Πώς να διαβάσουμε τον πόλεμο πολιτικά
“Αυτό το πράγμα που αποκαλούμε Ντονμπάς στην πραγματικότητα δεν υπάρχει… δεν είναι παρά ένας ορισμός που μας επιβλήθηκε από την Ρωσική Ομοσπονδία”.
Oleksyi Danilov, 24/03/2021i
“Ο στόχος των Συμφωνιών του Μινσκ είναι να εξαναγκάσουν την Ουκρανία να αναγνωρίσει τις ORDLO (ο νομικός όρος για τις προσωρινά κατεχόμενες περιοχές από τους Ρώσους) ως υποκείμενο, να μας πείσουν να αρχίσουμε συνομιλίες μαζί τους, κι έτσι να ελεγχουν την Ουκρανία, αφού τους παραχωρηθεί ένα ‘ειδικό καθεστώς’. Τότε δεν θα υπάρχει πιθανότητα να ολοκληρωθεί η επέκταση του ΝΑΤΟ προς την Ανατολή, ή να εισέλθει η Ουκρανία στο ΝΑΤΟ. Γιατί η Μόσχα θα μπλοκάρει αυτό το ζήτημα μέσω των [αυτόνομων] περιοχών, όπως και όλα τα άλλα ζητήματα – ενσωμάτωση στην ΕΕ, το γλωσσικό ζήτημα, όλα τα θέματα της εσωτερικής μας πολιτικής”.
Serhii Garmash, 29/01/2022ii
Είναι γεγονός ότι ο αναρχισμός παρέχει σε εκείνους που αποδέχονται τις βασικές ιδέες και αρχές του ένα προνομιακό θεωρητικό και αξιακό σύστημα που τους επιτρέπει να αναπτύξουν ένα είδος διανοητικής ανοσίας ενάντια στην αστική προπαγάνδα του πολέμου. Η απόρριψη του πολέμου ως μέσου επίλυσης των διαφορών ανάμεσα στους λαούς είναι ζήτημα αρχής για τους αναρχικούς και ο ντεφετισμός αποτελεί την αφετηρία από την οποία εκκινούν για να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν τις αιματηρές διακρατικές διενέξεις. Δεν μιλάμε εδώ για έναν αφηρημένο πασιφισμό, που έχει τις ρίζες του κυρίως σε έναν πρωτίστως ηθικό ανθρωπισμό, αλλά για μια αμιγώς πολιτική στάση ενεργούς εναντίωσης και παρεμπόδισης του σαλπίσματος από-τα-πάνω για συστράτευση δυνάμεων στη “δική μας” πλευρά. Μια εκστρατεία κοινωνικής ανυπακοής οργανωμένης από-τα-κάτω, από εκείνες τις κοινωνικές ομάδες που θα κληθούν να σηκώσουν το βάρος και τελικά, να πληρώσουν το δυσβάστακτο τίμημα, της πολεμικής κινητοποίησης.
Ωστόσο, η διεισδυτική κριτική ματιά του αναρχικού αναφορικά με τον πόλεμο μετατρέπεται σε τύφλωση όταν οι δυναμικές κατηγορίες της ταξικής ανάλυσης αντικαθίστανται από στατικές ταυτοτικές έννοιες, φορτισμένες παντού και πάντοτε, a priori με το ίδιο κοινωνικό περιεχόμενο. Σε αυτό το σημείο νομίζω έχουμε να διδαχτούμε πολλά από τον Μαρξ και τον τρόπο που εκείνος ερμήνευε τις αδιάκοπες πολεμικές συρράξεις των Ευρωπαίων , τον δέκατο ένατο αιώνα. Πράγματι, την περίοδο μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων στη Ρωσία, όταν το σοσιαλιστικό πρόταγμα είχε αποκτήσει βαθιές ρίζες στις πληβειακές μάζες της Ευρώπης και το εργατικό κίνημα ήταν σε θέση να διεξαγάγει έναν πολεμο κινήσεων ενάντια στην αστική τάξη, ο επαναστατικός ντεφετισμός γίνεται η επίσημη πολιτική γραμμή της διεθνούς συμμαχίας των κομμουνιστών που είχε συγκροτηθεί γύρω απ’ τους μπολσεβίκους. Η πολιτική αυτή προορίζεται να αποτελέσει το σημείο αναφοράς για την χειραφέτηση της εργατικής τάξης συνολικά, ως ενιαίου κοινωνικού υποκειμένου που λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο κι από τις δύο πλευρές των συνόρων. Σαν προγραμματικό στόχο έχει να αποτρέψει τη σύγκρουση μέσω της συντονισμένης δράσης των εκπροσώπων του εργατικού κινήματος στα εθνικά κοινοβούλια, αλλά και της μαζικής δραστηριότητας του προλεταριάτου στους δρόμους, ή να μετατρέψει την κρίση του πολέμου σε επαναστατική κρίση του καθεστώτος στο εσωτερικό.
Από την άλλη, την περίοδο που γράφει ο Μαρξ , το διεθνές κίνημα των εργαζόμενων βρίσκεται ακόμα στο πρώιμο στάδιο της πολιτικής του ανάπτυξης και δεν είναι σε θέση να διαδραματίσει έναν ανεξάρτητο ρόλο στην ταξική πάλη της εποχής. Έχοντας αυτό κατά νου, ο Μαρξ δεν αναφέρει πουθενά τον επαναστατικό ντεφετισμό ως υπαρκτό κοινωνικό κίνημα, ή ως μια ενδεδειγμένη στάση για το προλεταριάτο. Χωρίς να πάψει να τονίζει τον αδελφοκτόνο χαρακτήρα των πολέμων του 19ου αιώνα, αφού είναι οι εργαζόμενοι που χύνουν ξανα και ξανά το αίμα τους στο πεδίο της μάχης για να υπερασπιστούν τα συμφέροντα της αστικής τάξης των χωρών τους, ο Μαρξ προσπαθεί να ερμηνεύσει τις στρατιωτικές συγκρούσεις που εκτυλίσσονται με αστικό ιδεολογικό μανδύα , ως διαμάχες ανάμεσα σε ανταγωνιστικά μοντέλα καπιταλιστικής συσσώρευσης. Με αυτόν τον τρόπο, κατορθώνει να αποκαλύψει το πραγματικό διακύβευμα πίσω από τις ενδοαστικούς πολέμους της ιστορικής περιόδου την οποία περιγράφουν και αποκωδικοποιούν τα κείμενα του. Αυτός ο κατεξοχήν θεωρητικός της ταξικής πάλης αναζητεί πάντοτε το ταξικο συμφέρον του προλεταριάτου μέσα σε διαμάχες και συγκρούσεις που, με μια πρώτη ανάγνωση, φαινόταν ότι δεν το αφορούν.
Από τις οξυδερκείς παρατηρήσεις του Μαρξ μαθαίνουμε ότι ένας πόλεμος μπορεί να ξεκινήσει από τις επεκτατικές βλέψεις ενός καθεστώτος, αλλά να τελειώσει με την άνοδο ενός εντελώς διαφορετικού καθεστώτος στην εξουσία. Στα κείμενα του βλέπουμε ανίερες ταξικές συμμαχίες που εναλλάσσονται και διαπερνούν ακόμα και τα τυπικά σύνορα ανάμεσα στις “εθνικές” παρατάξεις των εμπόλεμων πλευρών. Ο Μαρξ μας βοηθάει να αντιληφθούμε ότι ακόμα και σε καιρό πολέμου δεν υπάρχει ένα ενιαίο “εθνικό συμφέρον”. Ότι άλλοι είναι εκείνοι που έχουν τη δύναμη να σύρουν μια χώρα στον πόλεμο και άλλοι είναι αυτοί που αναγκάζονται να πάρουν τα όπλα και να ματώσουν στο πεδίο της μάχης. Στον “Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία” έχουμε την ευκαιρία να αντιληφθούμε τους μηχανισμούς της ιστορικής εξέλιξης, μέσα από τους οποίους η στρατιωτική σύγκρουση, εκτός από υπέρτατη συνθήκη συσπείρωσης κι ενότητας της θεσμοποιημένης ετερονομίας , μπορεί κάλλιστα να εξελιχτεί σε μια στιγμή κρίσης και δυνητικής αποσύνθεσης για ένα καθεστώς, ή ένα ολόκληρο κοινωνικό σύστημα. Η διαφαινόμενη ήττα στον πόλεμο δημιουργεί τις αντικειμενικές συνθήκες για μια έκρηξη των πιο στοιχειακών, κεντρόφυγων κοινωνικών δυνάμεων, που μπορεί να συντελέσει στη δραματική αλλαγή της ισορροπίας δυνάμεων ανάμεσα στις τάξεις.
Κατανοούμε επίσης ότι η ταξική πάλη, ιδωμένη όχι ως άμεση συλλογική δραστηριότητα αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων απο-τα-κάτω, αλλά ως μακροϊστορική διαδικασία εξέλιξης του συστήματος της οικονομίας της αγοράς, δεν έχει πάντοτε ως φορέα και μοναδικό εκφραστή της το αυτοστοχαστικό συλλογικό υποκείμενο του οργανωμένου προλεταριάτου, αλλά και ομάδες που αναμφίβολα ανήκουν σε διαφορετικές βαθμίδες της κοινωνικής ιεραρχίας. Ο Ντ. Λοσούρντο αναφέρει χαρακτηριστικά το παράδειγμα του εμφυλιου πολέμου στις ΗΠΑ, κατά τη διάρκεια του οποίου ήρθαν σε αντιπαράθεση δύο διαφορετικές μερίδες της αμερκανικής αστικής τάξης και δύο αντίπαλοι τακτικοί στρατοί, ως την κατεξοχήν περίπτωση όπου μια γιγάντια διαμάχη με διαρκείς επιπτώσεις για την διαμόρφωση της μισθωτής σχέσης και την ταξική διάρθρωση των καπιταλιστικών κοινωνιών, δεν διεκπεραιώθηκε από αμιγώς ταξικά υποκείμενα.iii Στα μετόπισθεν των βόρειων πολιτειών της Ένωσης, υπήρξαν μάλιστα και οργανωμένες κινήσεις ανυποταξίας από εργαζόμενα στρώματα λευκών μεταναστών που δεν έβλεπαν τον λόγο για τον οποίο θα έπρεπε εκείνοι να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους στο όνομα της κατάργησης της δουλείας και της απελευθέρωσης των μαύρων σκλάβων του Νότου. Ο Μαρξ κρίνει με ιδιαίτερη αυστηρότητα αυτές τις αυθόρμητες αντιπολεμικές αντιδράσεις του μεταναστευτικού προλεταριάτου, ενώ ο Ένγκελς φτάνει στο σημείο να παραπονείται για την έλλειψη αποφασιστικότητας που επιδεικνύει απέναντι στους στασιαστές η αστική κυβέρνηση του Lincoln, από την οποία λίγο, πολύ ζητάει να επιβάλλει τον στρατιωτικό νόμο στα εδάφη της Ένωσης.
Από την άλλη, όταν το 1877 το Παρισινό προλεταριάτο αναλαμβάνει δράση ως μια αυτόνομη ταξική δύναμη, με τη δική της πολιτειακή οργάνωση και το δικό της πρόγραμμα για την ριζική αναμόρφωση της καπιταλιστικής κοινωνίας, ο Μαρξ αμέσως διαβλέπει στο εξεγερσιακό κίνημα της Κομμούνας το νέο μοντέλο της επαναστατικής πολιτικής που έρχεται. Μέσα από τις σελίδες του “Εμφυλίου Πολέμου”, επιστρατεύει ολόκληρη τη ρητορική του δεινότητα για να περιγράψει το μέγεθος της προδοσίας που διαπράττει η γαλλική αστική τάξη τερματίζοντας τον πόλεμο ενάντια τους Πρώσσους και για να καταγγείλει τη βαρβαρότητα του πολέμου εξολόθρευσης που εξαπολύει η κυβέρνηση του Θιέρσου ενάντια στους εξεγερμένους προλετάριους. Αυτό σηματοδοτούσε μια αξιοσημείωτη αλλαγή στάσης από μέρους του θεωρητικού του σοσιαλισμού, ο οποίος κατά το αρχικό στάδιο εκδήλωσης του πολέμου σχολίαζε με ικανοποίηση στον Ένγκελς ότι μια νίκη της Πρωσσίας θα μετέφερε αναπόφευκτα το κέντρο βάρους του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος από την Γαλλία στη Γερμανία, κάτι που θα οδηγούσε τελικά στην επικράτηση της δικής τους σοσιαλιστικής θεωρίας σε βάρος εκείνης του Προυντόν. Δεν είναι βέβαια οι πεποιθήσεις του Μαρξ που άλλαξαν στους μήνες που μεσολάβησαν ανάμεσα στην έναρξη ενός ακόμη “εθνικού” πολέμου και τη σφαγή του προλεταριάτου του Παρισιού από γαλλικά στρατεύματα με όπλα που είχαν πάρει απ’ τους Γερμανούς “εχθρούς” τους. Εκείνο που άλλαξε ήταν το ταξικό υπόβαθρο των αντίπαλων παρατάξεων και γι’ αυτό και η ίδια η φύση της συγκρουσης, τα συμφέροντα και οι προοπτικές που διακυβεύονταν για τις διαφορετικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Πριν από κάποια χρόνια, ένας άλλος στοχαστής με μαρξικές καταβολές, ο ακαδημαϊκός Fred Halliday, έγραψε μια μελέτη με θέμα την αδυναμία που είχαν επιδείξει ιστορικά οι κοινωνικές επαναστάσεις του παρελθόντος να αλλάξουν αποφασιστικά τους τρόπους με τους οποίους οι λαοί αλληλεπιδρούν μεταξύ τους στο πεδίο των διεθνών σχέσεων. Να μεταμορφώσουν δηλαδή εκ βάθρων τη διεθνή σφαίρα καταργώντας τόσο τις τυποποιημένες νομικίστικες συμβάσεις, όσο και τις αντικειμενικές συνθήκες της ανισοκατανομής της πολιτικής και οικονομικής δύναμης, πάνω στις οποίες έχει χτιστεί το διεθνές σύστημα κυριαρχίας.iv Για τον Halliday, το διεθνές σύστημα λειτουργεί σύμφωνα με τους δικούς του, απαραβίαστους κανόνες. Εμπεριέχει μια σειρά από δομικά χαρακτηριστικά που επιδρούν ως παράγοντας μετριασμού πάνω στην επαναστατική ορμή των ριζοσπαστικών καθεστώτων, την επικτακτική ανάγκη τους να “αλλάξουν τον κόσμο”. Μήπως δεν είναι οι επαναστάτες αυτοί που πρώτοι κάνουν επικλήσεις στο δόγμα της εθνικής κυριαρχίας ώστε να βρουν προστασία για τα κοινωνικά πειράματα τα οποία θέλουν να φέρουν σε πέρας στις χώρες τους; Την ίδια στιγμή, δεν είναι πάντοτε εκείνοι που ισχυρίζονται με υπερηφάνια ότι η επανάσταση τους δεν αφορά μονάχα τον λαό τους; Ότι αποτελεί έναν φωτεινό φάρο ελπίδας, ένα παράδειγμα προς μίμηση για όλους τους κατατρεγμένους που θέλουν να επιτύχουν την χειραφέτηση τους;
Εδώ αναδεικνύεται μια αντινομία που φτάνει μέχρι τον πυρήνα του επαναστατικού προτάγματος και προκύπτει από το αγεφύρωτο χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στην αξίωση της οικουμενικής ισχύος του οράματος της επανάστασης και την δημιουργική πολιτική πράξη της επανάστασης ως συλλογικό πρόταγμα, που εκδηλώνεται αναπόφευκτα σε τοπική κλίμακα, μέσα σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Οι διεθνιστές μπολσεβίκοι έμαθαν αυτό το μάθημα με τον πιο σκληρό τρόπο όταν ακόμα , διά στόματος του Τρότσκυ, ερωτοτροπούσαν με την αυταπάτη ότι αρκούσε να απευθύνει “μερικές επαναστατικές διακηρύξεις στους λαούς του κόσμου και μετά θα κλείσω το μαγαζί”.v Νόμιζαν ότι έτσι θα εξαφανίσουν τον πόλεμο , ωστόσο πολύ γρήγορα υποχρεώθηκαν από τις περιστάσεις να υπογράψουν τη συνθήκη ειρήνης του Brest-Litovsk , που αφήνε τους Σπαρτακιστές συντρόφους τους εκτεθειμένους κι ευάλωτους στις επιθέσεις του γερμανικού μιλιταρισμού, ο οποίος εστρεφε τώρα την προσοχή του στον εσωτερικό εχθρό. Είκοσι χρόνια μετά, η νεαρή σοβιετική δημοκρατία θα αναγκαζόταν να εγκαταλείψει οριστικά τις οριζόντιες σχέσεις του προλεταριακού διεθνισμού, ώστε να προετοιμαστεί αποτελεσματικά για τον τιτάνιο αγώνα που είχε μπροστά της. Την διεξαγωγή ενός αμυντικού πόλεμου εθνικής απελευθέρωσης, ενάντια στην αμείλικτη πολεμική μηχανή του ναζισμού, που εξορμούσε στην Ανατολή για να πετύχει τη φυσική εξόντωση του κομμουνισμού και την βίαιη υπαγωγή των σλαβικών λαών στο πιο απάνθρωπο καθεστώς φυλετικής δουλείας.
Βλέπουμε λοιπόν ότι σχεδόν ποτε στη σύγχρονη ιστορία η πάλη για την ταξική αυτονομία του προλεταριάτου δεν πήρε την μορφή μια ευθείας, συμμετρικής και ανοικτής σύγκρουσης ανάμεσα στους εξουσιαστές, από την μία πλευρά, και τους καταπιεσμένους αυτού του κόσμου από την άλλη. Η ταξική αυτονομία δεν είναι μια συλλογική δημιουργία που κάνει την εμφάνιση της εκ του μηδενός στο προσκήνιο της ιστορίας, όπως είχε υποστηρίξει κάποτε ο Καστοριάδης.vi Το δημιουργικό στοιχείο σίγουρα δεν μπορεί να υποτιμηθεί, αλλά η τάση αυτή για ριζική ανανέωση δεν εκδηλώνεται μέσα στο κενό. Αντίθετα, κάνει την εμφάνιση της μέσα σε δεδομένες ιστορικές συνθήκες. Είναι μια ενδεχομενικότητα που ξεπηδάει από τις ρωγμές στο οικοδόμημα της θεσμισμένης ετερονομίας. Και το οικοδόμημα αυτό είναι οπωσδήποτε πιο ευάλωτο όταν οι πλούσιοι και ισχυροί αυτού του κόσμου πολεμούν μεταξύ τους για την πρωτοκαθεδρία.
Ο Μαρξ στην Ουκρανία
Σύμφωνα με τα παραπάνω, δεν υπάρχει μια μόνο πολιτική ανάγνωση για τον πόλεμο. Ο πόλεμος μπορεί να αποτελέσει την ταφόπλακα της ταξικής πάλης, με την πιο αγνή μορφή της, εκείνη της αντίθεσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Ή, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, μπορεί να είναι και η συνέχιση της ταξικής πάλης με άλλα μέσα, με την έννοια μιας μακροϊστορικής συγκρουσιακής διαδικασίας της οποίας η τελική έκβαση θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τις γενικές οικονομικές και πολιτικές συνθήκες μέσα στις οποίες ξεδιπλώνεται η αυτοοργανωμένη δραστηριότητα των υποτελών κοινωνικών τάξεων. Καθορίζει δηλαδή το θεσμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη. Για τον Μαρξ, ο αντίκτυπος του πολέμου στην ιστορική πορεία που ακολουθεί η ταξική πάλη στην Ευρώπη, μοιάζει με τα σαρωτικά αποτελέσματα που έχει μια φυσική καταστροφή πάνω στο τεχνητό περιβάλλον που κατασκευάζει ο άνθρωπος χρησιμοποιώντας τα δικά του επιστημονικά-τεχνολογικά μέσα. Για το ετοιμόρροπο καθεστώς του Λουδοβίκου Βοναπάρτη γράφει ότι “η σαπίλα του […] αποκαλύφτηκε από τις λόγχες της Πρωσσίας”.vii
Ο ίδιος νατουραλιστικός μεταφορικός λόγος θα μας χρησιμέψει για να περιγράψουμε τις δραματικές επιπτώσεις που είχε για την οικονομία της Ουκρανίας η προέλαση του ρωσικού στρατού στο Λουχάνσκ, το Ντονιέτσκ και στα υπόλοιπα βιομηχανικά κέντρα των νοτιοανατολικών περιοχών. Οι ρωσικές λόγχες ήταν εκείνες που έβαλαν τα τελευταία καρφιά στο φέρετρο της ουκρανικής ολιγαρχίας, αφού μετά την προσάρτηση των ανατολικών περιοχών από την Ρωσία, οι μεγιστάνες που μαζί συνέθεταν τον κλειστό κύκλο των ευνοημένων από την κλοπή της δημόσιας περιουσίας της δεκαετίας του 90, έχασαν μέσα σε μια νύχτα το μεγαλύτερο μέρος του αμύθητου πλούτου που είχαν συσσωρεύσει. Στον Ζελένσκυ αρέσει να παριστάνει τον μοναχικό σταυροφόρο της δημοκρατίας, τον άνθρωπο που μόνος του τα έβαλε με την ολιγαρχία και νίκησε. Στο κάτω, κάτω , ήταν η δική του κυβέρνηση των δυτικόφιλων “μεταρρυθμιστών” που το 2022 εθνικοποίησε την περιουσία του Kolomoyskyi, με το πρόσχημα ότι κάποια από τα περιουσιακά στοιχεία του δισεκατομμυριούχου ήταν “στρατηγικής σημασίας” για την πολεμική προσπάθεια της χώρας. Έπειτα, με μια θεαματική κίνηση απόλυτης αυτονόμησης της εκτελεστικής εξουσίας από τους νόμους που υποτίθεται ότι την περιορίζουν, αφαίρεσε την υπηκοότητα από τον ουκρανό ολιγάρχη.
Παρ’ όλα αυτά, η παρακμή της ολιγαρχίας ως συντεταγμένης κοινωνικής δύναμης είχε ήδη συντελεστεί με την βίαιη απαλλοτρίωση των τεράστιων εργοστασιακών συμπλεγμάτων της Ανατολής. Την αρχή είχαν κάνει οι “επαναστατικές” αρχές των “Λαϊκών Δημοκρατιών” του Ντονμπάς που, το 2014, προχώρησαν στην συνολική κατάσχεση όλων των περιουσιακών στοιχείων που ανήκαν σε Ουκρανούς ιδιοκτήτες.viii Η λαίλαπα που ακολούθησε με την ρωσική εισβολή, δεν είχε μόνο σαν επακόλουθο την αποψίλωση του υλικού υπόβαθρου της οικονομικής δύναμης των ολιγαρχών, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμα και τη φυσική εξόντωση τους, όπως έγινε με τον Oleksiy Vadatursky, ο οποίος έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια ενός σφοδρού βομβαρδισμού του Nikolayev από τον ρωσικό στρατό.ix
Οι ακροδεξιοί καιροσκόποι που ανέλαβαν τις τύχες της Ουκρανίας μετά το Μαϊντάν, ισχυρίζονται για λόγους εσωτερικής προπαγάνδας, ότι το Ντονμπάς ήταν μια περιοχή άξεστων τεμπέληδων που ήταν μαθημένοι να ζουν από τις επιδοτήσεις του κρατικού προϋπολογισμού. Στην πραγματικότητα, η Ανατολή ήταν το μέρος όπου ήταν συγκεντρωμένα όλα τα μεγαλιθικά εργοστάσια της σοβιετικής εποχής, το Azovstal στην Μαριούπολη (ιδιοκτησίας του Akhmetov), το χημικό εργοστάσιο Azot στο Severodonietsk (ιδιοκτησίας του Firtash), ή το εργοστάσιο οπτάνθρακα στην Avdeevka που πρόσφατα έπεσε κι αυτό στα χέρια των Ρώσων. Από τους οικονομικούς πόρους και την βαριά βιομηχανία του Ντονμπάς προερχόταν το 35-40% του προπολεμικού ΑΕΠ της Ουκρανίας. Η επιβολή ενός καθεστώτος ιδεολογικής “καραντίνας” σε βάρος των ρωσόφωνων προλετάριων της περιοχής μέσω της τεχνητής τόνωσης του “ουκρανισμού” και της αναβάθμισης της πολιτικής δραστηριότητας των νεοναζιστών, ήταν απλώς το απαραίτητο πρώτο βήμα για τη διάσπαση των δυνάμεων του προλεταριάτου της Ουκρανίας, προτού η νεοφιλελεύθερη χούντα του Κιέβου εξαπολύσει τη γενικευμένη επίθεση της ενάντια στα λαϊκά στρώματα της χώρας. Οι “τεμπέληδες” του Ντονμπάς αναγορεύτηκαν σε μαύρα πρόβατα του έθνους επειδή ήταν “παραχαϊδεμένοι”. Επειδή εξακολουθούσαν να επιζητούν την εργασιακή ασφάλεια και τη σταθερότητα της σοβιετικής εποχής και δεν ήταν διατεθειμένοι να προσαρμοστούν στο ευέλικτο μοντέλο εργασίας που απαιτούσε η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας και η προσαρμογή στα νεοφιλελεύθερα πρότυπα της ΕΕ.
Από αυτή την άποψη, η αναβίωση των πιο μαύρων πολιτικών παραδόσεων του Bandera και του Shuskhevych και η ενσωμάτωση των αμφιλεγόμενων ιδεών τους στο ηγεμονικό κοινωνικό φαντασιακό μετά το Μαϊντάν, αποτέλεσε μονόδρομο για την πολιτική ελίτ της Ουκρανίας. Ήταν μια αναγκαιότητα που εξυπηρετούσε την βασική στρατηγική γραμμή τόσο του εξαρτημένου και υποδεέστερου ουκρανικού κεφαλαίου, όσο και του διεθνοποιημένου πολυεθνικού κεφαλαίου που ασκεί την επικυριαρχία και αποτελεί την κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης στη χώρα. Φυσικά, εδώ αναφέρομαι στην πλήρη ενσωμάτωση της ουκρανικής οικονομίας στο διεθνοποιημένο σύστημα της οικονομίας της αγοράς, μέσα από την προσχώρηση της χώρας στο υπερεθνικό μπλοκ των χωρών που ανήκουν στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ. Ο εμφύλιος πόλεμος με το Ντονμπάς ήταν απαραίτητος από τη στιγμή που ο πληθυσμός των ανατολικών περιοχών αποτελείται κυρίως από μια πληβειακή μάζα που παραμένει προσκολλημένη στις ιστορικές μνήμες και τις παραδόσεις της σοβιετικής εποχής. Για τον λόγο αυτό, μπορούσε δυνητικά να λειτουργήσει ως ένα υπολογίσιμο αντίβαρο στην πολιτική της βίαιης εργασιακής απορρύθμισης και των ιδιωτικοποιήσεων που είναι υποχρεωμένη να εφαρμόσει η πολιτική ελίτ της Ουκρανίας, στο πλαίσιο των επιβεβλημένων “μεταρρυθμίσεων” για την ένταξη στην ΕΕ.x Η χούντα του Κιέβου μπορεί να ισχυρίζεται ότι αγωνίζεται για την εξάλειψη της ρωσικής “αποικιοκρατίας,” μέσω μιας πολιτικής ενεργούς “απο-κομμουνιστικοποίησης” σε όλους τους τομείς της ουκρανικής κοινωνίας. Ωστόσο, όπως πολύ εύστοχα το έθεσε ο Solovyov, “το πρόβλημα ειναι ότι ο αγώνας ενάντια στη σοβιετική κληρονομιά, ακόμα κι όταν εμφανίζεται μεταμφιεσμένος σε ‘αντι-αποικιακό’ ή ‘αντι-ιμπεριαλιστικό’ αγώνα, στην πράξη τελικά μετατρέπεται σε μια πάλη ενάντια στην ιδεολογογία της κοινωνικής δικαιοσύνης”.xi
Γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω ότι ο ρόλος των φασιστών θα γινόταν όλο και πιο κρίσιμος αναφορικά με την αναμόρφωση της ουκρανικής κοινωνίας στα πρότυπα της αντιρωσικής σταυροφορίας που κήρυξαν οι αρχές της Ουκρανίας μετά το Μαϊντάν. Οι ένοπλες ταξιαρχίες που στάλθηκαν στην εξεγερμένη Ανατολή για να ανορθώσουν την παραπαίουσα κεντρική εξουσία του Κιέβου, έπρεπε τώρα να περιέλθουν στον έλεγχο του ουκρανικού κράτους. Έπρεπε να λάβουν κρατική χρηματοδότηση και να καταλάβουν υψηλές θέσεις στον διοικητικό μηχανισμό ώστε να ευθυγραμμίσουν τη δράση τους με τις ανάγκες της νέας , φιλο-ΕΕ κυβερνητικής ελίτ. Για να το πούμε διαφορετικά, τα τάγματα εφόδου προορίζονταν να χρησιμέψουν ως εργαλείο για την άσκηση της εσωτερικής πολιτικής του Κράτους και γι’ αυτό δεν μπορούσαν να παραμείνουν στα χέρια του ιδιωτικού τομέα. Η συμμαχία των ταγμάτων εφόδου με τους ολιγάρχες επρεπε να διαρραγεί.
Επιπλέον, οι όροι των συμφωνιών του Μινσκ, που αποτελούσαν τον μοναδικό ανασταλτικό παράγοντα για τον διαγραφόμενο πόλεμο με τη Ρωσία, έφερνε το Ντονμπάς σε τροχιά μετωπικής σύγκρουσης με την “ευρωπαϊκή προοπτική” της άρχουσας τάξης της Ουκρανίας. Εδώ θα πρέπει να πούμε ότι οι περισσότερες αναλύσεις εστιάζουν την προσοχή τους στο πολιτικό υπόβαθρο της σύγκρουσης, με την άτυπη αναγνώριση των αρχών του Ντονμπάς, την κατοχύρωση εκτεταμένης αυτονομίας για τις εξεγερμένες περιοχές και την αποχώρηση των δυνάμεων καταστολής του ουκρανικού κράτους (το Ντονμπάς θα αποκτούσε δική του αστυνομία). Παρ’ όλα αυτά, έχω την γνώμη ότι ο κρίσιμος παράγοντας που διαμόρφωσε τις αντικειμενικές συνθήκες για την μετέπειτα διεθνοποίηση του εμφυλίου πολέμου, ήταν ο όρος για την οικονομική ανασυγκρότηση της περιοχής με ευθύνη του ουκρανικού κράτους, καθώς επίσης και η απαίτηση για την αναδρομική καταβολή εις ολόκληρο των μισθών και των συντάξεων που παρακρατούσαν οι αρχές του Μαϊντάν, από το 2015 κι έπειτα.xii Αυτό επί της ουσίας σήμαινε πως η Ουκρανία θα υποχρεωνόταν να καταβάλλει πολεμικές αποζημιώσεις στον ρωσόφωνο πληθυσμό και να αναλάβει εξολοκλήρου το δυσβάστακτο κόστος για την τιμωρητική εκστρατεία που είχε εξαπολύσει εναντίον της ανυπότακτης ρωσόφωνης μειονότητας. Σαν να μην έφτανε αυτό, η ουκρανική κυβέρνηση θα έπρεπε να υλοποιήσει ένα πολυδάπανο πρόγραμμα περιφερειακής ανασυγκρότησης της τοπικής οικονομίας, την ίδια στιγμή που η υπόλοιπη Ουκρανία, όπου οι αρχές του Μαϊντάν έχουν την κοινωνική βάση τους, θα στέναζε κάτω από ένα κυβερνητικό πρόγραμμα εξοντωτικής λιτότητας και εκποίησης της δημόσιας περιουσίας, σύμφωνα με τις υποδείξεις των διεθνών δανειστών της χώρας, της Κομισιόν και του ΔΝΤ. Αλήθεια, ποια υπερεθνικιστική κυβέρνηση θα ήταν σε θέση να εφαρμόσει αυτά τα μέτρα για την αποτροπή του πολέμου, χωρίς παράλληλα να σκάψει πολιτικά τον ίδιο της τον λάκκο;xiii
Η πιο πάνω ανάλυση επιβεβαιώνεται δυστυχώς κι από το καθεστώς ταξικής τρομοκρατίας που επιβλήθηκε σε βάρος των πληβείων της Ουκρανίας μετά τη “φιλο-ευρωπαϊκή” εξέγερση του 2014 και με πρόσχημα την “προδοτική” ανταρσία στο Ντονμπάς, αλλά και την εξωτερική απειλή των Ρώσων. Η αντιλαϊκή αυτή επίθεση έχει δύο βασικούς άξονες. Ο πρώτος άξονας έχει να κάνει με την αυξανόμενη ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων, με αποκορύφωμα τις αντεργατικές μεταρρυθμίσεις που πέρασε η κυβέρνηση του Ζελένσκυ τον Ιούλιο του ’22, κι ενώ στη χώρα είναι σε ισχύ ο στρατιωτικός νόμος. Παράλληλα, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη μια πολιτική μαζικής αποβιομηχάνισης της Ουκρανίας που αποβλέπει να μετατρέψει τη χώρα σε παραγωγό πρώτων υλών, κυρίως μεταλλευμάτων και αγροτικών προϊόντων, με την συνακόλουθη αποψίλωση της βιομηχανικής εργατικής τάξης που επιφέρει αυτή η αναδιάρθρωση της οικονομίας. Το νομοσχέδιο του 2022 κατήργησε την νομική υποχρέωση που είχαν οι μεσαίες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις της Ουκρανίας να συνάπτουν συλλογικές συμβάσεις με τους υπαλλήλους τους, ενώ στις εταιρείες αυτές ανεστάλη και η δικαιοδοσία των συνδικαλιστικών ενώσεων. Εξαφανίζοντας τούτα τα παρωχημένα απομεινάρια της “καταπιεστικής σοβιετικής περιόδου”, οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης υπερηφανεύονται ότι έδωσαν μια γερή ώθηση στις ουκρανικές επιχειρήσεις που υποφέρουν κάτω απ’ τις καταστροφικές επιπτώσεις του πολέμου.
Διατείνονται ότι επανέφεραν την “ισότητα” ανάμεσα στον εργαζόμενο και την εργοδοσία, θεσπίζοντας την υπογραφή ατομικών συμβάσεων που παίρνουν ακόμα και την μορφή των εκτρωματικών συμβολαίων μηδενικής απασχόλησης.xiv Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι η νέα ρύθμιση επηρεάζει συνολικά το 70% του ενεργού εργατικού δυναμικού της χώρας. Επιπλέον, η εφιαλτική αυτή μεταμόρφωση συντελείται μέσα σε συνθήκες εσωτερικής μετανάστευσης ενός σημαντικού τμήματος του προλεταριάτου της Ανατολής, που εκριζώνεται και καταφεύγει στις δυτικές επαρχίες. Ο εκτοπισμός αυτός που οφείλεται κατά κύριο λόγο στην καταστροφή του παραγωγικού ιστού στις εμπόλεμες ζώνες, έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός τεράστιου εφεδρικού στρατού από άνεργους προλετάριους πρόσφυγες. Ο πληθυσμός των προσφύγων είναι συγκεντρωμένος κοντά στα σύνορα της Ουκρανίας με την ΕΕ και χρησιμοποιείται απ’ το κεφάλαιο και την κυβέρνηση ως πολιορκητικός κριός για την περαιτέρω συμπίεση των μισθών, την εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης και το βάθεμα της εξάρτησης των ετεροκαθοριζόμενων στρωμάτων από την νεοαστική τάξη της χώρας.xv
Από την άλλη, η αποβιομηχάνιση ειναι μια διαδικασία που τέθηκε σε κίνηση ήδη από το 2017 με την επιβολή του εμπορικού αποκλεισμού του Ντονμπάς από τον Ποροσένκο.xvi Σε ότι αφορά την βαριά βιομηχανία, η φθίνουσα τάση είχε ξεκινήσει ακόμα νωρίτερα, απ’ το 2012, και καταγράφεται ξεκάθαρα στους γενικούς δείκτες της παραγωγής. Από το 2012 ως το ’19, η παραγωγή αυτοκινήτων μειώθηκε σε ποσοστό 31% , ενώ η μείωση στα βαγόνια του τραίνου έφτασε το 29,7%. Αντίστοιχα, η βιομηχανία συναρμολόγησης σιδηροδρομικών γραμμών συρρικνώθηκε κατά το τρομακτικό ποσοστό του 68,2% (!), η μεταλλουργία κατά 70,8%, ενώ τα εργοστάσια κατασκευής αγροτικών μηχανημάτων παρήγαγαν 68,4% λιγότερα έτοιμα βιομηχανικά προϊόντα στη διάρκεια της καταστροφικής επταετίας που εξετάζουμε.xvii Η κυβέρνηση του Ζελένσκυ δοκίμασε να αντιστρέψει αυτή την τάση της συνεχιζόμενης συρρίκνωσης φέρνοντας στο κοινοβούλιο τον νόμο 3739, για να τονώσει την εγχώρια βιομηχανική παραγωγή και να ενισχύσει την αυτοδυναμία της. Σύμφωνα με το νομοσχέδιο, η κυβέρνηση θα αναλάμβανε να υποστηρίξει την παραπαίουσα βιομηχανία με αναθέσεις κρατικών παραγγελιών σε ουκρανικές εργοστασιακές μονάδες, με την προϋπόθεση ότι οι επιχειρήσεις αυτές πληρούν κάποια κριτήρια εντοπιότητας ως προς την παραγωγική διαδικασία. Τα κριτήρια αυτά επικεντρώνονταν κυρίως στην αποκλειστική συνεργασία με ουκρανούς προμηθευτές , αναπτύσσοντας με αυτόν τον τρόπο τις κλαδικές διασυνδέσεις ανάμεσα στους βιομηχανικούς τομείς της χώρας. Σίγουρα, ο νομος 3739 δεν ήταν κανένα ριζοσπαστικό νομοθέτημα. Πιο πολύ έμοιαζε με αυτονόητη κυβερνητική μέριμνα για έναν τομέα της οικονομίας που είχε περιπέσει σε παρακμή.
Σε μια χώρα όπου τα κόμματα της αριστερής και ρωσόφωνης αντιπολίτευσης έχουν διαλυθεί με διάταγμα από το 2014 και ο στρατιωτικός νόμος έχει επιτρέψει στην κυβέρνηση να συγκεντρώσει στα χέρια της εκτεταμένες εξουσίες, η επικύρωση του 3739 από το σώμα του κοινοβουλίου δεν φαινόταν να παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες. Παρ’ όλα αυτά, η Ουκρανία σήμερα είναι μια χώρα απόλυτα εξαρτημένη από τους θεσμούς της καπιταλιστικής διεθνοποίησης, τόσο ως προς τη διατήρηση του στρατού της και τη συνεχιση του πολέμου κατά της Ρ.Ο., οσο και σε σχέση με την τραγική κατάσταση που βρίσκεται η οικονομία της. Είναι ένα κράτος σε αποσύνθεση με υποτυπώδη κυριαρχία , που εξαρτάται από την ελεημοσύνη των δυτικών ελίτ κι έχει προ πολλού απωλέσει την ικανότητα να παίρνει αποφάσεις αυτόνομα για τα ζητήματα της εσωτερικής ή εξωτερικής του πολιτικής. Ο άτυπος έλεγχος που έχει επιβάλλει το διεθνές κεφάλαιο στην Ουκρανία δεν περιορίζεται μονάχα στα ζητήματα που αφορούν την αντιρωσική σταυροφορία του Κιέβου, αλλά εκδηλώνεται πλέον απροκάλυπτα με τις ωμές παρεμβάσεις των κέντρων υπερεθνικής εξουσίας στα πιο βασικά πεδία της διακυβέρνησης, όπως π.χ. η οικονομική πολιτική.
Έτσι, όταν η κυβέρνηση του Ζελένσκυ εισήγαγε προς ψήφιση στη Rada τον νόμο 3739, οι διεθνείς προστάτες της χούντας του Μαϊντάν αμέσως ξεκαθάρισαν ότι ο “οικονομικός εθνικισμός” που χαρακτήριζε το νοσομοσχέδιο δεν μπορούσε να γίνει αποδεκτός. Ο πληρεξούσιος της ΕΕ στην Ουκρανία, Matti Maasikas, επέστησε την προσοχή της ουκρανικής κυβέρνησης στο γεγονός ότι τα κριτήρια εντοπιότητας που περιλαμβάνε ο προτεινόμενος νόμος παραβίαζαν κατάφωρα την αρχή του “ελεύθερου ανταγωνισμού” που αποτελεί την βασική αρχή λειτουργίας του ευρωενωσιακού οικονομικού μπλοκ. Επιπλέον, οι μεροληπτικές ρυθμίσεις υπέρ των εγχώριων παραγωγών έρχονταν σε ευθεία σύγκρουση με τις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει να τηρεί του ουκρανικό κράτος αναφορικά με την εμπορική νομοθεσία όταν προχώρησε στην ένταξη του στον ΠΟΕ. Μάλιστα, με μια δημόσια δήλωση του, ο Maasikas δεν άφησε περιθώρια αμφισβήτησης και απηύθυνε ανοιχτή προειδοποίηση προς το Κίεβο ότι η ενδεχόμενη επικύρωση του 3739 από το κοινοβούλιο θα είχε “σοβαρό αρνητικό αντίκτυπο για το μέλλον στην Ουκρανία θεσμών όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, καθώς και τη συνολική στήριξη που παρέχει η ΕΕ προς την χώρα”.
Κατόπιν τούτου, ο νόμος διατηρήθηκε , αλλά εντελώς “ξεδοντιασμένος”. Πιο συγκεκριμένα , στο κείμενο του αρχικού νομοσχεδίου προστέθηκε τροπολογία με βάση την οποία τα κριτήρια εντοπιότητας δεν μπορούν να εφαρμοστούν σε κρατικούς διαγωνισμούς όπου συμμετέχουν πολυεθνικές ή κοινοπραξίες που έχουν την βάση τους στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές μητροπόλεις του παγκόσμιου Βορρά (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, κλπ). Αναρωτιέται κανείς τι νόημα έχει ένας νόμος που αποβλέπει στην προστασία της βιομηχανίας, αλλά την ίδια στιγμή εξαιρεί από την δικαιοδοσία του τις βασικές οικονομικές δυνάμεις του νεο-ιμπεριαλισμού που είναι σε θέση να επιδράσουν διαλυτικά στην τοπική βιομηχανική υποδομή μέσω των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων τους. Παράξενη “ανεξερτησία” αλήθεια είναι αυτή που έφερε η ιδεολογία του “ουκρανισμού” στους Ουκρανούς που πίστεψαν σε αυτόν.
Αρχική εικόνα: Οι συμφορές του πολέμου, έργο του Peter Paul Rubens, 1638-1639
i O Danilov ήταν γραμματέας του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας και Άμυνας της Ουκρανίας, από τις 03-10-19 μέχρι και τις 26-03-24.
ii Ο Garmash είναι γνωστός δημοσιογράφος, στρατευμένος “φιλελεύθερος” κι ένθερμος οπαδός της ένταξης της Ουκρανίας στην ΕΕ, που αρθρογραφεί μόνιμα για την Ukrainska Pravda, την μεγαλύτερη εφημερίδα της χώρας. Η UP από το 2002 και μετά που ιδρύθηκε, αποτελεί όργανο της εγχώριας αστικής τάξης και του δυτικού κεφαλαίου (κάτι σαν την Καθημερινή στα καθημάς) κι εκφράζει τις πάγιες θέσεις αυτών των ταξικών συσσωματώσεων για τα φλέγοντα θέματα της εσωτερικής κι εξωτερικής πολιτικής.
iii Ντ. Λοσούρντο, Η Πάλη των Τάξεων (Εκδόσεις Α/συνέχεια), σελ. 197-201.
iv F. Halliday, Revolution and World Politics (Macmillan).
v Ο Τρότσκυ βέβαια μιλούσε από το αξίωμα του ως κομισσάριου εξωτερικών υποθέσεων της νεαρής Σοβιετικής Δημοκρατίας.
vi Κ. Καστοριάδης, Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα (Ύψιλον), σελ. 14.
vii Κ. Μαρξ, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία (Θεμέλιο), σελ. 99.
viii Self-proclaimed DPR republic nationalizes Ukrainian state companies, https://tass.com/world/769329.
ix K. Skorkin, Ukraine’s Oligarchs are a Dying Breed, https://carnegieendowment.org/politika/87914.
x Minsk agreement series – part 1, https://eventsinukraine.substack.com/p/part-1-of-my-minsk-agreements-series.
xi S. Solovyov, Symbolic Re-sovietization and Grass-roots Patriotism, https://eng.globalaffairs.ru/articles/symbolic-re-sovietization/.
xii Peace in Ukraine (III): The Costs of War in Donbas, https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/eastern-europe/ukraine/261-peace-ukraine-iii-costs-war-donbas.
xiii Όταν στην αρχή της θητειας του ο Ζελένσκυ υπαινίχθηκε ότι υπήρχε περίπτωση να υπογράψει το Μινσκ για να λήξει επιτέλους ο πόλεμος, αίφνης βρέθηκε αντιμέτωπος με την απειλή ένοπλης εξέγερσης εκ μέρους των ναζιστικών πολιτοφυλακών που πολεμούσαν στο μέτωπο.
xiv K. Farbar & T. Rowley, Exclusive: EU concerned by Ukraine’s controversial labour reforms, https://www.opendemocracy.net/en/odr/ukraine-european-union-labour-law-reform/.
xv Να σημειώσουμε εδώ ότι οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί έχουν χάσει και τα πολιτικά τους δικαιώματα, αφού επισήμως παραμένουν εγγεγραμμένοι στους εκλογικούς καταλόγους των κατειλημμένων περιοχών της Ανατολής και δεν μπορούν να ψηφίσουν στους τόπους “προσωρινής” διαμονής τους. Για ευνόητους λόγους, η Ουκρανική κυβέρνηση έχει αναβάλει την αποκατάσταση των δικαιωμάτων τους, μέχρι τη στιγμή της “τελικής νίκης” και της εκδίωξης των ρωσικών δυνάμεων από την Ουκρανία.
xvi Minsk agreements – Part 1, https://eventsinukraine.substack.com/p/part-1-of-my-minsk-agreements-series.
xvii Bill 3739, https://eventsinukraine.substack.com/p/bill-3739#_ftn12. Η συστημική αυτή τάση της αποβιομηχάνισης πάει χέρι, χέρι με την απαλλοτρίωση ενός ολοένα και μεγαλύτερου τμήματος των μεγάλων σιτοβολώνων του Νότου απ’ τα συμφέροντα του διεθνούς κεφαλαίου. Συγκεκριμένα, ο πολυεθνικός κολοσσός agrobusiness NCH έχει ήδη στην κατοχή του το 30% της καλλιεργήσιμης γης της πιο εύφορης περιοχής της χώρας, τη στιγμή που οι αγρότες και μικροκαλλιεργητές, στους οποίους επαφίεται η Ουκρανία για τη διατροφική της επάρκεια, δεν λαμβάνουν σχεδόν καμία υποστήριξη από το κράτος.
