνία του φανταστικού, τρόμου και φρίκης?
Η απαρχή της σύγχρονης επιστημονικής φαντασίας όπως την ορίζουμε οι φαν του είδους αλλά και όπως ορίζεται ιστορικά, εντοπίζεται στον 19ο αιώνα. Την ίδια περίπου εποχή που ξεκίνησε και η πρώτη βιομηχανική επανάσταση στον σύγχρονο κόσμο από το Ενωμένο Βασίλειο. Με την έκδοση το 1818 του θρυλικού εμβληματικού μυθιστορήματος “Frankenstein – a modern Prometheus” της Mary Shelley. Το “Frankenstein – a modern Prometheus” αποτελεί λοιπόν ένα από τα ορόσημα μιας νέας εποχής, ενός κεφαλαίου της επιστημονικής φαντασίας, και της λογοτεχνίας του φανταστικού, φρίκης και τρόμου. Επίσης, αποτελεί κορυφαίο έργο της gothic λογοτεχνίας. Παρομοίως, ανάλογη θέση στην λογοτεχνία του φανταστικού, φρίκης και τρόμου, έχει το μυθιστόρημα του Bram Stoker “Dracula”, έτος πρώτης του έκδοσης το 1897.
Όσον αφορά την Mary Shelley είναι πολύ σημαντικό να θυμίσουμε πως ακόμη και μέχρι σήμερα δεν αναγνωρίζεται πάντα η πολύ σημαντική συμβολή της στην εξέλιξη της επιστημονικής φαντασίας και της λογοτεχνίας του φανταστικού, ενώ μνημονεύονται σαν “πατέρες” της επιστημονικής φαντασίας οι πολύ μεταγενέστεροι της συγγραφείς Jules Verne και H.G.Wells.
Λογοτεχνικά έργα επιστημονικής φαντασίας, φάνταζι, φρίκης και τρόμου συναντούμε σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς του πλανήτη. Φυσικά, την εποχή ή τις εποχές που γράφτηκαν, μάλλον πιο σωστά δημιουργήθηκαν και απαγγέλθηκαν, δεν χρησιμοποιούνταν ούτε και ήταν γνωστοί οι όροι επιστημονική φαντασία, φάνταζι, φρίκη, τρόμος, οι δύο τελευταίοι να υποθέσουμε πως αν ήταν γνωστοί σε μερικούς από τους αρχαίους πολιτισμούς της Γης, εννοιολογικά και σημασιολογικά ίσως να μην ήταν ακριβώς το ίδιο όπως σήμερα. Έχουν γραφτεί πάρα πολλά έργα με στοιχεία επιστημονικής φαντασίας και φανταστικού, στην αρχαιότητα, τον μεσαίωνα, κι από την αναγέννηση και την εποχή του διαφωτισμού και πέρα, που είναι αρκετά για να παρουσιαστούν σε ένα εισαγωγικό άρθρο, κι επειδή ιστορικά κι όχι μόνο τους αξίζει, θα γίνει μια παρουσίαση τους σε ξεχωριστό επόμενο άρθρο.
Από τον 2ο μ.χ. αιώνα, με το έργο “μια αληθινή ιστορία” του Λουκιανού, αλλά και τους κατοπινούς αιώνες, έχουν γραφτεί έργα και ιστορίες που κέρδισαν με την δική τους αξία μια θέση στην λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας, φάνταζι, τρόμου και φρίκης.
Ακόμη κι αν υποθέσουμε πως είχαν διαφορετικούς γενικά κανόνες στην ανάπτυξη της πλοκής, των χαρακτήρων, της μυθοπλασίας, της τελικής συγγραφής. Κλείνοντας την παράγραφο αναφέρουμε ορισμένα ενδεικτικά έργα που νομίζουμε πως εντάσσονται στην επιστημονική φαντασία, το φάνταζι, φρίκη και τρόμο από την αρχαιότητα. Αρκετά από αυτά – αν όχι όλα – περιγράφουν και είτε το εκθειάζουν με κάποιον τρόπο, είτε το επιβεβαιώνουν και το ενισχύουν, είτε το σατιρίζουν – το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό καθεστώς της εποχής τους.
- μια αληθινή ιστορία – Λουκιανός
- Ιλιάδα & Οδύσσεια – Όμηρος
- το έπος του Γκιλγκαμές (σουμεριανή παράδοση)
- Μαχαμπαράτα (ινδική παράδοση)
- Ραμαγιάνα (ινδική παράδοση)
- Urashima Taro (ιαπωνική παράδοση)
- Beowulf
- το τραγούδι των Nibelungen
- αφηγήσεις για την δημιουργία του κόσμου από διάφορους λαούς της Γης (Χόπι, Ιάπωνες, Κέλτες, Έλληνες, Βίκινγκς και άλλοι)
Τι είναι και πως ορίζεται η επιστημονική φαντασία?
Ως έναν γενικό ορισμό της επιστημονικής φαντασίας μπορούμε να ορίσουμε αυτές τις μορφές τέχνης, που φαντάζονται, οραματίζονται, πιθανολογούν σχετικά με το μέλλον, αλλά και “προβλέπουν” τεχνολογικές, πολιτικοκοινωνικές, κοινωνικοοικονομικές, πολιτισμικές και άλλες εξελίξεις.
Το μέλλον, όσον αφορά την ζωή και την θέση της ανθρωπότητας στον πλανήτη Γη, το ηλιακό σύστημα, τον γαλαξία μας.Επίσης την εξέλιξη της τεχνολογίας και των επιστημών στις ζωές μας, καθώς και των επιδράσεων τους στην ποιότητα και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, που ανάλογα με το πως και από ποιους χρησιμοποιούνται, οι επιδράσεις αυτές είναι είτε θετικές, είτε αρνητικές.
Ακόμη, τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ανθρώπων και των υπόλοιπων μορφών ζωής στον πλανήτη που κατοικούμε από κοινού, τις συνέπειες και επιπτώσεις στην ψυχολογία, τον πολιτισμό και την θέση των Γήινων στον γαλαξία και το σύμπαν, μετά από μια υποθετική πρώτη επαφή με εξωγήινους πολιτισμούς. Όπως επίσης και την επίδραση στην τεχνολογία και το σύνολο των επιστημών και των τεχνών, στα ήθη, έθιμα και συνήθειες των Γήινων, αλλά μερικές φορές και των εξωγήινων.
Ενώ όταν πρωτοεμφανίστηκε σαν είδος ήταν αποκλειστικά λογοτεχνικό και σπάνια είχε πολιτικοκοινωνικές αιχμές και σχόλια, στον 20ο και 21ο αιώνα εξελίχθηκε (και η επιστημονική φαντασία αλλά και η λογοτεχνία του φανταστικού, τρόμου και φρίκης) και επεκτάθηκε και στην ποίηση, στα εικονογραφημένα διηγήματα, στην μουσική, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, τα κόμικς, άνιμε και μάνγκα, ενώ σε πολλές περιπτώσεις έθιγε με καίριο τρόπο πολιτικοινωνικά ζητήματα.
Η πρώτη ονομασία με την οποία έγινε γνωστή ήταν ο όρος scientifiction (επιστημοφαντασία) που καθιερώθηκε το 1916 από τον Hugo Gernsback, αμερικανό συγγραφέα και εκδότη. Ο όρος επιστημονική φαντασία (science fiction) αποδίδεται στον επίσης αμερικανό συγγραφέα και εκδότη Forrest J. Ackerman, γύρω στο 1954. Ειδικότερα με την συντομογραφία sci-fi, που ήταν αντίστοιχη της συντομογραφίας hi-fi (high fidelity υψηλή πιστότητα).
Η χρονική περίοδος γνωστή ως χρυσή εποχή της επιστημονικής φαντασίας, κράτησε από το 1930 ως το 1945 με 1950. Χαρακτηριζόταν ως χρυσή εποχή λόγω της πληθώρας εκδόσεων και της εμφάνισης πολλών νέων συγγραφέων και εκδοτών στο είδος.
Χαρακτηριζόταν από:
- την αληθοφάνεια των ιστοριών και των χαρακτήρων.
- Την “ταύτιση” επιστημονικών ανακαλύψεων και εξελίξεων με την επιστημονική φαντασία.
- Αλλά και ταυτόχρονα, την έλλειψη προσήλωσης στους νόμους της φυσικής αλλά και της επιστημονικής προόδου, εξελίξεων και ανακαλύψεων.
Συνήθως ανδροκρατούμενη τις πρώτες δεκαετίες της παρουσίας της· σε πολλές περιπτώσεις αναπαρήγαγε τις “καθιερωμένες” σεξιστικές και πατριαρχικές αντιλήψεις όσον αφορά την θέση και τους κοινωνικούς “ρόλους” της γυναίκας όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και στην επιστημονική κοινότητα.
Παρατηρήσεις:
- H προσέγγιση, περιγραφές, παρουσίαση γενικότερα της επιστημονικής φαντασίας και του φάνταζι/τρόμος/φρίκη, σε όλη την έκταση του άρθρου, γίνονται υπό το εντελώς υποκειμενικό πρίσμα και αντίληψη της γράφουσας.
- Σύμφωνα με την Δόμνα Παστουρματζή η επιστημονική φαντασία ορίζεται ως το μοναδικό λογοτεχνικό είδος που εξερευνά και ερμηνεύει τις επιπτώσεις από την εισβολή της επιστήμης και της τεχνολογίας στον χώρο της ανθρώπινης δραστηριότητας: η νέα μυθολογία του τεχνοκρατικού δυτικού πολιτισμού.
Η επιστημονική φαντασία σε άλλα λογοτεχνικά και κινηματογραφικά είδη (genres) και η σχέση της με την φάνταζι, τρόμο και φρίκη
Η επιστημονική φαντασία και η λογοτεχνία του φανταστικού, τρόμου και φρίκης – σε αναγνώστ(ρι)ες που δεν έχουν και μεγάλη εξοικείωση με αυτά – ενδέχεται να συγχέονται ή και να θεωρούνται ως ένα ενιαίο είδος στην λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, και αλλού.
Στην πραγματικότητα όμως, είναι μεν διακριτά, παράλληλα δε, βρίσκονται σε κοντινή σχέση και διάδραση μεταξύ τους.
Σε πολλές περιπτώσεις, σε σημαντικά έργα επιστημονικής φαντασίας, η πλοκή περιλαμβάνει στοιχεία φάνταζι, τρόμου και φρίκης, αλλά και το αντίστροφο.
Επίσης, σε πολλά “συμβατικά” έργα λογοτεχνίας, κινηματογράφου κλπ., μπορεί να συναντήσει κανείς στοιχεία ή μέρος της πλοκής “δανεισμένα” από την επιστημονική φαντασία, το φάνταζι, τρόμο και φρίκη.
Ακόμη, η ε.φ., πολλές φορές εντάσσει στην πλοκή και στην μυθοπλασία της, γουέστερν, νουάρ, αστυνομική, ή το είδος της σάτιρας, ή και της κωμωδίας, της τραγωδίας και του δράματος, στην κυρίως ιστορία.
Δηλαδή, διαβάζουμε ή παρακολουθούμε μία sci-fi ιστορία σε ένα περιβάλλον γουέστερν, νουάρ ή αστυνομικό.
Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφέρουμε την ταινία (1973) Westworld, αλλά και την σειρά που βασίστηκε στην ταινία, το επεισόδιο της βρετανικής σειράς Doctor Who του 2012 (επεισόδιο 228: a town called Mercy), την αμερικανική σειρά Firefly, την επίσης αμερικανική σειρά The Mandalorian που έχουν ένα γουέστερν φόντο ή και αισθητική.
Ενώ η ταινία Blade Runner – βασισμένη στο διήγημα του Philip K. Dick Do androids dream of electric sheep? – εκτός από το ιδιαίτερο σενάριο και μυθοπλασία της, με την cyberpunk αισθητική της, εμπεριέχει σαφή στοιχεία neo-noir και αστυνομικού δράματος στην πλοκή της.
Οι τηλεοπτικές σειρές Alf, 3rd rock from the sun, Eureka έχουν εμφανή κωμική ατμόσφαιρα στην μυθοπλασία τους, συνδυασμένη και με δραματικές κορυφώσεις.
Η σειρά ταινιών Alien είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα space terror πλοκής. Ειδικά η πρώτη ταινία της σειράς (1979) στο κλειστοφοβικό περιβάλλον του διαστημοπλοίου με την απειλή του τέρατος που κρύβεται στα σκοτεινά σημεία του σκάφους αυξάνει και πολλαπλασιάζει τον τρόμο του αγνώστου στους θεατές.
Σειρές επιστημονικής φαντασίας όπως το Babylon 5 και το Battlestar Galactica συνδυάζουν διάφορα στοιχεία, έχουν όμως και κάποια κοινά και φυσικά αρκετές διαφορές μεταξύ τους: το Babylon 5 διαδραματίζεται περίπου 250 χρόνια στο μέλλον ενώ το Battlestar Galactica σε μια απροσδιόριστη εποχή, που οριοθετείται μόνο προς το τέλος του ριμέικ της σειράς.
Κοινά τους στοιχεία είναι η άσκηση της πολιτικής και οι επιπτώσεις της στους λαούς, η κατάχρηση εξουσίας, επιστήμης και τεχνολογίας, ο μιλιταρισμός, η καταστροφή που φέρνει ο πόλεμος, η θρησκεία και οι “προφητικές, μεταφυσικές” προεκτάσεις, οι διάφορες μορφές ρατσισμού, αλλά και μερικές σύντομες αλλά ουσιαστικές αναφορές σε μορφές ταξικής πάλης.
Το Star Trek και το Star Wars είναι δύο σύμπαντα sci-fi που – όπως και οι παραπάνω αναφερθείσες σειρές και ταινίες, όπως και άλλες που δεν αναφέρονται εδώ – θα αποτελέσουν αντικείμενο ξεχωριστών αναλυτικών άρθρων.
Επίσης, διάφορες θεματικές που βρίσκουν την τιμητική τους και έχουν στενή σχέση και διάδραση με την επιστημονική φαντασία είναι η μελλοντολογία, η δυστοπία, ευτοπία και ουτοπία, το ταξίδι στον χώρο και τον χρόνο, η εναλλακτική ιστορία, η αποκαλυπτική ή μετα-αποκαλυπτική εξέλιξη που συνήθως συνοδεύεται και από την μερική ή πλήρη καταστροφή του σύγχρονου πολιτισμού και τρόπου ζωής.
Mια πρώτη γνωριμία με συγγραφείς ε.φ., φάνταζι, φρίκη και τρόμου
Πολλοί και πολλές από εσάς, θα γνωρίζετε τα ονόματα και το έργο των συγγραφέων που θα αναφερθούν. Όπως και σε όσα αναφέρονται στις προηγούμενες παραγράφους, σε σχέση με τα είδη και τις μορφές της επιστημονικής φαντασίας και του φάνταζι, τρόμου και φρίκης, έτσι υπάρχει και μια πληθώρα συγγραφέων, που έχουν διακριθεί σε ένα ή και περισσότερα είδη και μορφές γραφής, και στην επιστημονική φαντασία, και στο φανταστικό, τον τρόμο και την φρίκη. Παρακάτω μια συμβολική μικρή λίστα συγγραφέων από τους άπειρους και άπειρες συγγραφείς στον χώρο της ε.φ., και της φάνταζι, φρίκης και τρόμου.
- -Frankenstein a modern Prometheus, Mary Shelley
- -Dracul,a Bram Stoker
- -Slaughterhouse No.5, Kurt Vonnegut
- -War of the Worlds, H.G.Wells
- -Dune, Frank Herbert
- -Salem’s Lot, Stephen King
- -Solaris, Stanislav Lem
- -The man in the high castle, Philip K.Dick
- -The hitchhiker’s guide to the galaxy, Douglas Adams
- -Babel-17, Samuel Delaney
- -Brave new World, Aldus Huxley
- -I have no mouth and I must scream, Harlan Ellison
- -When it Changed, Joanna Russ
Eίδη, υποείδη, κατηγορίες και υποκατηγορίες ε.φ.φάνταζι, τρόμου και φρίκης και συγγραφείς
Όσα πολλά και διαφορετικά μεταξύ τους είδη και υποείδη και διαφορετικές κατηγορίες και υποκατηγορίες ε.φ. φάνταζι, τρόμου και φρίκης υπάρχουν, άλλοι τόσοι συγγραφείς εκπροσωπούν επάξια αυτά και αυτές.
Πολλές φορές σε περισσότερα από ένα και μία από αυτά τα είδη και τις κατηγορίες.
Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την Ούρσουλα Κρέμπερ ΛεΓκεν, και μερικά από τα πιο εμβληματικά έργα της στην ε.φ.: The Dispossesed/Ο αναρχικός των 2 κόσμων, Word for the world is forest/η λέξη για τον κόσμο είναι δάσος και στο φάνταζι: the saga of earthsea/το έπος της γαιοθάλασσας, τον Stephen King: Under the dome και Dreamcatcher/Ονειροπαγίδα, ε.φ με στοιχεία μυστηρίου και τρόμου, Carrie και Christine, μεταφυσικού και τεχνομεταφυσικού τρόμου, Ray Bradbury: Fahrenheit 451, Yevgeny Zamyatin: Εμείς, Philip K.Dick: το ηλεκτρικό πρόβατο, αποτελούν πολιτική ε.φ. σε ολοφάνερα δυστοπικές ή και ολοκληρωτικές κοινωνίες/καθεστώτα.
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν εισέλθει δυναμικά στον χώρο της ε.φ. συγγραφείς από χώρες της Αφρικής , της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, όπως και ζητήματα σχετικά με τον φεμινισμό, το έμφυλο, την λοατκια+ κοινότητα, αλλά και άλλες περιθωριοποιημένες και υφιστάμενες ρατσισμό κοινωνικές ομάδες και ομαδοποιήσεις. Υπάρχουν άπειρες άλλες μορφές έκφρασης που θα ήταν πρακτικά αδύνατο να αναφερθούν όλες εδώ, καθώς και οι συγγραφείς που τις εκπροσωπούν. Γι’αυτό και θα ακολουθήσουν αφιερώματα στα διαφορετικά είδη, ρεύματα, κατηγορίες και συγγραφείς που τα εκπροσωπούν, “επίσημα ή ανεπίσημα”.
Τι “δουλειά” έχει το πρόθεμα punk στα διάφορα sci-fi είδη?
Μία σειρά από ε..φ. είδη και κατηγορίες χαρακτηρίζονται από τον συνδυασμό ενός χαρακτηριστικού τεχνολογικού ή άλλου περιεχομένου χαρακτηρισμό με την προσθήκη στο τέλος του προθέματος punk. Και κάποια άλλα χαρακτηριστικά ρεύματα χωρίς την λέξη punk στο τέλος, όπως η space opera. Θα αναφερθούν εδώ μονολεκτικά και σε σειρά επόμενων άρθρων θα παρουσιαστούν πιο αναλυτικά:
- # raypunk
- # atompunk
- # steampunk
- # dieselpunk
- # biopunk
- # cyberpunk
- # solarpunk
“Aρχέτυπα”, ήρωες και ηρωΐδες, χαρακτηριστικά στερεότυπα πρωταγωνιστικών μορφών και άλλα παρόμοια.
Εντός των ρευμάτων της επιστημονικής φαντασίας και τα συγγενικά και συνδεόμενα με αυτήν είδη, στην λογοτεχνία, τα κόμικς, την τηλεόραση και τον κινηματογράφο, υπάρχουν μία σειρά από χαρακτηριστικά πρόσωπα με ιδιότητες και χρήσιμες για την πλοκή των ε.φ. έργων, που θα τις παρουσιάσουμε συνοπτικά εδώ.:
- # ο “τρελλός” επιστήμονας, ο βοηθός ή οι βοηθοί του.
- # ο μοναχικός/η μοναχική/ ήρωας/αντιήρωας, ηρωΐδα/αντιηρωΐδα.
- # η δυναμική μαχήτρια/ο δυναμικός μαχητής υπέρ της ελευθερίας και ενάντια στο άδικο.
- # ο διεφθαρμένος εκπρόσωπος μιας μεγαλοεταιρίας ή μιας ένωσης μεγαλοεταιριών (καρτέλ).
- # ο/η “sleeper agent”= ένα πρόσωπο που έχει χειραγωγηθεί με τέτοιον τρόπο, είτε μέσω πλύσης εγκεφάλου είτε μέσω ουσιών είτε και από τα δύο, για να σαμποτάρει ή να καταστρέψει μια κατάσταση, έναν αγώνα, χωρίς το πρόσωπο αυτό – συνήθως – να το γνωρίζει.
- # ένα “rogue*” πλήρωμα αστρόπλοιου. *μεταφράζεται ως κατεργάρης, αγύρτης, απατεώνας, νοιώθω πως δεν αντιστοιχεί πάντα η μετάφραση αυτή του rogue στον ρόλο που διαδραματίζουν στην πλοκή μιας σειράς ή μιας ταινίας τα rogue πρόσωπα ή υποκείμενα, αντιθέτως θα μπορούσαμε να πούμε πως σε αρκετές περιπτώσεις αποτελούν πρόσωπα ή ομάδες που αντιστέκονται σε κάτι πολύ διεφθαρμένο ή και ολοκληρωτικό, έχοντας αυτονομηθεί από “επίσημους φορείς” υπό τους οποίους λειτουργούσαν.
- # μεταλλαγμένα πρόσωπα με διάφορες ικανότητες (τηλεπάθεια, τηλεκίνηση, αορατότητα κλπ) που είναι αυτό που είναι είτε από την φύση τους είτε ως αποτέλεσμα πειραμάτων από διεφθαρμένους επιστήμονες και/ή στρατιωτικούς.
- # υβρίδια γήινων/εξωγήινων.
- # υβρίδια ανθρώπων/ζώων.
- # άνθρωποι με μηχανικά και βιολογικά μέλη (cyborgs), ανθρωπόμορφα ή μη ρομπότ και τεχνητή νοημοσύνη.
- # μεσσιανικές μορφές αλλά και επαναστάτες και επαναστάτριες.
- # “ζωντανά” διαστημόπλοια.
Εννοείται πως αρκετά από τα παραπάνω τα συναντάμε και σε ποικίλα άλλα ρεύματα στην λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, δεν αποτελούν αποκλειστικότητα της ε.φ. Αν ξεχάσαμε κάποια ζητάμε την κατανόηση σας. Όπως έγραψα και στην αρχή, το παρόν άρθρο αποτελεί μια εισαγωγή στην ε.φ. και στο φάνταζι/τρόμο/φρίκη. Ανά τακτά ή άτακτα χρονικά διαστήματα θα ακολουθήσουν πιο αναλυτικά άρθρα για διάφορες σειρές και ταινίες, βιβλία, κόμικς, ρεύματα, είδη και κατηγορίες επιστημονικής φαντασίας, φάνταζι, φρίκης και τρόμου.
