Για μια ελευθεριακή κριτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων – μέρος Ι
“Αλλά συμβαίνει κάποτε τα όργανα του Σκότους
να λέγουν την αλήθεια για να μας κολάσουν,
με τα μικρά χαρίσματα μας δελεάζουν πρώτα
και μας ελκύουν έπειτα στα φοβερά τους δίχτυα”.
Μάκβεθ, Πράξη 1η, Σκηνή 3η
Σχεδόν δεν περνάει μέρα που να μην διαβάσουμε σε κάποιο προπαγανδιστικό έντυπο της διεθνούς κεφαλαιοκρατίας μια διατριβή αναφορικά με τον θανάσιμο κίνδυνο ενός επερχόμενου “ολοκληρωτισμού” και την επιτακτική ανάγκη να βρισκόμαστε σε επιφυλακή για να αντισταθούμε σε αυτήν την απειλή, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Ως επί το πλείστον , είναι οι επαγγελματίες δολοφόνοι του ΝΑΤΟ που έχουν αναλάβει εργολαβικά να διεκπεραιώσουν το ευγενές έργο της αναχαίτισης των σκοταδιστικών προπολιτικών ρευμάτων. Στα χρόνια της παντοδυναμίας της υπερεθνικής ελίτ, οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ εκστράτευαν στις μακρινές παρυφές του συστήματος της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς, πότε ενάντια σε ανυπάκουους δικτάτορες “αποτυχημένων” κρατών της περιφέρειας, πότε ενάντια στους ένοπλους κήρυκες του “ισλαμοφασισμού” και πότε στρέφοντας τον έναν ενάντια στον άλλον. Στις μέρες μας, η πρόσφατη ομιλία του Biden, κατά την οποία υπέδειξε την ανυπάκουη Ρωσία και τους εξεγερμένους Παλαιστίνιους ως βασικούς εχθρούς των “δημοκρατιών” και του διεθνούς συστήματος που εγγυάται την ηγεμονία τους, έκφρασε την ίδια στιγμή μια κλιμάκωση του εξουσιαστικού ιδεολογήματος του διεθνοποιημένου καπιταλισμού, αλλά και την απαρχή της οριστικής χρεοκοπίας του.
Στο όνομα της προστασίας της “δημοκρατίας”, η πολιτική ελίτ κηρύσσει την έναρξη της “μετα-δημοκρατίας”. Θεσπίζει κατασταλτικά μέτρα προστασίας του πολιτεύματος που σαν διακηρυγμένο σκοπό τους έχουν την αποτροπή της υπονόμευσης των θεσμών της αντιπροσωπευτικής “δημοκρατίας” από εκείνους που δεν σέβονται τις αξίες και τους κανόνες της. Κοινός τόπος και σημείο συνάντησης όλων αυτών των ετερόκλητων πολιτικών δυνάμεων που οι θεωρητικοί της διεθνοποιημένης κυριαρχίας στριμώχνουν στη νεφελώδη αναλυτική κατηγορία του “μεταφασισμού” είναι η έλλειψη ενδιαφέροντος που επιδεικνύουν για τα ανθρώπινα δικαιώματα και η οποία απορρέει από την ολοκληρωτική αντίληψη που έχουν για την πολιτική και την κοινωνία. Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον ιστορικό Ε. Τραβέρσο, “η ολοκληρωτική απειλή που προβάλλει σήμερα δεν προέρχεται από κάποια φασιστική ή κομμουνιστική επανάσταση, αλλά έγκειται μάλλον στην εξάλειψη της πολιτικής από μια πλανητική διαδικασία πραγμοποίησης του κόσμου: ενός κόσμου στον οποίο όλες οι ανθρώπινες και κοινωνικές σχέσεις γίνονται σκέτα εμπορεύματα, όπου οι συμπεριφορές μας και οι επιθυμίες μας διαπλάθονται από την αγορά. Ο ολοκληρωτισμός σήμερα είναι ένα κοινωνικό μοντέλο – θα έλεγα μάλιστα ένα ανθρωπολογικό μοντέλο – στο οποίο τα μυαλά μας και τα σώματα μας προσανατολίζονται σύμφωνα με μια διαγωγή ζωής “χαραγμένη από τον ατομικισμό και τον ανταγωνισμό”.i Σε ολόκληρο τον πλανήτη, τα εντεταλμένα όργανα της υπερεθνικής κυριαρχίας δολοφονούν εκατομμύρια προλετάριους στο όνομα της επιβολής αυτού του “φωτισμένου” τρόπου ζωής. Έχουν στα λάβαρα τους χαραγμένα μεγαλεπίβολα συνθήματα για την ελευθερία του ατόμου και το υποτιθέμενο δικαίωμα στον αυτοκαθορισμό, τη στιγμή που καταπατούν βάναυσα κάθε έννοια συλλογικής αυτονομίας (που είναι προϋπόθεση για την ατομική αυτονομία), που καταστρέφουν την οικονομική αυτοδυναμία ολόκληρων λαών και ισοπεδώνουν τα οικοσυστήματα από τα οποία εξαρτώνται οι τοπικοί πληθυσμοί για την επιβίωση τους. Στο παρελθόν, η τυραννία θεμελίωνε την αξίωση της για πολιτική κυριαρχία είτε στην ωμή βία, ή στην ικανότητα της να επιβάλλει την ειρήνη σε έναν κόσμο όπου ο πόλεμος ήταν ο κανόνας.ii Στην περίοδο της νεοφιλελεύθερης νεωτερικότητας, η δεσποτική εξουσία του διεθνοποιημένου κεφαλαίου διακηρύσσει το αναφαίρετο δικαίωμα της να διεξαγάγει έναν πόλεμο χωρίς ορατό τέλος, διατρανώνοντας την ιερή δέσμευση της να “απελευθερώσει” τα απανταχού “άτομα” απ’ όσα τους / τις καταπιέζουν. Και πρωτίστως από τους ίδιους τους λαούς τους.
Πώς όμως μια εξουσία που διατείνεται ότι ο πρωταρχικός λόγος ύπαρξης της είναι η προστασία των ατομικών ελευθεριών, φτάνει στο σημείο να οικοδομήσει την πιο απόλυτη κυριαρχία, όχι μόνο στην περιφέρεια του διεθνούς συστήματος, όπου η υπερεθνική καπιταλιστική εξουσία αναπαράγεται διά πυρός και σιδήρου, αλλά και στις μητροπόλεις, όπου κάθε σκέψη για μια ριζοσπαστική αντισυστημική αλλαγή είναι στις μέρες μας απλώς αδιανόητη; Έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες αναφορικά με τη λειτουργία που επιτελούν τα ανθρώπινα δικαιώματα σαν ανάχωμα ενάντια στην κατάχρηση της θεσμοποιημένης εξουσίας, τη χρησιμότητα τους από την άποψη της επιβολής ενός ορίου που η θεσμισμένες αρχές της ετερονομίας δεν επιτρέπεται να ξεπεράσουν (κράτος δικαίου, κλπ). Από την άλλη, είναι ελάχιστες οι μελέτες που προσεγγίζουν κριτικά την έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από μια ριζοσπαστική σκοπιά. Που, αντί να την εκλαμβάνουν ως αφετηρία για τη διατύπωση ενός ριζοσπαστικού οράματος για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας, να την εκλαμβάνουν ως το υλικό όριο της. Που, τέλος, να προσπαθούν να αποκαλύψουν τον ρόλο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως εργαλείου που βρίσκεται στη διάθεση της κυριαρχίας, ως μηχανισμού που συντελεί ενεργά στην αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων ανισοκατανομής της δύναμης μέσα στο θεσμικό πλαίσιο των ετερόνομων καπιταλιστικών σχηματισμών.
Πολλά μικρά αφεντικά
Ο Α. Ντε Μπενουά μας υπενθυμίζει ότι οι φλογερές διακηρύξεις των αμερικανών και γάλλων επαναστατών του 18ου αιώνα γύρω από τις απαραβίαστες φυσικές ελευθερίες που ανήκουν δικαιωματικά στον άνθρωπο από τη στιγμή που εκείνος/η εισέρχεται σε αυτόν τον κόσμο, συνυπήρχαν θαυμάσια με τον θεσμό της πιο απάνθρωπης δουλείας τόσο στις γαλλικές υπερπόντιες αποικίες, όσο και στις αγροτικές πολιτείες του αμερικάνικου νότου.iii Όταν ο Τζ. Σ. Μιλλ έγραψε την φιλοσοφική πραγματεία του περί ελευθερίας, έσπευσε να διευκρινίσει στα προλεγόμενα ότι οι αρχές τις οποίες επρόκειτο να αναπτύξει ήταν κατάλληλες για τους λευκούς, ευκατάστατους, άρενες πολίτες του αγγλικού κράτους, αλλά επουδενί δεν μπορούσαν να εφαρμοστούν στις γυναίκες και στους “πρωτόγονους”, έγχρωμους υπηκόους της βρετανικής αυτοκρατορίας. Η φυλετική ιδιοσυστασία των τελευταίων τους κατέτασσε αυτομάτως στην ίδια κατηγορία με τα ανήλικα παιδιά ως προς την ανάγκη που είχαν για επίβλεψη και καθοδήγηση από τον κυρίαρχο λευκό μπουρζουά.iv
Η εύλογη απάντηση σε αυτούς τους επηρμένους απολογητές της αποικιοκρατίας είναι πως στην ιδέα ότι μπορούμε να κάνουμε έναν βολικό ανθρωπολογικό διαχωρισμό ανάμεσα στο είδος των ανθρώπων που είναι ικανοί να ζήσουν σε συνθήκες ελευθερίας και σε αυτούς που αδυνατούν από τη φύση τους να αξιοποιήσουν δημιουργικά τα πλεονεκτήματα που εμπεριέχονται σε μια τέτοια κατάσταση, αντιπαρατίθεται η ίδια η ιστορική εμπειρία, η οποία είναι διάσπαρτη με τις αιματοβαμμένες εξεγέρσεις και τις ματαιωμένες επαναστάσεις των λαών που οι λευκοί επικυρίαρχοι είχαν υποδουλώσει επειδή τάχα δεν είχαν καμία επιθυμία να είναι ελεύθεροι. Με άλλα λόγια, αν η σκλαβιά ήταν η “φυσική” κατάσταση για κάποιους ανθρώπους, τότε εκείνοι δεν θα είχαν κανέναν απολύτως λόγο να ενεργήσουν ενάντια στη φύση τους και να θυσιάσουν ακόμα και τις ζωές τους προκειμένου να απαλλαγούν από αυτή.
Ο Ζ. Ρανσιέρ φαίνεται να αντιλαμβάνεται την αμφισημία που βρίσκεται στη ρίζα της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αφού έδωσε στην σχετική μελέτη που έγραψε πάνω στο θέμα – “Ποιο είναι το υποκείμενο των δικαιωμάτων του ανθρώπου;” – έναν τίτλο που παραπέμπει περισσότερο σε μια παραγωγική θεωρητική διερώτηση και λιγότερο σε έναν τυποποιημένο ορισμό ενός συντελεσμένου πολιτικού γεγονότος.v Διατυπώνοντας εξαρχής το ερώτημα αναφορικα με το ποιο είναι το υποκείμενο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ο Ρανσιέρ αποφεύγει να ερμηνεύσει με στατικό, ταυτοτικό τρόπο ως αυταπόδεικτη την έννοια του ανθρώπου. Αντίθετα, μας βοηθάει να κατανοήσουμε πως πρόκειται για μια δυναμική ιδέα, της οποίας η φαντασιακή θέσμιση ανάγεται τόσο σε διαφορετικές θεωρητικές ερμηνείες, όσο και καθορίζεται από ταξικά συμφέροντα που συγκρουόνται μεταξύ τους στο πεδίο του κοινωνικού ανταγωνισμού. Η αντίληψη αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, όχι μόνο επειδή αποκαλύπτει τη δυναμική κοινωνικής χειραφέτησης που κρύβεται μέσα σε μια προοπτική αέναης επέκτασης της έννοιας του “ανθρώπου”, προκειμένου να συμπεριλάβει ολοένα ευρύτερες κατηγορίες του παγκόσμιου πληθυσμού. Πρωτίστως, μας δείχνει τον τρόπο με τον οποίο η φαντασιακή θέσμιση της ανθρώπινης ιδέας και η ιστορική της αποκρυστάλλωση σε μια σειρά από ετερόνομες κοινωνικές δομές και ιεραρχικές σχέσεις που αναπαράγουν τη λογική των δικαιωμάτων ως πρωταρχική έκφραση της ιδιότητας του ανθρώπου στο κοινωνικό πεδίο, θέτει εκ των πραγμάτων αντικειμενικά όρια σε μια θεωρητική σύλληψη που είναι δυνητικά οικουμενική ως προς τη θεωρητική εμβέλεια και τα υλικά αποτελέσματα που μπορεί να παράξει στο κοινωνικό πεδίο.
Σύμφωνα με τον Ρανσιέρ, η πολιτική είναι η διαδικασία μέσω της οποίας διαμοιράζονται τα οφέλη, οι ανταμοιβές και τα αξιώματα σε μια ετερόνομη κοινωνία.vi Αν ισχύει ο παραπάνω ισχυρισμός, τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα δικαιώματα είναι ο μηχανισμός μέσα απ’ τον οποίο τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας αποκτούν πρόσβαση σε αυτή τη θεσμοποιημένη διαδικασία λήψης αποφάσεων, με τίμημα ωστόσο την από-ομαδοποίηση τους. Την απόσπαση τους δηλαδή από το ταξικό υπόβαθρο της κοινωνικής τους υπόστασης διαμέσου της εξατομίκευσης τους ενώπιον του νόμου. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η γλώσσα που επιστρατεύει η συστημική ιδεολογία για να περιγράψει την απόδοση δικαιωμάτων σε ένα κοινωνικό υποκείμενο που διεκδικεί την αναγνώριση του ως τέτοιο, δεν είναι αυτή της χειραφέτησης (emancipation), που αναφέρεται στην ανισόμετρη σχέση του υποκειμένου με τις κατεστημένες εξουσίες, αλλά αυτή της ενδυνάμωσης (empowerment), που αφορά τις σχέσεις με τις άλλες κοινωνικές ομάδες που δημιουργεί ο δομικός ανταγωνισμός σε μια ετερόνομη κοινωνία. Πράγματι, στον βαθμό που δεν αμφισβητεί την ίδια την θεσμισμένη κοινωνική εξουσία, η “ανεξαρτησία” που υπόσχεται η ιδεολογία των δικαιωμάτων μπορεί να νοηθεί μόνο σαν ίση πρόσβαση στις πηγές αυτής της εξουσίας. Εκείνο που διακυβεύεται μέσα από τη θεσμοποίηση των δικαιωμάτων είναι η δυνατότητα του ατόμου να μετέχει απρόσκοπτα στις διαδικασίες παραγωγής και αναπαραγωγής της ετερόνομης κοινωνικής ολότητας. Χάρη στη θεσμική αναγνώριση που του παρέχεται υπό την μορφή των δικαιωμάτων, το άτομο αποκτά την ικανότητα να εκπληρώνει προκαθορισμένους κοινωνικούς ρόλους που επικυρώνονται ως νόμιμοι από το Κράτος. Του παραχωρείται η δυνατότητα να εργάζεται, πουλώντας τον εαυτό του ως εμπόρευμα στην αγορά εργασίας, να δημιουργεί συμβατικές οικογενειακές δομές με την νομικά αποδεκτή έννοια, ενίοτε ακομά και να αναλαμβάνει ο ίδιος τον ρόλο του καπιταλιστή δημιουργώντας νέες επιχειρηματικές συγκεντρώσεις κεφαλαίου. Κατορθώνει έτσι να γίνει “αφεντικό του εαυτού του” και να παράξει ο ίδιος τις αντικειμενικές συνθήκες του “αυτοκαθορισμού” του, με τρόπο που να μην αντιβαίνει το θεσμικό πλαίσιο του συστήματος της οικονομίας της αγοράς.
Παρ’ όλα αυτά, η δραστηριότητα χάρη στην οποία το άτομο καταφέρνει να επιτύχει αυτόν τον βαθμό αυτοκαθορισμού έχει σαν αναγκαία συνθήκη, αλλά και σαν αναπόφευκτη διαλεκτική συνέπεια, τον ετεροκαθορισμό των άλλων. Δηλαδή, την έμπρακτη ακύρωση της δυνατότητας τους να επιτύχουν τον ίδιο βαθμό αυτοκαθορισμού, είτε με το να μετέχουν στις ιεραρχικές σχέσεις που εξυφαίνονται μέσα στην πατριαρχική δομή της τυπικής οικογένειας, ή προσχωρώντας υποχρεωτικά στις εκμεταλλευτικές δομές ανισοκατανομής της οικονομικής δύναμης που παγιώνει σε μαζική κοινωνική κλίμακα το σύστημα της οικονομίας της αγοράς. Για να το πούμε διαφορετικά, εδώ έχουμε να κάνουμε με μια αντίληψη των δικαιωμάτων ως όπλων για την επικράτηση στο πεδίο του κοινωνικού ανταγωνισμού. Κατ’ αναλογία, ισχύει εξίσου για την αυτοδιάθεση που απορρέει από τα ατομικά δικαιώματα, εκείνο που έγραψε ο Τερζάκης για τον αυτοκαθορισμό ενός λαού μέσα σε ένα ανταγωνιστικό, εθνικιστικό συμφραζόμενο: “Η διεκδίκηση ‘ανεξαρτησίας’ για το δικό μας έθνος δεν σημαίνει τίποτε περισσότερο από επιδίωξη ισχύος μέσα σε έναν άγρια ανταγωνιστικό διεθνή στίβο”.vii
Ωστόσο, σε αυτό το σημείο εγείρεται ένα ζήτημα γύρω από τον τρόπο με τον οποίο αναπαράγεται η ταξική ιεραρχία στις ετερόνομες κοινωνίες, εφόσον τα ανθρώπινα δικαιώματα αφορούν πρωτίστως τα άτομα και όχι τις κοινωνικές ομάδες. Σαν μια πρώτη παρατήρηση, μπορούμε να πούμε ότι ο “δικαιωματισμός”, όπως ονομάζει ο Φ. Τερζάκης την μεταμοντέρνα κατάτμηση της έννοιας της ελευθερίας, είναι τμήμα μιας συνολικότερης διαδικασίας για την κοινωνική κατασκευή της υποκειμενικότητας στις καπιταλιστικές κοινωνίες.viii Δεν “απελευθερώνει” μια προϋπάρχουσα εσώτερη ουσία του κοινωνικού υποκειμένου, αλλά αντίθετα το συγκροτεί, σύμφωνα με τις προδιαγραφές που ανταποκρίνονται στις υλικές συνθήκες που αναπαράγονται από το σύστημα της οικονομίας της αγοράς. Η παραχώρηση των θεμελιακών ατομικών ελευθεριών στις γυναίκες ή στα μέλη μιας μειονότητας που καταπιέζεται, δεν συμβάλλει στην “απελευθέρωση” μιας ταυτότητας που υπάρχει από πριν και εκδηλώνεται πλέον έμπρακτα μέσα από την πρακτική εφαρμογή των δικαιωμάτων. Μέσα από τις ατομικές ελευθερίες μια γυναίκα δεν αποκτά τη δυνατότητα να ενεργεί σαν “αυτό που είναι”, αλλά, αντίθετα, αυτό που είναι διαμορφώνεται εφεξής από τον τύπο της κοινωνικής δραστηριότητας που προδιαγράφεται και είναι συμβατός με τα όρια που χαράσσουν τα νομικά κατοχυρωμένα δικαιώματα.
Ούτε μπορεί κανείς να πει πως τα δικαιώματα, όπως σωστά παρατηρεί ο Ζίζεκ, δίνουν το δικαίωμα της επιλογής ταυτότητας στον κάτοχο τους, το δικαίωμα του ατομικού αυτοπροσδιορισμού. Το δικαίωμα στην επιλογή γίνεται σεβαστό μονάχα εφόσον το άτομο κάνει μια μετα-επιλογή. Δηλαδή εφόσον επιλέξει την ίδια την επιλογή, και δεν κάνει μια επιλογή που συνεπάγεται την ακύρωση της, που έρχεται κόντρα στο κυρίαρχο θεσμικό πλαίσιο και το κοινωνικό φαντασιακό που υποτίθεται ότι εγγυάται την ελευθερία της.ix Με άλλα λόγια, μόνο αν κάνει μια επιλογή που μετατρέπει το μέχρι εκείνη τη στιγμή καταπιεσμένο υποκείμενο σε λειτουργική μονάδα μέσα στο σύστημα της αντιπροσωπευτικής “δημοκρατίας” και της οικονομίας της αγοράς. Δεν είναι λοιπόν μια ουσιοκρατική αντίληψη για το φύλο ή τη φυλή που πραγματώνεται μέσα από την κοινωνική πρακτική των δικαιωμάτων, ούτε αυτή η πρακτική συνεπάγεται την απόλυτη ελευθερία ως προς την διαμόρφωση της ταυτότητας του κάθε κοινωνικού υποκειμένου. Αντίθετα, το αποτέλεσμα που προκύπτει από την εφαρμογή των δικαιωμάτων, είναι η τυποποίηση του περιεχομένου της δραστηριότητας των κοινωνικών υποκειμένων που προδιαγράφεται από τις νόρμες και τους κανόνες της λειτουργίας του ετερόνομου συστήματος κυριαρχίας.
Από αυτή την άποψη, τα δικαιώματα μπορούν να αποτελέσουν όργανο ενσωμάτωσης των πλεονάζοντων προλεταριακών πληθυσμών εκεί όπου οι βασικοί θεσμοί του συστήματος της ετερονομίας έχουν επικρατήσει. Ή μπορούν να προσλάβουν διαστάσεις ενός ανατρεπτικού συγκρουσιακού προτάγματος, ταγμένου στην υπηρεσία των ταξικών συμφερόντων του συστημικού ιμπεριαλισμού, εκεί όπου επικρατούν ακόμα πιο παραδοσιοκρατικά μοντέλα οργάνωσης της κοινωνικής ολότητας. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μαροκινής ισλαμοφεμινίστριας Νάντια Γιασσίν, η οποία, όταν της ζητήθηκε να σχολιάσει την προοδευτική νομοθεσία που εισήγαγε το 2007 ο βασιλιάς του Μαρόκου περί κατοχύρωσης του δικαιώματος των μαροκινών γυναικών στο διαζύγιο, αυτή ισχυρίστηκε ότι ο βασιλιάς είχε περάσει έναν νόμο “για τις γυναίκες που μορφώνονται και πηγαίνουν γυμνάσιο, αλλά όχι για τον μέσο άνθρωπο της υπαίθρου”. “Πώς μπορεί”, αναρωτήθηκε, “να κάνει μια γυναίκα χρήση του δικαιώματος της για διαζύγιο, αν για παράδειγμα μετά το διαζύγιο της δεν έχει δουλειά και καταλήξει στο δρόμο; [Στην ύπαιθρο] οι γυναίκες έχουν μια επιλογή: Ή θα γίνουν πόρνες, ή παντρεύονται ή μεταναστεύουν στις μεγάλες πόλεις”.x
Συνακόλουθα, έχει σημασία να παρατηρήσουμε ότι ενώ η έλλειψη δικαιωμάτων μπορεί εξορισμού να στρέφεται μόνο ενάντια σε ολόκληρες κοινωνικές ομάδες, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια de facto αίσθηση ταξικού ανήκειν στα μέλη της ομάδας διαμέσου του κοινού αποκλεισμού που τους έχει επιβληθεί, η εκχώρηση δικαιωμάτων αδυνατεί να αλλάξει τις αντικειμενικές συνθήκες του ταξικού ετεροκαθορισμού τους και να επιφέρει μια συνολική αλλαγή ως προς την υποτελή θέση της ομάδας στην κοινωνική ιεραρχία. Αλλάζει όμως τις υποκειμενικές συνθήκες, το ελάσσον κοινωνικό φαντασιακό της. Εφόσον τα δικαιώματα δεν αφορούν την ομάδα ή την κοινωνική τάξη συνολικά,xi αλλά αποδίδονται στο κάθε μέλος αυτής σαν σε μία μεμονωμένη και αυτοτελή κοινωνική μονάδα, μπορούν μονάχα να βάλουν σε κίνηση μια διαδικασία κοινωνικής κινητικότητας, μια εναλλαξιμότητα των κοινωνικών ρόλων, η οποία όχι μόνο αφήνει ανέπαφη την ταξική διαστρωμάτωση της κοινωνίας, τον διαχωρισμό ανάμεσα σε εξουσιαστές κι εξουσιαζόμενους, αλλά συντελεί στην αναπαραγωγή των ίδιων ιεραρχικών κοινωνικών σχέσεων στο εσωτερικό της κοινωνικής ομάδας σε μικρότερη κλίμακα. Έτσι, δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε πως τα ατομικά δικαιώματα ενδυναμώνουν, τρόπον τινά, το άτομο, ενώ την ίδια στιγμή διαμορφώνουν τις αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες για την καθυπόταξη ολόκληρων κοινωνικών ομάδων.
Κάποιος θα αντιτείνει ότι παρά τις όποιες ενστάσεις μπορούμε να εγείρουμε αναφορικά με τον ρόλο που επιτελούν τα δικαιώματα στην αναπαραγωγή των ιεραρχικών σχέσεων ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες, κανείς δεν θα μπορούσε να αρνηθεί τη σημασία που έχουν σαν δικλείδα ασφαλείας που εξασφαλίζει στο άτομο έναν βαθμό προστασίας από τις θεσμισμένες εξουσίες. Είναι όμως έτσι; Δεν θα περιοριστούμε εδώ να επαναλάβουμε την ευρέως διαδεδομένη αναρχική κριτική ότι τα δικαιώματα δεν καταργούν την εξουσία, αλλά, τουναντίον, προϋποθέτουν τη συνέχιση της ύπαρξης της, εφόσον η έννοια του δικαιώματος έχει νόημα μονάχα ως νομική έκφραση μιας αυτοάμυνας απέναντι σε μια υπέρτερη δύναμη που μας ετεροκαθορίζει. Όπως προκύπτει κι από όσα έιπαμε πιο πάνω, το ζήτημα είναι να διευρύνουμε την εμβέλεια της κριτικής ανάλυσης μας προκειμένου να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς μέσω των οποίων τα δικαιώματα καθιστούν τον κάτοχο τους ενεργό φορέα της θεσμισμένης ετερονομίας, δίνοντας του ένα επενδυμένο συμφέρον στην αναπαραγωγή του συστήματος της καπιταλιστικής κυριαρχίας. Όπως έγραφε ο Ετ. Ντε Λα Μποετί, είναι το σύστημα που παρέχει θεσμική κατοχύρωση στα “πολλά μικρά αφεντικά”, τα οποία συνωστίζονται κάτω από την εξουσία του τυράννου για να ασκήσουν το μερίδιο της εξουσίας που τους αναλογεί, σε αντιστοιχία με τη θέση που κατέχουν στην κονωνική ιεραρχία.xii Κι αυτό συμβαίνει διότι στο θεσμικό πλαίσιο του συστήματος της οικονομίας της αγοράς, ο αυτοκαθορισμός του ενός έχει σαν προϋπόθεση τον ετεροκαθορισμό του άλλου.
Ούτε βέβαια έχει κάποιο νόημα να προσεπικαλούμαστε τα δικαιώματα σαν τη θεσμική αποτύπωση της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας, από την οποία υποτίθεται πως αντλούν την νομιμότητα τους τα καθεστώτα της αντιπροσωπευτικής “δημοκρατίας”. Σε κάθε περίπτωση, η “νομιμότητα” μιας κεντρικής αρχής που διατείνεται ότι αναγνωρίζει και σέβεται τα δικαιώματα που αναλογούν στους υπηκόους της, μας φέρνει αντιμέτωπους με το παράδοξο μιας εξουσίας που διεκδικεί το δικαίωμα της να αναπαράγεται μέσω του διαρκούς κι εθελοντικού αυτοπεριορισμού της. Η αντινομία αυτή ωστόσο καταρρέει μονομιάς, αν αναλογιστούμε ότι ο μοναδικός κριτής που μπορεί να επικυρώσει την “νομιμότητα” μιας ετερόνομης πολιτικής εξουσίας, με την έννοια του σεβασμού που αυτή δείχνει στα ατομικά δικαιώματα, είναι η ίδια η ετερόνομη εξουσία. Κι αυτό γιατί οι υποτελείς κοινωνικές ομάδες των οποίων τα δικαιώματα δεν αναγνωρίζονται ή καταπατούνται συστηματικά, εξ ορισμού δεν ανήκουν στο θεσμικό πλαίσιο που καθορίζει τα όρια μέσα στα οποία ασκείται η εξουσία. Ως εκ τούτου δεν διαθέτουν τα θεσμικά μέσα για να αντισταθούν στην καταπίεση που υφίστανται. Ωστόσο, αυτό σημαίνει ότι όταν μιλάμε για ατομικά δικαιώματα και για τον βαθμό στον οποίο αυτά ενσωματώνονται στις μεθόδους διακυβέρνησης των τεχνοκρατικών ελίτ της αγοράς, στην πραγματικότητα εγκλωβιζόμαστε σε μια αυτοαναφορική λογική, εφόσον οι κοινωνικές ομάδες των αδύναμων που αποτελούν τα κατεξοχήν μη-υποκείμενα της ιδεολογίας και της κοινωνικής πρακτικής του δικαιωματισμού δεν έχουν τον τρόπο να εκφέρουν άποψη ή να διατυπώσουν την κριτική τους συμμετέχοντας σε κάποιον φανταστικό “δημόσιο διάλογο”. Συνακόλουθα, το βάρος της επαλήθευσης της “νομιμότητας” της μίας ή της άλλης κρατικής αρχής πέφτει εξ ολοκλήρου στην ίδια την εξουσία και τα προνομιούχα κοινωνικά στρώματα που ωφελούνται ποικιλοτρόπως από αυτήν.
Αυτό εν μέρει εξηγεί και τον τερατώδη ιδεολογικό σοβινισμό που διακατέχει τον εσμό των επαγγελματιών πολιτικών που κατέχουν την πολιτική εξουσία στις αντιπροσωπευτικές ολιγαρχίες. Στο όνομα της αυταπόδεικτης “δημοκρατικότητας” του συστήματος που υπηρετούν, οι ελίτ στις καπιταλιστικές μητροπόλεις διεκδικούν το αναφαίρετο δικαίωμα τους να πάρουν μέτρα προκειμένου να προστατέψουν το κοινωνικό σύστημα της θεσμισμένης ετερονομίας από τους πλεονάζοντες προλεταριακούς πληθυσμούς που απειλούν να το υπερφαλαγγίσουν τόσο από τα μέσα, όσο κι από τα έξω. Το ατομικό δικαίωμα στον πολιτικό αυτοκαθορισμό, με την έννοια της εξατομικευμένης ψήφου, επιστρατεύεται εδώ σαν οδοστρωτήρας απέναντι στα συλλογικά κεκτημένα των ετεροκαθοριζόμενων τάξεων, απέναντι στη διατήρηση της συλλογικής ιδιοκτησίας του κοινωνικού πλούτου και στη διασφάλιση των αντικειμενικών προϋποθέσεων για την υλική αναπαραγωγή των εργαζόμενων στρωμάτων. Έτσι, οι “δημοκρατικά εκλεγμένες” κυβερνήσεις στην Ελλάδα διεκδίκησαν, κι εξακολουθούν να διεκδικούν, το δικαίωμα τους να εφρμόζουν χωρίς αντίλογο το πιο απάνθρωπο πρόγραμμα καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης που έχει επιβληθεί σε χώρα της ευρωπαϊκής περιφέρειας απ’ το 1989 κι ύστερα.
Παρομοίως, στη Γαλλία, ο καθ’ όλα νόμιμος με φορμαλιστικά κριτήρια πρόεδρος Μακρόν, εξαπέλυσε μια άνευ προηγουμένου κατασταλτική εκστρατεία ενάντια στο εξεγερσιακό κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων, και τώρα ενάντια στα εξεγερμένα προάστια, εφόσον η εκλογική διαδικασία έχρισε εκείνον θεματοφύλακα της τυπικής δημοκρατικής νομιμότητας, ακόμα και ενάντια στη βούληση των ίδιων των λαϊκών στρωμάτων που υποτίθεται ότι εκπροσωπεί. Από αυτή την άποψη, δεν είχε καθόλου άδικο ο συντηρητικός θεωρητικός Ζ. Ντε Μαιστρ όταν έγραφε για τους νεόκοπους “δημοκρατικούς” θεσμούς της πολιτικής αντιπροσώπευσης που αναδείχτηκαν μέσα από τη γαλλική επανάσταση: “Το σίγουρο είναι ότι το αντιπροσωπευτικό σύστημα αποκλείει άμεσα την άσκηση της κυριαρχίας, ιδίως εντός του γαλλικού συστήματος, όπου τα δικαιώματα του λάου περιορίζονται στο να διορίζει εκείνους που διορίζουν και που όχι μόνο δεν μπορεί να δώσει ειδικές εντολές στους εκπροσώπους του, αλλά ο νόμος φροντίζει να διαρρηγνύει κάθε σχέση ανάμεσα σε αυτούς και στις αντίστοιχες επαρχίες τους, προειδοποιώντας τους ότι δεν είναι απεσταλμένοι εκείνων που τους απέστειλαν, αλλά απεσταλμένοι του Έθνους. Μεγαλοστομία απίστευτα βολική αφού μπορεί να χρησιμοποιηθεί όπως θέλουμε. Εν ολίγοις, είναι αδύνατο να φανταστούμε νομοθεσία καλύτερα υπολογισμένη για να εκμηδενισθούν τα δικαιώματα του λαού”.xiii
i Ε. Τραβέρσο, Τα νέα πρόσωπα του Φασισμού (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου), σελ. 131-2.
ii R. Waterfield, Η Κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους (Ψυχογιός).
iii A. De Benoit, Beyond Human Rights (Arktos), σελ. 42.
iv N. Cohen, John Stuart Mill: a racist before his time, https://www.afr.com/lifestyle/arts-and-entertainment/books/john-stuart-mill-a-racist-ahead-of-his-time-20140110-iyarx.
v J. Ranciere, Who Is the Subject of the Rights of Man, https://muse.jhu.edu/article/169147
vi J. Ranciere, σελ. 6.
vii Φ. Τερζάκης, Ο Κύκλος του Αναστοχασμού και της Συντριβής (Πανοπτικόν), σελ. 69.
viii Φ. Τερζάκης, σελ.166-175.
ix S. Zizek, Against Human Rights, https://libcom.org/library/against-human-rights-zizek.
xi Παρεκτός αν μιλάμε για συλλογικά ή κοινωνικά δικαιώματα που όμως είναι ζήτημα ξεχωριστό από αυτό που εξετάζει το παρόν σημείωμα.
xii E. de la Boetie, The Discourse of Voluntary Servitude, σελ. 74, https://mises.org/sites/default/files/Politics%20of%20Obedience.pdf .
xiii Ζ. Ντε Μαιστρ, Κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως (Καστανιώτη), σελ. 230-231.
