Μια συνάντηση ανάμεσα στον Β.Ι Λένιν και τον Π.Α Κροπότκιν
Μετά την επανάσταση του Φλεβάρη, στις 12 Ιουνίου 1917, ο Κροπότκιν επέστρεψε στη Ρωσια από την Αγγλία, στο Πέτρογκραντ, όπου ήθελε να εγκατασταθεί. Ωστόσο πολύ σύντομα άλλαξε γνώμη και μετακόμισε στην Μόσχα.
Μία μέρα – πρέπει να ήταν το 1918 – μια συγγενής του Κροπότκιν, η κόρη του αν θυμάμαι καλά, μαζί με τον σύζυγο της – με επισκέφτηκε στο γραφείο μου στην Επιτροπή των Κομισσάριων του Λαού της ΕΣΣΔ (Sovnarkom) και μου εξέθεσε τις δυσκολίες που είχε αντιμετωπίσει ο πατέρας της στην προσπάθεια του να βρει μια κατοικία. Ήταν ξεκάθαρο ότι επρόκειτο για το αποτέλεσμα μιας τεράστιας παρεξήγησης, μιας και ο Pyotr Alexeyevich (Π.Α), ως βετεράνος της επανάστασης που ήταν, είχε το δικαίωμα να πάρει προτεραιότητα αναφορικά με την απόκτηση σπιτιού, ακόμα και σε αυτη την περίοδο της επαναστατικής αναταραχής. Έτσι επικοινώνησα ξανά με τον Κροπότκιν, τον οποίο γνώριζα από παλιότερα. Ειδοποίησα αμέσως τον Vladimir Ilych (Β.Ι) κι εκείνος με διέταξε να εκδώσω μια άδεια κατοικίας στο όνομα του Π.Α, το οποίο κι έκανα χωρίς χρονοτριβή. Λίγες μέρες αργότερα, του έκανα μια επίσκεψη για να δω πώς τα πήγαινε και η συνάντηση μας ήταν εξαιρετικά ευδιάθετη κι εγκάρδια. Η διαβίωση του Π.Α ήταν εξαιρετικά απέριττη. Το δωμάτιο του ήταν γεμάτο βιβλία και τα πάντα εκεί γύρω μαρτυρούσαν ότι ήταν βαθύτατα απασχολημένος με τις φιλολογικές του εργασίες.
Αμέσως μετά την επανένωση μας, μου μίλησε για τη στάση του απέναντι στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Στα αρχικά της στάδια , η επανάσταση των Μπολσεβίκων τον είχε αιφνιδιάσει ενώ βρισκόταν ήδη σε μια προχωρημένη ηλικία, κατά την γνώμη του μόνο τα άτομα που ήταν κάτω από σαράντα χρονών μπορούσαν να πάρουν μέρος ενεργά στην επανάσταση. Όταν εξέφρασα την διαφωνία μου λέγοντας του ότι ολόκληρη η ομάδα εκείνων των στελεχών του κόμματος μας που ήταν κάποτε στην παρανομία και ειχε επαναστατική πείρα ήταν ήδη πάνω απ’ αυτή την ηλικία, εκείνος απάντησε: “Ετσι είναι τα πράγματα στην Ρωσία. Πραγματικά, εδώ εχουμε εξαιρετικούς επανάστατες αγωνιστές που είναι από πενήντα χρονών και πάνω. Αλλά σε ότι αφορά τη δική μου ηλικία… αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα…”. Παρ’ όλα αυτά, τα συμβάντα της περίπλοκης ζωής μας τον κρατούσαν διαρκώς σε εγρήγορση κι όταν οι Λευκοί και οι υπόλοιποι εχθροί της επανάστασης περικύκλωσαν τη Σοβιετική Ρωσία, εκείνος τάχθηκε ολόψυχα με το μέρος του μεγάλου προλεταριακού κινήματος.
Μου είπε κάποτε:
“Μπροστά σε όλη αυτή τη δραστηριότητα των επαναστατικών κομμάτων των ημερών μας, δεν θα πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι το προλεταριακό κίνημα του Οκτώβρη , που κατέληξε σε μια επανάσταση, απέδειξε σε όλους ότι μια κοινωνική επανάσταση είναι μέσα στα πλαίσια του εφικτού. Και αυτός ο αγώνας – που διεξάγεται σε παγκόσμια κλίμακα – πρέπει να υποστηριχθεί με κάθε μέσο, όλα τα άλλα είναι δευτερεύουσας σημασίας. Το κόμμα των μπολσεβίκων έκανε καλά που υιοθέτησε την παλιά, αμιγώς προλεταριακή ονομασία του “Κομμουνιστικού Κόμματος”. Ακόμα κι αν στο τέλος δεν πετυχει όλα όσα θα ήθελε, παρ’ όλα αυτά θα φωτίζει τον δρόμο για τις πολιτισμένες χώρες για τουλάχιστον έναν αιώνα. Οι λαοί του κόσμου θα ενστερνιστούν σιγά, σιγά τις ιδέες του, με τον ίδιο τρόπο που τον 19ο αίωνα, ο κόσμος υιοθέτησε τις ιδέες της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης. Αυτό το είναι το κολοσσιαίο κατόρθωμα της Οκτωβριανής Επανάστασης”.
Δεν πρέπει εδώ να ξεχάσω να αναφέρω ότι το καλοκαίρι του 1920 […] ο Π.Α δέχτηκε την επίσκεψη μιας αντιπροσωπείας Άγγλων εργατών.
Ο Κροπότκιν παρέδωσε μια μακροσκελή επιστολή στην αντιπροσωπεία, που απευθυνόταν στους “εργάτες της Δυτικής Ευρώπης”. Σε αυτή την επιστολή έγραφε ότι “κατά πρώτο, οι εργάτες του πολιτισμένου κόσμου καθώς και οι φίλοι τους στις άλλες κοινωνικές τάξεις θα πρέπει να ασκήσουν πίεση στις κυβερνήσεις τους και να τις υποχρεώσουν να εγκαταλείψουν εντελώς την ιδέα μιας ένοπλης επέμβασης στη Ρωσία, είτε μυστικής, είτε ανοικτής, με την μορφή της αποστολής εξοπλισμών, ή της στήριξης σε διάφορες ένοπλες ομάδες, και φυσικά να πείσουν τα έθνη της Ευρώπης ότι είναι πια καιρός να συνάψουν απευθείας σχέσεις με το Ρωσικό έθνος”.
Φυσικά, αφού ήταν ένας αφοσιωμένος αναρχικός, ο Π.Α δεν αναγνώριζε την κυβέρνηση του σοβιετικού μας κράτους. Ήταν εντελώς αντίθετος με όλα τα κόμματα και το ίδιο το Κράτος. Ωστόσο, όταν κουβέντιαζες μαζί του για πρακτικά θέματα και όχι για θεωρίες, κατανοούσε ότι χωρίς την δύναμη της κρατικής εξουσίας ήταν αδύνατο να εδραιώσει κανείς τις κατακτήσεις της επανάστασης. Στην πρώτη μας συνάντηση, ο Π.Α μου είπε:
“Μου είπαν ότι ο Vladimir Ilyich έγραψε ένα καταπληκτικό βιβλίο για το Κράτος, που δεν το έχω δει και δεν το έχω διαβάσει ακόμα, στο οποίο αποφαίνεται ότι το κράτος και η κρατική εξουσία στο τέλος θα εξανεμιστούν. Και μόνο με αυτή τη θαραλλέα αποκάλυψη αναφορικά με τα διδάγματα του Μαρξ , ο Vladimir Ilyich κέρδισε μεγάλο σεβασμό και ενδιαφέρον και το προλεταριάτο σε ολόκληρο τον κόσμο δεν πρόκειται ποτέ να το ξεχάσει αυτό. Βλέπω την Οκτωβριανή Επανάσταση ως μια απόπειρα να φέρουμε την επανάσταση του Φλεβάρη που προηγήθηκε στην λογική της κατάληξη, με μια μετάβαση στον κομμουνισμό και τον φεντεραλισμό”.
Η ζωή ήταν δύσκολη στην Μόσχα το 1918. Ο Π.Α δέχτηκε την πρόταση του φίλου του Olsufiev να μείνει μαζί του , στο σπίτι του στο προάστιο του Dmitrov. Την άνοιξη του 1918, ο Π.Α μετακόμισε με την οικογένεια του στο Dmitrov κι εγκαταστάθηκε στον Olsufiev που είχε ένα μεγάλο σπίτι με τέσσερα δωμάτια. Από το Dmitrov κάθε τόσο ερχόταν στην Μόσχα και πάντοτε κανόνιζα να τον συναντήσω. Επίσης, εκείνος έγραφε γράμματα σε μένα και τον Β.Ι για τα πιο ετερογενή ζητήματα. Παρ’ όλο που αντιμετώπιζε προβλήματα με την υγεία του, ο Π.Α έκανε προσπάθεια να συμμετέχει στην τοπική δημόσια ζωή. Μίλησε σε ένα συνέδριο δασκάλων, παραβρέθηκε στο συνέδριο των αγροτικών συνεταιρισμών και υποστήριξε με πάθος την ιδέα της ίδρυσης ενός μουσείου της περιφέρειας. Ενημέρωνα τακτικά τον Vladimir Ilyich για τις συνθήκες διαβίωσης του Κροπότκιν, καθώς και για τις συζητήσεις μου μαζί του. Ο Β.Ι διατηρούσε έναν βαθύ σεβασμό για τον Pyotr Alexeyevich. Τον εκτιμούσε πολύ , ιδιαίτερα ως συγγραφέα του βιβλίου για την Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση και του άρεσε να συζητάει σε μάρκος γύρω από τα προτερήματα αυτού του εξαιρετικού βιβλίου. Τόνισε σε μένα ότι ο Κροπότκιν ήταν ο πρώτος που προσέγγισε την Γαλλική Επανάσταση με την ματιά του ερευνητή , που εστίασε την προσοχή του στις πληβειακές μάζες και ανέδειξε επανειλημμένα τον ρόλο και το νόημα της δράσης των τεχνιτών, των εργατών και άλλων αντιπροσωπευτικών στρωμάτων του εργαζόμενου λαού κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Έβλεπε αυτό το εργο του Κροπότκιν ως κλασσικό σύγγραμα και πρότεινε σε όλους να το διαβάσουν, ενώ σκόπευε να το κυκλοφορήσει και σε μαζική κλίμακα. Έλεγε ότι ήταν απαραίτητο το βιβλίο αυτό να επανεκδοθεί σε πολλά αντίτυπα και να διανεμηθεί δωρεάν σε όλες τις βιβλιοθήκες της χώρας μας. Κατά τη διάρκεια όλων των συζητήσεν που κάναμε, ο Β.Ι εξέφρασε την επιθυμία να συναντήσει τον Π.Α και να μιλήσει μαζί του. Στο τέλος του Απρίλη του 1919 του έγραψα ένα γράμμα, το πρωτότυπο του οποίου κρατείται στο μουσείο Κροπότκιν της Μόσχας.
“Αγαπητέ Pyotr Alexeyevich, έμαθα από τον Μίλλερ ότι σκοπεύετε να έρθετε στην Μόσχα. Αυτή είναι μια υπέροχη ιδέα! Ο Β.Ι σας στέλνει τα χαιρετίσματα του και μου είπε ότι πολύ θα ήθελε να σας συναντήσει. Θα μπορούσατε να μου τηλεγραφήσετε πότε φτάνετε στην Μόσχα, θα ήθελα κι εγώ να σας δω. Με συντροφικούς χαιρετισμούς, δικός σας, Vlad Bonc-Brujevic”.
Όχι πολύ αργότερα, ο Π.Α με ενημέρωσε για την άφιξη του στην Μόσχα. Τον αναζήτησα και μου είπε ότι είχε λάβει το γράμμα μου κι ότι πολύ θα ήθελε βέβαια να κανονίσει μια συνάντηση με τον Β.Ι. “Έχω πολλά να κουβεντιάσω μαζί του”, πρόσθεσε. Συμφωνήσαμε ότι θα τον ενημέρωνα από τηλεφώνου σχετικά με την ημέρα και ώρα της συνάντησης. Σκοπός μου ήταν να γίνει στο διαμέρισμα μου στο Κρεμλίνο.
Αυτή η συζήτηση έλαβε χώρα το έτος 1919 – πρέπει να ήταν 8, 9 ή 10 Μαϊου. Ο Β.Ι. είχε αποφασίσει ότι θα συναντούσε τον Κροπότκιν μετά το τέλος της καθημερινής εργασίας του στη Sovnarkom και μου είπε ότι κατά τις 5 το απόγευμα θα ερχόταν απ’ το σπίτι μου. Ενημέρωσα τηλεφωνικά γι’ αυτό τον Π.Α. κι έστειλα ένα αμάξι για να τον παραλάβει. Ο Β.Ι έφτασε νωρίτερα από τον Π.Α και συζητούσαμε για έργα που είχαν γράψει επανάστατες περασμένων εποχών. Ο Β.Ι έλεγε ότι χωρίς αμφιβολία, κάποτε θα εκδίδαμε τα έργα των Ρώσων επαναστατών που είχαν ζήσει στο εξωτερικό. Ο Β.Ι έπιανε μία τα βιβλία του Μπακούνιν που υπήρχαν στη βιβλιοθήκη μου, και μία εκείνα του Κροπότκιν, βιβλία που είχα στην κατοχή μου από το 1905, και τα ξεφύλλιζε με γρηγοράδα. Εκείνη τη στιγμή έγινε η αναγγελία της άφιξης του Κροπότκιν. Ο Β.Ι περπάτησε γοργά προς το μέρος του Π.Α μέσα απ’ τον διάδρομο και τον καλωσόρισε με ένα πλατύ χαμόγελο. Ο Β.Ι τον έπιασε από το μπράτσο και με πολύ ευγένια και πολύ προσοχή, σαν να τον καθοδηγούσε στο γραφείο του, τον κατεύθυνε σε μια καρέκλα, ενώ ο ίδιος έκατσε απέναντι του στο ίδιο τραπέζι.
Ο Π.Α έλαμπε ολόκληρος από τη χαρά του και είπε:
“Πόσο χαίρομαι που σε βλέπω Β.Ι! Εσύ κι εγώ έχουμε διαφορετικές απόψεις. Έχουμε άλλη οπτική για μια σειρά από προβλήματα, τόσο σε ότι έχει να κάνει με την οργάνωση όσο και την υλοποίηση [του επαναστατικού προτάγματος], αλλά οι στόχοι μας είναι ίδιοι και αυτό που εσύ και οι σύντροφοι σου κάνετε στο όνομα του κομμουνισμού, με ευχαριστεί παρα πολύ και κάνει ευτυχισμένη την καρδιά μου που γερνάει. Αλλά τώρα κάνεις δύσκολη την ζωή για τους συνεταιρισμούς κι εγώ είμαι υπερ των συνεταιρισμών”.
“Όμως κι εμείς είμαστε υπέρ των συνεταιρισμών!”, ο Β.Ι είπε μεγαλόφωνα, “ είμαστε μονάχα ενάντια σε εκείνους τους συνεταιρισμούς πίσω απ’ τους οποίους κρύβονται οι κουλάκοι, οι μεγαλοκτηματίες, οι έμποροι και το ιδιωτικό κεφάλαιο. Το μόνο που θέλουμε είναι να σκίσουμε την μάσκα από αυτούς τους ψευτο-συνεταιρισμούς και να δώσουμε την ευκαιρία σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού να συμμετάσχουν σε πραγματικές κοοπερατίβες!”.
“Δεν θέλω να το αμφισβητήσω αυτό”, απάντησε ο Κροπότκιν, “και όπου είναι έτσι η κατάσταση είναι προφανές ότι θα πρέπει να την καταπολεμήσουμε με όλα τα μέσα, τα ψέματα και η σύγχυση θα πρέπει παντού να αντιμετωπίζονται. Δεν έχουμε ανάγκη από πέπλα, πρέπει να αποκαλύψουμε όλα τα ψέματα χωρίς δισταγμό, αλλά εκεί στο Dmitrov έχω δει πολλά μέλη του συνεταιρισμού που δεν έχουν καμία σχέση με αυτούς για τους οποίους μίλαγες πιο πριν, να υφίστανται διώξεις, κι αυτό γιατί οι τοπικές αρχές, που ίσως να ήταν οι επαναστάτες του χθες, όπως όλες οι άλλες αρχές έχουν γίνει γραφειοκρατικές, έχουν μεταμορφωθεί σε αξιωματούχους που επιθυμούν να κάνουν ότι νομίζουν με τους υφιστάμενους τους, και που θεωρούν ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι κατώτερος από αυτούς και οφείλει να τους υπακούσει”.
“Είμαστε παντού και πάντοτε ενάντια στους αξιωματούχους”, είπε ο Β.Ι. “Είμαστε ενάντια στους γραφειοκράτες και την γραφειοκρατία και θα πρέπει να εξολοθρεύσουμε ολοκληρωτικά αυτή την παρωχημένη μάστιγα αν αρχίσει να αναπτύσσεται στην κοινωνία μας. Αλλά είμαι βέβαιος πως καταλαβαίνετε Π.Α , ότι είναι πολύ δύσκολο να αλλάξεις τους ανθρώπους, μιας και – όπως έλεγε και ο Μαρξ – το πιο απόρθητο φρούριο είναι το ανθρώπινο μυαλό! Παίρνουμε κάθε είδους μέτρο για να μπορέσουμε να διεξάγουμε αυτόν τον αγώνα και σίγουρα η ίδια η ζωή μας έχει διδάξει πολλά. Δεν γίνεται να μην προσέξει κανείς την έλλειψη κουλτούρας που μας διακρίνει, τον αναλφαβητισμό μας, ή την οπισθοδρομικότητα μας , αλλά δεν νομίζω ότι υπάρχει κανένας που μπορεί να κατηγορήσει εμάς, ως κόμμα ή ως κρατική εξουσία, για όλα όσα πάνε στραβά με τους θεσμούς του κράτους , και πολύ λιγότερο για όσα συμβαίνουν μακριά από εδώ, κάπου στην ύπαιθρο, σε μεγάλη απόσταση από το κέντρο της χώρας”.
“Βέβαια αυτό δεν είναι παρηγοριά για όσους είναι εκτεθειμένοι στην άσκηση της ισχύος από μια οπισθοδρομική εξουσία αυτού του είδους”, αντέτεινε ο Π.Α, “και τούτη η εξουσία καθ’ εαυτή, είναι ένα τρομερό δηλητήριο για εκείνους που την ασκούν”.
“Μα δεν υπάρχει κάτι που να μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό”, πρόσθεσε ο Β.Ι, “δεν μπορείς να κάνεις επανάσταση με γάντια από βελούδο. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι έχουμε κάνει πολλά λάθη και ότι θα κάνουμε πολλά σφάλματα ακόμα. Ότι μπορεί να διορθωθεί, το διορθώνουμε. Παραδεχόμαστε τα μεγαλύτερα λάθη μας, ακόμα και τις μεγαλύτερες ανοησίες μας. Παρά τα σφάλματα, οδηγούμε την σοσιαλιστική επανάσταση μας προς ένα επιτυχημένο τελος. Αλλά σας παρακαλώ ειλικρινά να μας βοηθήσετε, να μοιραστείτε μαζί μας όλα τα λάθη που βλέπετε ότι μπορεί να διαπράττουμε και να είστε σίγουρος ότι όλοι μας θα τα εξετάσουμε με την μεγαλύτερη δυνατή προσοχή”.
“Ούτε εγώ, ούτε κανένας άλλος”, είπε ο Κροπότκιν, “θα αρνηθούμε να βοηθήσουμε εσάς και τους συντρόφους σας, όπου αυτό είναι δυνατό… Θα σας πούμε για όλα τα λάθη που συμβαίνουν και προκαλούν βογγητά και δυσαρέσκεια σε πολλά μέρη της κοινωνίας…”.
“Όχι βογγητά, αλλά κραυγές από αντεπαναστάτες που αντιστέκονται, με τους οποίους είμαστε και θα παραμείνουμε εντελώς αντίθετοι…”.
“Τώρα λέτε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε χωρίς εξουσία”, άρχισε να θεωρητικολογεί ο Π.Α, “αλλά κατά την άποψη μου, είναι εφικτό…Πρέπει να δείτε πώς ανάβει η σπίθα μιας τέτοιας αντιεξουσιαστικής φλόγας. Στην Αγγλία, για παράδειγμα – μόλις πληροφορήθηκα οτι οι λιμενεργάτες σε ένα από τα λιμάνια ίδρυσαν έναν εξαιρετικό, εντελώς ανεξάρτητο συνεταιρισμό, όπου οι εργάτες από άλλα εργοστάσια πάνε κι έρχονται ελεύθερα. Το κίνημα των συνεταιρισμών είναι νευραλγικό, ναι, έχει ζωτική σημασία…”.
Για μια στιγμή, κοίταξα τον Β.Ι. Στο βλέμμα του είχε μια υποψία ειρωνείας, αλλά και διασκέδασης: ενώ άκουγε με μεγάλη προσοχή τον Π.Α, είχε μείνει πραγματικά κατάπληκτος από το γεγονός ότι ενώ η Οκτωβριανή επανάσταση είχε επεκταθεί και είχε πάρει τόσο τεράστιες διαστάσεις, κάποιος μπορούσε ακόμα να μιλάει μονάχα για συνεταιρισμούς και ξανά για συνεταιρισμούς. Και ο Π.Α συνέχιζε να μιλάει διαρκώς, μας είπε ότι σε κάποιο άλλο μέρος της Αγγλίας μια άλλη κοοπερατίβα είχε ιδρυθεί , και πώς κάπου αλλού στην Ισπανία, μια άλλη μικρή (συνεταιριστική) ομοσπονδία είχε δημιουργηθεί, και πώς αναπτυσσόταν το συνδικαλιστικό κίνημα στην Γαλλία… “Αυτό είναι εξαιρετικά επιζήμιο”, τον διέκοψε ο Λένιν, που δεν μπορούσε να συγκρατηθεί άλλο, “με το να μην δίνουμε καμία προσοχή στην πολιτική πλευρά της ζωής και σπέρνοντας τη διάσπαση ανάμεσα στις εργαζόμενες μάζες, τις αποσπούμε από τον πιο άμεσο αγώνα…”.
“Μα το επαγγελματικό κίνημα ενώνει εκατομμύρια εργαζόμενους, και αυτό το γεγονός από μόνο του είναι ένας παράγοντας κολοσσιαίας σημασίας”, είπε με ενθουσιασμό ο Π.Α. Μαζί με το κίνημα των συνεταιρισμών, αποτελούν ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός…”.
“Όλα αυτά είναι πολύ ωραία”, διέκοψε ξανά ο Λένιν. “Εννοείται ότι το συνεταιριστικό κίνημα είναι σημαντικό, αλλά αν είναι μόνο συνδικαλιστικό στην δομή, τότε είναι επιβλαβές. Αλλά είναι αυτό πραγματικά το νόημα; Μόνο αυτό είναι που μπορεί να μας οδηγήσει σε κάτι νέο; Πιστεύετε πραγματικά ότι ο καπιταλιστικός κόσμος θα στρώσει το δρόμο με ροδοπέταλα για το συνεταιριστικό κίνημα; Ο καπιταλισμός θα προσπαθήσει με κάθε μέσο για να κυριαρχήσει στις κοοπερατίβες. Αυτός η “αντι-εξουσιαστική” συνεταιριστική ομάδα των Άγγλων εργατών θα συντριβεί με τον πιο αμείλικτο τρόπο και θα γίνουν όλοι τους υπηρέτες του κεφαλαίου. Η εξάρτηση τους απ’ το κεφάλαιο θα βαθαίνει με χίλιους-δυο τρόπους, μέχρι που αυτή η νέα τάση, την οποία φαίνεται ότι συμπαθείτε τόσο πολύ, θα καταλήξει παγιδευμένη, όπως ένα έντομο στον ιστό της αράχνης. Να με συγχωρείτε, αλλά όλα αυτά δεν έχουν σημασία! Αυτά είναι λεπτομέρειες! Αυτό που χρειάζεται είναι η άμεση δράση των μαζών, και όσο αυτό δεν συμβαίνει, δεν μπορούμε να μιλάμε για φεντεραλισμό, κομμουνισμό ή την κοινωνική επανάσταση. Αυτά όλα είναι παιχνίδια για παιδιά, ετοιμόρροπες κατασκευές χωρίς στέρεο έδαφος κάτω από τα πόδια τους, δίχως δύναμη, δίχως πόρους και δεν μας φέρνουν ούτε ένα βήμα πιο κοντά στους κοινωνικούς μας στόχους”.
Ο Β.Ι τώρα είχε σηκωθεί όρθιος και είχε πει τα τελευταία λόγια του σηκώνοντας τη φωνή του, με έναν τρόπο που ήταν ξεκάθαρος και παραστατικός. Ο Π.Α είχε γύρει προς τα πίσω, άκουσε πολύ προσεκτικά τις φλογισμένα λόγια του Β.Ι και δεν μίλησε ξανά για τους συνεταιρισμούς μετά απ’ όλα αυτά.
“Βεβαίως, έχετε δίκιο”, είπε, “χωρίς αγώνα δεν μπορούμε να φτάσουμε στον στόχο μας, ειδικά σε μία χώρα μόνο. Χωρίς τον πιο απεγνωσμένο αγώνα…”.
“Αλλά μόνο μαζικά”, αντέτεινε ο Β.Ι, “η πάλη και οι δολοφονίες μεμονωμένων ατόμων δεν βοηθούν σε τίποτα και είναι ώρα οι αναρχικοί να το καταλάβουν αυτό. Μόνο μέσα στις μάζες, μόνο από τις μάζες και μόνο με τις μάζες… Όλες οι άλλες μέθοδοι, μεταξύ των οποίων και οι αναρχικές, έχουν μπει στο αρχείο από την ίδια την ιστορία. Είναι άχρηστες, δεν εξυπηρετούν καμία σκοπιμότητα, δεν προσελκύουν κανέναν στον αγώνα και αποτελούν απλώς έναν περισπασμό για τους ανθρώπους που αγνωίζονται να λυτρωθούν μέσα σε αυτό τον κυκεώνα…”.
Ο Β.Ι ξαφνικά έμεινε σιωπηλός, χαμογέλασε με θέρμη και ειπε: “Να με συγχωρείτε, επέτρεψα στον εαυτό μου να ξεφύγει και σας κουράζω, αλλά εμείς οι μπολσεβίκοι είμαστε όλοι ίδιοι, αυτό είναι το πρόβλημα μας, αυτό είναι το αγαπημένο μας θέμα και δεν μπορούμε να μιλήσουμε γι’ αυτό χωρίς να παρασυρθούμε από τα συναισθήματα μας”.
“Όχι, όχι”, απάντησε ο Κροπότκιν, “αν εσείς και οι σύντροφοι σας σκέφτεστε κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν η εξουσία δεν έχει μεθυστική επιδραση επάνω τους, και αν αισθάνονται ότι δεν πρόκειται να υποκύψουν στον πειρασμό της κρατικής καταπίεσης, τότε σίγουρα θα καταφερουν πολλά. Σε αυτή την περίπτωση, η επανάσταση είναι αναμφίβολά σε καλά χέρια”.
“Κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε”, απάντησε ο Λένιν καλοπροαίρετα. “Χρειαζόμαστε πιο εξελιγμένες μάζες”, συνέχισε ο Β.Ι, “και θα ήθελα πολύ να δω εκείνο το βιβλίο σας, την Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση, να τυπώνεται σε μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη έκδοση. Γιατί αυτό το βιβλίο είναι χρήσιμο για όλους μας”.
“Μα που θα μπορούσα να το τυπώσω; Δεν θα ήταν δυνατόν να τυπωθεί στο τυπογραφείο του Κράτους…”.
Ο Π.Α έγνεψε επιδοκιμαστικά.
“Λοιπόν”, είπε φανερά ικανοποιημένος από τα εύσημα και την πρόταση [του Λένιν], “αν θεωρείτε ότι το βιβλίο είναι ενδιαφέρον και χρήσιμο είμαι έτοιμος να το τυπώσω σε φτηνή έκδοση. Ίσως θα μπορουσαμε να βρούμε έναν συνεταιριστικό εκδοτικό οίκο που θα δεχόταν να το κυκλοφορήσει…”.
Μετά από αυτό, η κουβέντα ανάμεσα στον Β.Ι και τον Π.Α κάπως κόπασε. Ο Β.Ι κοίταξε το ρολόι του, σηκώθηκε και είπε ότι έπρεπε να ετοιμαστεί για τη συνεδρίαση της Sovnarkom. Αποχαιρέτησε εγκάρδια τον Π.Α και του είπε ότι θα ήταν ευχαρίστηση του να διαβάσει κάθε γράμμα που μπορεί να του έστελνε. Ο Π.Α μας αποχαιρέτισε κι αυτός και βγήκε έξω. Μαζί τον ξεπροβοδίσαμε μέχρι την πόρτα.
“Πόσο πολύ έχει γεράσει”, μου είπε ο Β.Ι. “Τώρα ζει σε μια χώρα όπου η επανάσταση ξεχειλίζει σε κάθε της γωνιά, όπου τα πάντα έχουν γυρίσει ανάποδα, αλλά εκείνος δεν μπορεί να μιλήσει για τίποτε άλλο εκτός από το κίνημα των συνεταιρισμών. Από εκεί καταλαβαίνεις την φτώχεια των ιδεών των αναρχικών και όλων των υπόλοιπων μικροαστών θεωρητικών, οι οποίοι τη στιγμή που μια μαζική δημιουργική δαστηριότητα βρίσκεται σε εξέλιξη, τη στιγμή της επανάστασης, δεν είναι ποτέ ικανοί να καταστρώσουν ένα καλό σχέδιο, ή να δώσουν συμβουλές για πρακτικά ζητήματα. Γιατί αν κάναμε ότι έλεγε έστω για ένα λεπτό, αύριο κιόλας ο δεσποτισμός θα επέστρεφε στην εξουσία και όλοι εμείς , μαζί κι εκείνος, θα κάναμε τις κουβέντες μας τη νύχτα, ψιθυρίζοντας κάτω από μια λάμπα στο δρόμο […]. Πόσο όμορφα έγραφε, τι εξαιρετικά βιβλία, πόσο ακριβείς και αναζωογονητικές ήταν οι διατυπώσεις και οι σκέψεις του, και τώρα όλα αυτά είναι παρελθόν, δεν έχει μείνει τίποτα. Αλλά βέβαια είναι πολύ μεγάλος σε ηλικία, εμείς πρέπει να τον περιβάλλουμε με φροντίδα και να τον βοηθήσουμε σε ότι έχει ανάγκη όσο αυτό είναι δυνατό, αλλά αυτό θα πρέπει να γίνει προσεκτικά και με μεγάλη λεπτότητα. Είναι πολύ χρήσιμος και πολύτιμος για εμάς, εξαιτίας του εκπληκτικού του παρελθόντος και όλων αυτών που έχει κάνει στη ζωή του. Σε παρακαλώ μην το χάσεις από τα μάτια σου, φρόντισε αυτόν και την οικογένεια του και να με ενημερώνεις για τα πάντα ώστε να συζητάμε μαζί πώς θα τον βοηθήσουμε”.
Όσο συνεχίζαμε να συζητάμε για τον Κροπότκιν και τους ανθρώπους της γενιάς του, ο Β.Ι κι εγώ βαδίζαμε στο Κρεμλίνο προς την κατευθυνση του κτηρίου της Sovnarkom, όπου σε ένα τέταρτο, η επόμενη συνεδρίαση της κυβέρνησης μας επρόκειτο να αρχίσει.
Επίμετρο (του μεταφραστή)
Το κείμενο που μόλις διαβάσατε αποτελεί αναδημοσίευση σε δική μου μετάφραση ενός ντοκουμέντου της ιστορίας του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό στο ευρύ κοινό. Πρόκειται για την περιγραφή της συνάντησης που έλαβε χώρα ανάμεσα στο Β.Ι Λένιν και τον Π.Α Κροπότκιν στα διαμερίσματα του Κρεμλίνου την άνοιξη του 1919, δύο χρόνια μετά την μεγάλη Ρωσική Επανάσταση.ii Τούτη η μαρτυρία από πρώτο χέρι ανήκει στον Bonc-Brujevic , έναν μπολσεβίκο της παλαιάς φρουράς , που στα χρόνια αμέσως μετά την επικράτηση της επανάστασης, εργάστηκε ως ο προσωπικός γραμματέας του Λένιν. Ως εκ τούτου, η εικόνα που σκιαγραφεί ο Brujevic μόνο ως αμερόληπτη δεν μπορεί να χαρακτηριστεί και σίγουρα διαμεσολαβείται από τις ιδεολογικές προκαταλήψεις του βετεράνου μπολσεβίκου αγωνιστή, όσο και από τον απεριόριστο θαυμασμό που φαίνεται ότι έτρεφε προς το πρόσωπο του “στρατηγού της επανάστασης”, Λένιν. Από την άλλη, δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς την ειλικρινή πρόθεση του Brujevic απέναντι στον Κροπότκιν, αυτόν τον πατριάρχη της αναρχίας, το προσωπικό κύρος του οποίου ως αγωνιστή και ως ακαδημαϊκού, ήταν αρκετό για να του δώσει άφεση και να τον εξυψώσει πάνω από τις ιδεολογικές διαμάχες της μετεπαναστατικής περιόδου, αλλά και τους εσωτερικούς ανταγωνισμούς που ήδη είχαν αρχίσει να διαταράσσουν τη διαδικασία οικοδόμησης του νέου σοσιαλιστικού κράτους. Παρ’ όλα αυτά, η Κροστάνδη ήταν ακόμα δύο χρόνια μακριά, ενώ ο αναρχισμός ως κίνημα και ως κοσμοθεωρία, απαγορεύτηκε στην ΕΣΣΔ το 1925. Το 1919 μπορούσε ακόμη κανεις να μιλάει για διαφορετικές αντιλήψεις ως προς την μετάβαση σε μια σοσιαλιστική κοινωνία, ενώ η ανάμνηση της ενότητας που είχε επιδείξει το σύνολο των δυνάμεων του οργανωμένου προλεταριακού κινήματος κατά τη διάρκεια της μετωπικής σύγκρουσης με την μοναρχία, παρέμενε ισχυρή και ακόμα συνέδεε τα διάφορα κομμάτια των Ρώσων σοσιαλιστών με τους δεσμούς της κοινής δοκιμασίας που είχαν υποστεί.
Προς το τέλος, η κουβέντα ανάμεσα στους δύο επαναστάτες γίνεται πιο ενδιαφέρουσα, αφού αποκαλύπτει τα όρια της ενότητας που ακόμα και αυτή η συντεταγμένη κίνηση του προλεταριάτου προς την ιστορική του χειραφέτηση, μπορεί να επιφέρει. Αν και σε προχωρημένη ηλικία, ο Κροπότκιν διατηρεί ακέραιο το κριτικό πνεύμα του και την πολιτική του οξύνοια. Παντού γύρω του , το φάντασμα της πιο απόλυτης ετερονομίας, που είχε συντριβεί μαζί με την βίαιη κατακρήμνιση του τσαρικού καθεστώτος , είχε αρχίσει ξανά να σηκώνει το αποκρουστικό του κεφάλι. Ο γερο-αναρχικός δεν μασάει τα λόγια του μπροστά στον “νέο τσάρο” του σοσιαλισμού, παρά τον φιλικό τόνο του και την ανεπιτήδευτη συμπάθεια που νιώθει για τον άνθρωπο, ο οποίος την πιο δύσκολη ωρα , τόλμησε να οδηγήσει τις εργαζόμενες μάζες της Ρωσίας στην έφοδο τους στον ουρανό. Η καλή του προαίρεση απορρέει άλλωστε άμεσα από την ανεκτικότητα της αναρχικής του κουλτούρας και την συνειδητή απόρριψη της κατοχής της μίας και μοναδικής αλήθειας , με την οποία γαλουχήθηκε χάρη στην αντιεξουσιαστική του κοσμοθεωρία. Από την άλλη, στον Κροπότκιν έχει αρχίσει να γίνεται φανερό ότι η στιγμή της άρνησης του υπάρχοντος δεν συμβαδίζει αυτόματα με τη στιγμή της κατάφασης προς το καινούριο, όπως πίστευαν πάντοτε οι μαρξιστές. Τα μέσα που χρησιμοποιήσε ο μπολσεβικισμός για να καταστρέψει το ημι-καπιταλιστικό σύστημα του παλαιού καθεστώτος, δεν ήταν κατάλληλα για να δημιουργήσουν τις συνθήκες που θα καθιέρωναν τις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής. Ο Κροπότκιν το γνώριζε καλά αυτό, επειδή ο αναρχισμός ακριβώς αυτές τις δύο στιγμές της διαλεκτικής εξέλιξης της ιστορίας πασχίζει να συνενώσει, εμμένοντας στην αναγκαιότητα της συνέπειας ανάμεσα στα μέσα και τον απώτερο σκοπό, στην τακτική και τη στρατηγική του κινήματος.
Από την μεριά του, ο Λένιν αναγνωρίζει την μεγάλη αξία των πρωτοποριακών θεωρητικών εργασιών του Κροπότκιν, την έγνοια που τον διέκρινε να στρέψει την προσοχή της ιστορικής και κοινωνικής έρευνας στο, μέχρι εκείνη την περίοδο, αθέατο συλλογικό υποκειμενο των φτωχών, των καταπιεσμένων. Εμπιστεύεται την ματιά του γερο-αναρχικού και ενθαρρύνει την αντιεξουσιαστική κριτική του, έστω και με διάθεση όχι τόσο αυτοκριτικής, αλλά πιο πολύ ευγενικής παραχώρησης προς τον αξιοσέβαστο συνομιλητή του. Ωστόσο, ακόμα και η αβροφροσύνη του Λένιν κάποια στιγμή φτάνει στα όρια της, όταν έρχεται η ώρα να εκθέσει τις απόψεις του για την μεθοδολογία των αναρχικών και τις βαθύτερες αιτίες στις οποίες οφείλεται ο αυταρχισμός του τρόπου διακυβέρνησης από τους μπολσεβίκους. Τότε ο Λένιν διαπιστώνει περίλυπος την “οπισθοδρομικότητα” των λαϊκών μαζών της Ρωσίας, ενώ ως προς τον αναρχισμό επαναλαμβάνει μια σειρά από πεποιθήσεις , οι οποίες έκτοτε έχουν ιστορικά παγιωθεί στην άποψη που έχουν οι μαρξιστές-λενινιστές για τον ελευθεριακό σοσιαλισμό. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει ότι η εμπιστοσύνη των αναρχικών στον “αυθορμητισμό” των μαζών είναι εσφαλμένη (καθυστερημένες μάζες γαρ), ότι η αναποτελεσματικότητα της αναρχικής μεθόδου έχει αποδειχτεί επανειλημμένα από την ίδια την ιστορία και ότι η αποχή από τον “πολιτικό αγώνα” , με την έννοια της κομματικής οργάνωσης, είναι αυτοκαταστροφική και εν πολλοίς ευθύνεται για την πολυδιάσπαση των δυνάμεων της εργατικής τάξης.
Όσο κι αν αυτές οι απόψεις ακούγονται ως αδικαιολογητα σκληρές , ας μην βιαστούμε εδώ να αποκηρύξουμε τον Λένιν για την προκατάληψη του απέναντι στο αναρχικό κίνημα. Η μαρξιστική αντίληψη για την ταξική πάλη σφυρηλατήθηκε κι αυτή μέσα απ’ τους ιστορικούς αγώνες της εργατικής τάξης και τις επώδυνες αποτυχίες τους. Από πολλές απόψεις, αποτέλεσε μια απάντηση των οργανικών διανοουμένων του εργατικού κινήματος σε πολύ πραγματικές ανάγκες και πιεστικά πρακτικά ερωτήματα, άσχετα αν τελικά ο “υπαρκτός σοσιαλισμός” δημιουργήσε πιο πολλά προβλήματα από εκείνα που μπόρεσε να λύσει. Από την άλλη, αν κανείς διαβάσει την αναφορά που είχε συντάξει το 1873 ο Μαρξ προς τη Διεθνή με θέμα έναν απολογισμό της εξεγερσιακής πολιτικής δράσης των οπαδών του Μπακούνιν στην Ισπανία, σίγουρα θα προσέξει ότι τα ζητήματα για τα οποία καταλογίζει ευθύνες στους αναρχικούς μοιάζουν πολύ με τα προβλήματα στρατηγικής που αντιμετώπισαν οι αναρχοκομμουνιστές της CNT και της FAI την εποχη του εμφυλίου.iii Πράγμα που σημαίνει ότι εδω μιλάμε για υπαρκτά, διαχρονικά ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν με περίσκεψη και μια ειλικρινή διάθεση για την επίλυση τους από το σύγχρονο αναρχικό κίνημα, αντί για μια “ιερή αγανάκτηση” που δεν φανερώνει αφοσίωση σε ένα ιδανικό, αλλά μόνο έναν κοντόφθαλμο φανατισμό και δογματισμό.
i Η αναφορά εδώ είναι για το Συμβούλιο των Κομισσάριων του Λαού , στην ουσία το υπουργικό συμβούλιο της σοβιετικής κυβέρνησης.
ii Πηγή, V.D. Bonc-Brujevic, Collected Works in Three Parts, part 3: Reminiscences of Lenin 1917-1924.
iii Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Για τον Αναρχισμό (Σύγχρονη Εποχή), σελ. 333-361.
