Η πολιτικοποίηση της οδύνης
“Ισμήνη μου, αδερφή μου, μάτια μου,
Ξέρεις ποιες συμφορές περίσσεψαν απ’ τον Οιδίποδα
που δεν τις φόρτωσε σε μας τις δυο τις ζωντανές ο Δίας;
Θλίψη, κατάρα, καταφρόνια και ντροπή
δεν είδα να περίσσεψε καμιά
και στις δικές μου συμφορές και στις δικές σου.
Τώρα, τι να ‘ναι πάλι η προσταγή του στρατηγού
που γέμισε την αγορά προσώρας, καθώς λένε;
πήρε τ’ αυτί σου κι έμαθες; ή δεν ψυχανεμίζεσαι
αντάρες εχθρικές εκείνους που αγαπάμε να σιμώνουν”;i
Πολλές φορές μου έρχεται στο μυαλό η φιγούρα της μητέρας του Αλ. Γρηγορόπουλου και πιο συγκεκριμένα ο τρόπος που διάλεξε για να διαχειριστεί την οδύνη που της προξένησε ο χαμός του παιδιού της. Το όνομα της μου διαφεύγει. Εκείνο που θυμάμαι πιο πολύ για εκείνη είναι ότι ήταν ιδιοκτήτης κοσμηματοπωλείου σε έναν απ’ τους πολυτελείς δρόμους του κέντρου της Αθήνας, με άλλα λόγια, σίγουρα δεν της έλειπαν τα χρήματα. Αυτή η οικονομική άνεση που είχε η οικογένεια του αδικοχαμένου Αλέξη , της έδωσε τα μέσα για να σταθεί σαν ίσος προς ίσο ενάντια στο Κράτος. Να καταπολεμήσει δηλαδή ιδιωτικά την αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας, να μπλοκάρει τις έμμεσες προσπάθειες του κρατικού μηχανισμού να χειραγωγήσει τη λειτουργία των θεσμών ώστε να εξασφαλίσει τον μεγαλύτερο βαθμό ατιμωρησίας για τον δήμιο του Αλέξη. Η οικογένεια ξόδεψε πολύ χρήμα για να προσλάβει δικό της τεχνικό σύμβουλο που πέρασε από κόσκινο το πόρισμα της βαλιστικής εξέτασης και την ετυμηγορία του ιατροδικαστή. Εξασφάλισε τις υπηρεσίες των καλύτερων δικηγόρων για να προβάλλουν ουσιαστική δικονομική αντίσταση στις πρακτικές της έδρας που παραδοσιακά μεροληπτεί υπέρ των “οργάνων της τάξης”.
Σε μεγάλο βαθμό, ο αγώνας της ήταν αξιοπρεπής αλλά μοναχικός. Έφτασε μάλιστα στο σημείο όταν θέλησε να μιλήσει, με την αφορμή της εκδίκαση της έφεσης του Κορκονέα με την οποία ζήτησε αναθεώρηση της ποινής του, να προτιμήσει την “Καθημερινή” για να δημοσιεύσει την γραπτή παρέμβαση της.ii Εκεί διευκρίνισε προς κάθε ενδιαφερόμενο ότι ο Αλέξης δεν ανήκε σε καμία πολιτική ομάδα και δεν συμμετείχε σε δράσεις κι ενέργειες ατόμων από συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους, που έκτοτε επιχείρησαν να εντάξουν την θύμηση της δολοφονίας του στις δικές τους ανατρεπτικές πολιτικές επιδιώξεις. Προβαίνοντας σε αυτή την διασάφηση ίσως θέλησε να κερδίσει την εύνοια των δικαστικών αρχών, διαχωρίζοντας τον εαυτό της απ’ τον όχλο των “ταραξιών” τον οποίο οι δικαστές έχουν συνηθίσει τόσα χρόνια να μεταχειρίζονται σαν τον εσωτερικό ταξικό εχθρό. Ίσως πάλι να διαφωνεί με την αναγωγή του Αλέξη σε σύμβολο ενός ριζοσπαστικού κινήματος με το οποίο η ίδια σίγουρα δεν έχει κοινές αναφορές και μπορεί ακόμα και να μην το κατανοεί. Αυτός μπορεί να ήταν ο τρόπος της για να αποκαταστήσει τη δική της, προσωπική “ιστορική αλήθεια”.
Στον αντίποδα έχουμε την Μάγδα Φύσσα. Μια άλλη τραγική φιγούρα , που όμως αντιμετώπισε την προσωπική της συμφορά με πνεύμα εντελώς διαφορετικό από εκείνο της μητέρας του Αλέξανδρου. Η Μάγδα Φύσσα έκανε πράγματι την λύπη της οργή, κατά το προσφιλές αξίωμα που δηλώνει ότι η “οργή είναι το καταφύγιο της λύπης”. Από την αρχή αποδέχτηκε πρόθυμα την αγάπη και την αλληλεγγύη με την οποία την περιέβαλλε το ευρύτερο αντιφασιστικό κίνημα. Προσπάθησε να δώσει ένα νόημα στον θάνατο του αγαπημένου της προσώπου που ξεπερνούσε την αυστηρά ιδιωτικά όρια της σχέσης ανάμεσα στην μητέρα και τον γιο και στο πλαίσιο αυτης της διαδικασίας, να πάψει να είναι ένα ακόμα θύμα και να μεταμορφωθεί σε υποκείμενο.
Το νόημα αυτό δεν ήταν δικό της δημιούργημα, αλλά το βρήκε έτοιμο στις φαντασιακές αναπαραστάσεις με τις οποίες το ανταγωνιστικό κίνημα βίωσε το σοκ της στυγερής δολοφονίας ενός ανθρώπου που θεωρούσε ότι προερχόταν από τα σπλάχνα του. Το νόημα ήρθε στην Μάγδα Φύσσα από-τα-έξω, εκείνη απλώς έπρεπε να αποφασίσει αν θα το αποδεχτεί και θα το εσωτερικεύσει, ή αν θα το απορρίψει και θα το αναθεματίσει. Η επιλογή σίγουρα δεν ήταν εύκολή. Πολλές φορές η οργή για τον πρόωρο χαμό ενός προσφιλούς μας προσώπου, μεταφράζεται σε έμμεση ενοχοποίηση των πολιτικών πεποιθήσεων του νεκρού. Την αξιολόγηση της συνολικής ενασχόλησης του με την πολιτική ως μιας διαδικασίας που ήταν γραφτό να οδηγήσει αργά ή γρήγορα, στην μακάβρια κατάληξη του. Για την πληγωμένη οικογένεια του θύματος, οι μετέπειτα σύντροφοι του νεκρού στην ουτοπία ενδέχεται να βαρύνονται εξίσου από ευθύνες. Αυτοί μοιράστηκαν μαζί του και υπέθαλψαν το πάθος του για την ελευθερία. Η δική τους διευρυμένη κοινότητα έκθεσε το υποκείμενο σε κίνδυνο και λειτούργησε ανταγωνιστικά ως προς την πρωτόλυα κοινωνική μονάδα της οικογένειας.
Κάποιος θα πει ότι η διαφορά έγκειται στην ιδιοκτησιακή αντίληψη για την οκογένεια και στο κατά πόσο αυτή υπάρχει ως προς τη σχέση που ένας γονέας διατηρεί με τα παιδιά του. Η επιβολή ενός ασφυκτικού πλαισίου ελέγχου εκ μέρους του γονέα μπορεί κάλλιστα να προέρχεται από την επιθυμία για την προστασία του παιδιού από απειλές και κινδύνους, πραγματικούς ή υποθετικούς, που ο γονέας δεν είναι, ούτε βέβαια μπορεί να είναι ποτέ σε θέση να προβλέψει. Από την άλλη, η αποδοχή της αυτονομίας του υποκειμένου, συνεπάγεται και το ρίσκο που εμπεριέχει αυτή η αυτονομία. Την αβεβαιότητα ως προς την κατάληξη των ατομικών επιλογών μας. Ωστόσο, εδώ το ερώτημα που θέτω δεν είναι αν η διαφορετική αντιμετώπιση της μητέρας του Αλέξη και της Μάγδας Φύσσα μπορεί να εξηγηθεί με βάση δυο αντιθετικές αντιλήψεις για την γονεϊκότητα.
Αυτό που με ενδιαφέρει πρωτίστως είναι η διαλεκτική αλληλεπίδραση ανάμεσα στην προϋπάρχουσα ατομική αντίληψη, είτε αυτή είναι παραδοσιακή πατριαρχική, ή “προοδευτική”, και της πολιτικοποίησης του θανάτου του Αλέξη και του Παύλου. Αν δηλαδή αυτή η πολιτική διάσταση είναι ικανή να επιδράσει στην προϋπάρχουσα εδραιωμένη αντίληψη και να την αλλάξει, κανοντας την μητέρα του Αλέξανδρου να δει με συμπάθεια τις διαμαρτυρίες για τον θάνατο του γιού της, μετατρέποντας την οδύνη σε μια παραγωγική ψυχική δύναμη.. Ή αντίθετα, αν η μητέρα του Παύλου μπορούσε να αναθεωρήσει τη στάση της και ν’ απορρίψει κάθε αναφορά στον πολιτικό χαρακτήρα της δολοφονίας του παιδιού της, στρεφόμενη αποφασιστικά προς την ιδιώτευση.
Η Μάγδα Φύσσα αγκάλιασε με τη στάση της την μετατροπή του Παύλου σε σύμβολο του αγώνα ενάντια στον ναζισμό. Μάλιστα, ανέλαβε και η ίδια με τις σπαρακτικές συνεντεύξεις και τις τακτικές δημόσιες τοποθετήσεις της να ενεργήσει σαν φορέας και αναμεταδότης αυτού του κρίσιμου μηνύματος για την ανάγκη της οργανωμένης συλλογικής πάλης ενάντια στην εξάπλωση της φασιστικής βίας. Δεν έχωσε το κεφάλι της στην άμμο, δεν προέτρεψε τα παιδιά της εργατιάς να ζήσουν ήσυχα και να κάνουν “το καθήκον τους” στη δουλειά και το σχολείο ώστε να μην βρεθούν σφαγμένοι στο πεζοδρόμιο, όπως ο γιός της. Είναι αλήθεια ότι στην εκκοσμικευμένη θεολογία των ριζοσπαστικών κινημάτων, ο θάνατος του ατόμου πολλές φορές εκτός από το τέλος είναι και μια νέα αρχή. Στην κατεχόμενη Παλαιστίνη, και παλιότερα στην Βόρεια Ιρλανδία ή την χώρα των Βάσκων, κάθε κηδεία ενός δολοφονημένου αγωνιστή, μετατρέπεται σε διαδήλωση υπέρ της ανεξαρτησίας, συσπειρώνοντας τον πληθυσμό, αποκηρύσσοντας την τρομοκρατία των κυρίαρχων κι επιβεβαιώνοντας εκ νέου τη διάθεση του οργανωμένου λαού να παλέψει για τα δικαιώματα του.
Η ατομική στράτευση σε έναν ευρύτερο συλλογικό σκοπό πάντοτε εμπεριέχει την υπέρβαση του αστικού ατομικισμού, ή δυνητικά, ακόμη και την εκμηδένιση της ίδιας της ατομικότητας, όταν η ένταξη είναι ολόψυχη και ειλικρινής, και γι’ αυτό η μητέρα του Αλέξη αρνείται να παραδώσει ακόμη και μετά-θάνατον το παιδί της, ή να μοιραστεί την μνήμη του με τους θεματοφύλακες αυτής της συγκρουσιακής πολιτικής παράδοσης. Από την άλλη, η Μάγδα αναδεικνύει αυτή την τραγική πτυχή, την πολιτική διάσταση του τραγικού θανάτου του Παύλου. Υποθέτω ότι θέλει να θυμούνται τον γιό της όχι σαν παράδειγμα προς αποφυγή, αλλά σαν παράδειγμα προς μίμηση. Η εμμονή στην ατομιστική διαχείριση της θλίψης καταντάει προβληματική στον βαθμό που η “αθωότητα” το Αλέξη, και κατ’ επέκταση η ερμηνεία της δολοφονίας του ως μιας αδιανόητης πράξης που παραβιάζει το κοινό περί δικαίου αίσθημα, τονιζόταν περισσότερο όσο γινόταν πιο φανερό ότι εκείνος δεν είχε προηγούμενους δεσμούς με κάποια από τις αντιεξουσιαστικές ομάδες των Εξαρχείων. Το σιωπηρό συμπέρασμα πίσω από αυτόν τον ισχυρισμό, είναι ότι στην αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή ο Αλέξης ήταν κατά τεκμήριο αναρχικός, ο θάνατος από σφαίρα μπάτσου θα ήταν κάτι που έπρεπε να θεωρηθεί φυσιολογικό ή αναμενόμενο.
Στην Αργεντινή τα χρόνια της χούντας, εμφανίστηκε το κίνημα των μανάδων της Plaza del Mayo. Ήταν το όνομα μιας πλατείας του Μπουένος Άιρες , όπου μαζεύονταν οι μητέρες των φοιτητών και των ακτιβιστών για να διεκδικήσουν δικαιοσύνη για τα παιδιά τους που εξαφανίστηκαν όταν έπεσαν στα χέρια των στρατιωτικών. Οι μητέρες αυτές απαιτούσαν να τις ενημερώσουν επίσημα οι αρχές για την τύχη των παιδιών τους, να επιστραφούν οι σοροί απ’ το Κράτος των δολοφονημένων νέων ανθρώπων. Λίγο, πολύ, η συλλογική απαίτηση τους σήμαινε ότι η χούντα θα έπρεπε να παραδεχτεί και ν’ αναγνωρίσει επίσημα μπροστά σε ολόκληρο τον κόσμο την ενοχή της για τα εγκλήματα που είχε διαπράξει σε βάρος του προλεταριάτου της Αργεντινής. Η οδύνη τους και το μαρτύριο του να ζουν στην αβεβαιότητα, έσπρωξε αυτές τις μανάδες να αναζητήσουν και να βρούν η μία την άλλη, να ενώσουν τις λύπες τους και σιγά, σιγά να τις μετατρέψουν σε ένα κίνημα αντίστασης, μια συλλογική απάντηση στον αυταρχισμό, την βία και την αστυνομοκρατία του καθεστώτος. Οι πρώτες 14 από αυτές, αψήφησαν την τρομοκρατία του Κράτους και συγκετρώθηκαν στην πλατεία το 1977 κι έκτοτε έγιναν εκατοντάδες, χιλιάδες. Έφτιαξαν ένα κίνημα που υπάρχει ακόμα γιατί τα παιδιά τους ακόμη αγνοούνται. Η δικαιοσύνη ακόμα δεν έχει αποδοθεί.
Στην Ελλάδα, την εποχή της αντιδραστικής ουτοπίας του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού που διανύουμε , έχει αρχίσει να διαφαίνεται το δικό μας κίνημα των μανάδων των αδικημένων, των αδικοχαμένων. Οι γονείς που τα παιδιά τους έχασαν τη ζωή τους στο κρατικό έγκλημα των Τεμπών, η μητέρα του Φύσσα, του Μάγγου, του Σαμπάνη και των άλλων θυμάτων της αστυνομικής βίας, η μητέρα του Ζακ, οι γονείς του παλικαριού που πνίγηκε στον Πειραιά το καλοκαίρι. Δυστυχώς, ο κατάλογος είναι μακρύς και συνεχίζει διαρκώς να μεγαλώνει. Η διαφορά με την Αργεντινή είναι ότι εδώ μιλάμε για ανθρώπους που γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι μας έχουν αφήσει. Η ομοιότητα είναι ότι και στις δύο περιπτώσεις το Κράτος ουδέποτε παραδέχτηκε τις άμεσες ,αλλά και τις πολιτικές ευθύνες του, και οι πραγματικοί ηθικοί αυτουργοί παραμένουν ατιμώρητοι. Στην τραγωδία του Σοφοκλή, η Αντιγόνη διεκδικεί με πάθος την αποκατάσταση της μνήμης του αδερφού της. Ο αγώνας της σκάβει σιγά, σιγά τον λάκκο του Κρέοντα και αποδεικνύει πέρα από κάθε αμφιβολία τη φαυλότητα της τυραννίας που εκείνος έχει επιβάλει. Ο μη καταλογισμός της ευθύνης για τον θάνατο των δολοφονημένων, είναι μια μορφή ασέβειας προς την μνήμη των νεκρών. Είναι η σύγχρονη επανάληψη του διατάγματος του Κρέοντα, η αξίωση ότι μια πολιτική τάξη πραγμάτων, ένα ολόκληρο κοινωνικό παράδειγμα μπορεί να βασίζει την κυριαρχία του στην αυθαίρετη βία και τον θάνατο. Σε μια εποχή που η επίθεση ενάντια στους καταπιεσμένους εντείνεται σε όλα τα επίπεδα, οι αυθόρμητες φωνές των μανάδων και των πατεράδων που ζητούν δικαιοσύνη για τα παιδιά τους είναι μια διαρκής υπόμνηση να μην τα παρατάμε. Ένα σάλπισμα για μάχη.
i Σοφοκλής, Αντιγόνη. Πρόκειται για την πρώτη στροφή της πρώτης πράξης της τραγωδίας.
ii Η μητέρα του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου γράφει στην ‘Κ’: Μην καπιλεύεστε την μνήμη του γιου μου, Καθημερινή, 28-06-22.
