Η Ουκρανία αντεπιτίθεται, το ΝΑΤΟ θριαμβεύει, η Ρωσία υποφέρει.
“Προσποιήσου ότι είσαι κατώτερος και ενθάρρυνε την αλαζονεία του εχθρού”.
Sun Tzu, Η Τέχνη του Πολέμου“Το μέλλον έχει τον ήχο από μπότες που πλησιάζουν ρυθμικά”.
Anatoli Ulyanov, Οι Περιττοί Άνθρωποι της Ανατολικής Ουκρανίας
Η αντεπίθεση των Ουκρανών στο Χάρκοβο εξέπληξε τους πάντες κι έπιασε στον ύπνο το ρωσικό γενικό επιτελείο. Μέσα σε λίγες μέρες, οι ένοπλες δυνάμεις της Ουκρανίας (AFU) πέτυχαν να ανακαταλάβουν κάμποσους οικισμούς, με πιο σημαντικούς τις πόλεις Ιζιούμ και Κουπιάνσκ. Έθεσαν κάτω απ’ τον έλεγχο τους μια τεράστια γεωγραφική έκταση ίση με την μισή Ουαλία και υποχρέωσαν τα στρατεύματα των Ρώσων να αναδιαταχτούν στην ανατολική όχθη του ποταμού Όσκολ, μιας και ο ανεφοδιασμός προς τις ισχνές ρωσικές φρουρές των πόλεων που βρίσκονταν στη δυτική όχθη ήταν σχεδόν αδύνατος με δεδομένη την ισχυρή πίεση της ουκρανικής αντεπίθεσης.i Όσο κι αν η προπαγανδιστική μηχανή της ρωσικής κυβέρνησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσπαθεί να παρουσιάσει αυτή την υποχώρηση σαν προμελετημένη κίνηση μιας ευφυϊούς στρατηγικής, η αλήθεια είναι ότι στο Χάρκοβο οι Ουκρανοί πέτυχαν έναν θρίαμβο. Κι αυτό σε αντίθεση με το μέτωπο του Νότου, όπου οι νίκες τους ήταν μάλλον πρόσκαιρες, είχαν ως τίμημα τεράστιες ανθρώπινες απώλειες και δεν μπόρεσαν να στερήσουν μόνιμα απ’ τους Ρώσους την πρωτοβουλία των κινήσεων.
Να επισημάνουμε εδώ ότι ενώ οι AFU μπόρεσαν να σπάσουν με επιθέσεις κατά κύματα την αμυντική γραμμή των Ρώσων, η προέλαση τους στη Χερσώνα υπαγορεύτηκε κυρίως από πολιτικές σκοπιμότητες (αποτροπή του δημοψηφίσματος για ένωση με την Ρωσία) και γι’ αυτό ήταν βεβιασμένη και ανισομερής. Αυτο είχε σαν συνέπεια η εμπροσθοφυλακή των ουκρανικών μονάδων που διείσδυσαν διά πυρός και σιδήρου μέχρι τα χωριά Stepove, Chkalove και Vyshneve, να εγκλωβιστεί μέσα σε έναν στενό εδαφικό διάδρομο όπου τα περιθώρια για ελιγμούς ήταν περιορισμένα. Εξαιτίας της ανισομερούς ανάπτυξης των ουκρανικών δυνάμεων, οι AFU δεν μπόρεσαν να εδραιώσουν προγεφυρώματα για να υποστηρίξουν τις μονάδες που έφτασαν στο Τσχάλοβε. Στην αριστερή και στη διεξιά πλευρά του μετώπου οι συγκεντρώσεις ρωσικών στρατευμάτων παρέμειναν και οι Ουκρανοί έγιναν εύκολη λεία για το ρωσικό πυροβολικό που τους ισοπέδωσε. Οι εδαφικές κατακτήσεις λοιπόν στη Χερσώνα αποδείχτηκαν βραχύβιες και χωρίς μακροχρόνιο στρατηγικό αντίχτυπο. Το κατά πόσο οι βασικοί άξονες της παραπάνω ανάλυσης είναι σωστοί αποδεικνύεται εμμέσως από το γεγονός ότι τα ουκρανικά στρατεύματα ήδη αναδιπλώνονται σε πιο καλά οχυρωμένες θέσεις, κοντά στην πόλη Νικολάεφ.ii
Η αντίθεση ανάμεσα στην επιτυχημένη υπεράσπιση της Χερσώνας από τους Ρώσους και την μετέπειτα κατάρρευση στο Χάρκοβο δεν θα μπορούσε να είναι πιο έντονη. Ακόμη και στην εποχή της τεχνολογίας, η αποτρεπτική ικανότητα του κάθε στρατού βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την επάρκεια των δυνάμεων που μπορεί να παρατάξει στο πεδίο της μάχης. Λίγο πριν ξεκινήσει η ουκρανική αντεπίθεση, οι Ρώσοι είχαν μεταφέρει αξιοσημειώτες ενισχύσεις στο μέτωπο του Νότου από το Ντονμπάς (25 τάγματα του τακτικού στρατού, περίπου 15.000 άνδρες), κάτι άλλωστε που είχε σαν έμμεση συνέπεια την σημαντική επιβράδυνση της προέλασης τους στο μέτωπο της Ανατολής . Παρ’ όλα αυτά, στο Χάρκοβο οι Ουκρανοί έριξαν στην μάχη όλες τους τις ετοιμοπόλεμες εφεδρείες και σε αυτό το απερίσκεπτο ρίσκο, τον “τζόγο” του νατοϊκού επιτελείου που έχει το γενικό πρόσταγμα των AFU, η Ρωσία δεν είχε τελικά απάντηση. Στο βόρειο μέτωπο η Ουκρανία παρέταξε μια δύναμη από 30.000 άνδρες , οι πιο πολλοί απ’ τους οποίους εκπαιδεύτηκαν τους τελευταίους δύο μήνες απο νατοϊκούς αξιωματικούς σε Γερμανία και Μεγάλη Βρετανία. Οι αμερόληπτοι στρατιωτικοί αναλυτές μιλούν για μια υπεραριθμία 4 προς 1 υπέρ των ουκρανικών στρατευμάτων και λόγω του γεγονότος ότι η Ρωσία διεξάγει αυτή την εκστρατεία με τον στρατό που διατηρεί σε καιρό ειρήνης, η ρωσική διοίκηση δεν είχε μάχιμες μονάδες για να διαθέσει για την άμυνα του Χαρκόβου. Με αυτά τα δεδομένα, η μόνη ρεαλιστική επιλογή για να αποφευχθεί μια άσκοπη αιματοχυσία ήταν η εκκένωση του Ιζιούμ, του Κουπιάνσκ και των παρακείμενων οικισμών από τις ένοπλες φρουρές , αλλά και από μεγάλες μάζες ρωσόφωνων προσφύγων που εγκατέλειψαν κακήν κακώς τα σπίτια τους για να γλιτώσουν απ’ τα αντίποινα των ουκρανών νεοναζί.iii
Όπως και να’ χει, το να ισχυρίζεται ωστόσο κανείς ότι η ηθελημένη εγκατάλειψη των κατειλημμένων περιοχών από τους Ρώσους ήταν μια “παραπλανητική” υποχώρηση σχεδιασμένη για να “παγιδεύσει” τους Ουκρανούς , ή μια “στρατηγική αναδιάταξη” των δυνάμεων τους είναι τουλάχιστον αστείο. Οι Ρώσοι τώρα βρίσκονται πράγματι σε μια πιο ισχυρή γραμμή άμυνας, αλλά αυτό είναι φυσικό επακόλουθο της υποχώρησης τους , εφόσον οι ρωσικές μονάδες έχουν συμπτυχθεί κοντά στα σύνορα του Λουχάνσκ , σε ένα μέτωπο λιγότερο εκτεταμένο και γι’ αυτό πιο συμπαγές από την άποψη των συγκεντρώσεων πυρός που μπορούν να εφαρμόσουν ενάντια στα επιτιθέμενα στρατεύματα των AFU. Από την άλλη, η επέκταση του ουκρανικού ελέγχου στο Ιζιούμ αφήνει εκτεθειμένες τις δυνάμεις των ρωσόφωνων που πολεμούν για την απελευθέρωση του Ντονμπάς και περιπλέκουν την περαιτέρω προώθηση τους , διότι τώρα τα νώτα τους κινδυνεύουν από τις επιθέσεις της ουκρανικής στρατιάς του Χαρκόβου.
Εδώ κάπου θα πρέπει ξανά να αναφερθούμε στις εγγενείς πολιτικές αντιφάσεις της ρωσικής εισβολής , αν θέλουμε να βγάλουμε κάποιο νόημα από τα γεγονότα που εκτυλίσσονται σε πραγματικό χρόνο μπροστά στα μάτια μας. Έχουμε γράψει από την αρχή ότι στην Ουκρανία, η Ρωσία δεν διεξάγει έναν επεκτατικό πόλεμο, αλλά μια εκστρατεία που σαν κύριο σκοπό της έχει την απελευθέρωση των εδαφών που κατοικούνται από πληθυσμούς τους οποίους οι Ουκρανοί εθνικιστές αποκαλούν υποτιμητικά “vatnik”, τους ρωσόφωνους που είναι ευνοϊκά διακείμενοι προς την απόσχιση και μια ένωση με την Ρωσία.iv Πολλοί θα διαφωνήσουν με αυτήν την θέση , επαναλαμβάνοντας για μια ακόμη φορά ότι η Ρωσία είναι ο επιτιθέμενος. Ότι αυτή ήταν που εισέβαλλε με τα στρατεύματα της κι έθεσε υπό την κατοχή της το 20% της “ουκρανικής γης”. Δεν θα επιμείνω εδώ στον έκδηλο φορμαλισμό αυτής της θέσης που στέκεται μονάχα σε νομικές διατυπώσεις, χωρίς να υπεισέρχεται στο περιεχόμενο του ταξικού ανταγωνισμού, ή στις κοινωνικές διεργασίες που συντελέστηκαν στο Ντονμπάς τα χρόνια απ’ το 2014 και μετά. Ή στο πώς αυτές οι διεργασίες άλλαξαν άρδην τους συσχετισμούς δύναμης σε βάρος του ουκρανικού κράτους και κατέστησαν την ουκρανική “εθνική ολοκλήρωση” μέσω της ενσωμάτωσης της απείθαρχης Ανατολής στο πρόταγμα του ουκρανικού εθνικισμού, μια οδυνηρή διαδικασία για τους ντόπιους προλετάριους.
Αρκεί νομίζω να παρατηρήσουμε ότι οι βαθύτερες στοχεύσεις της ρωσικής πολεμικής προσπάθειας διαφαίνονται στο στρατιωτικό δόγμα συμφωνα με το οποίο η Ρωσία διεξάγει τις επιχειρήσεις της στην Ουκρανία. Σε όλη τη διάρκεια των εχθροπραξιών οι ρωσικές δυνάμεις απέφυγαν να χτυπήσουν και να καταστρέψουν αστικές υποδομές που εξυπηρετούν τις βασικές ανάγκες του άμαχου πληθυσμού. Αν εξαιρέσει κανείς την περίπτωση της Μαριούπολης η οποία υποβλήθηκε σε μια σκληρή και παρατεταμένη πολιορκία , στα υπόλοιπα αστικά κέντρα τα δίκτυα ηλεκτροδότησης, υδροδότησης, οι αστικές συγκοινωνίες , τα οδικά δίκτυα , ακόμα και οι σιδηρόδρομοι, δεν μπήκαν ποτέ συστηματικά στο στόχαστρο του ρωσικού στρατού. Φυσικά, ολοι γνωρίζουμε ότι η παντελής εξάλειψη αυτών των δικτύων είναι μέσα στις επιχειρησιακές δυνατότητες των ρωσικών πυραυλικών συστημάτων, οπότε γίνεται φανερό ότι η απόφαση να επιτραπεί σε αυτές τις υπηρεσίες να λειτουργήσουν κανονικά, ακόμη και στις περιοχές όπου ο πόλεμος μαίνεται, δεν μπορεί παρά να υπαγορεύεται από πολιτικά κριτήρια. Και πιο συγκεκριμένα από τον τρόπο με τον οποίο η Ρωσία αντιλαμβάνεται τον ρόλο της σε αυτή τη σύγκρουση, ως προστάτιδας δύναμης των “αλύτρωτων” ρωσόφωνων. Αν κανείς αμφιβάλλει για τα παραπάνω, δεν έχει παρά να κάνει μια γρήγορη αντιπαραβολή με το εύρος των στόχων που έπληξαν οι ΗΠΑ στην ισοπεδωτική εκστρατεία εναντίον της Σερβίας, όταν οι νατοϊκοί χρησιμοποίησαν την συστηματική διασπορά του τρόμου μέσω των μαζικών βομβαρδισμών σαν εργαλείο για να κάμψουν το ηθικό του άμαχου πληθυσμού των Σέρβων και να δείξουν το βαρύ τίμημα που θα είχε οποιαδήποτε αντίσταση.v Για να μην αναφερθώ στην προμελετημένη βαρβαρότητα του δόγματος “σοκ και δέος” που εξαπέλυσαν εναντίον της Βαγδάτης.
Στην περίπτωση της Ρωσίας η πολιτική αυτή αντίφαση έχει ωστόσο και το τίμημα της. Ο ουκρανικός στρατός που σάρωσε τις ρωσικές άμυνες στη γραμμή του Χαρκόβου ήταν ένας νατοϊκός στρατός. Αποτελούνταν από τις φρέσκιες ταξιαρχίες που εκπαιδεύτηκαν εδώ και τρεις μήνες στις στρατιωτικές εγκαταστάσεις του ΝΑΤΟ σε Αγγλία και Γερμανία, εκεί όπου είναι αδύνατο να τους φτάσουν οι ρωσικοί πύραυλοι. Την στιγμή που η κυβέρνηση Ζελένσκι οδήγησε χιλιάδες φανατισμένους, αλλά ερασιτέχνες , μαχητές της λεγόμενης Teroborona (πολιτοφυλακής) σαν πρόβατα στο σφαγείο της Ανατολής για να κερδίσουν χρόνο και να αποκρούσουν ακόμη και με τα άψυχα σώματα τους την ρωσική προέλαση, μια καινούρια υπολογίσιμη δύναμη συγκροτήθηκε στα ασφαλή μετόπισθεν, μέσα στο στρατηγικό βάθος της νατοϊκής επικράτειας. Μια στρατιά που δεν έλαβε απλώς περιστασιακή νατοϊκή εκπαίδευση και όπλα, αλλά γαλουχήθηκε σύμφωνα με τις βασικές αρχές της νατοϊκής διεξαγωγής του πολέμου. Από κάθε πλευρά, εκτός από την επίσημη ονομασία τους, οι μονάδες αυτές αποτελούν οργανικό μέρος των προκεχωρημένων δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην ανατολική Ευρώπη και είναι σε θέση να λειτουργήσουν συμπληρωματικά ή πλήρως εναλλάξιμα με άλλα νατοϊκά ένοπλα σώματα, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης νατοϊκής στρατωτικής κινητοποίησης.vi
Η τεράστια αποτυχία της Ρωσίας έγκειται στο γεγονός ότι η πολιτική της διατήρησης των βασικών αστικών υποδομών επέτρεψε στην ουσία την μεταφορά αυτής τη ισχυρής στρατιάς στην πρώτη γραμμή του βόρειου τμήματος του μετώπου, κάτω απ’ την μύτη των δορυφόρων και των ρωσικών συστημάτων συλλογής πληροφοριών. Η απελπιστική κατάσταση στην οποία βρέθηκαν οι ρωσικές δυνάμεις στο Χάρκοβο, η λειψανδρία από την οποία υπέφεραν και τα τεράστια κενά ανάμεσα στις οχυρωμένες θέσεις (εκτιμάται ότι έφταναν μέχρι 20χλμ σε πλάτος και 80χλμ σε βάθος!!!), υποχρέωσαν τελικά την ρωσική διοίκηση να ανατινάξει τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας , εμποδίζοντας προσωρινά την αντεπίθεση των Ουκρανών, βυθίζοντας παράλληλα την περιοχή του Χαρκόβου στο σκοτάδι. Κατά τον ίδιο τρόπο, στην περιοχή της Ζαπορίζια στον Νότο, οι ρωσικοί πύραυλοι διέλυσαν άλλη μια αστική υποδομή, το φράγμα του ποταμού Ινγκουλετς στο Κριβόυ Ρόγκ, και πλημμύρισαν την περιοχή όπου οι Ουκρανοί προετοιμάζονταν για να εξαπολύσουν κι άλλη αντεπίθεση.
Κι ενώ από την σκοπιά της στρατιωτικής τακτικής η κίνηση αυτή έδωσε καρπούς εφόσον απέκοψε τις προωθημένες μονάδες των Ουκρανών στην αντίπερα όχθη του Ίνγκουλετς από την επιμελητεία τους, από πολιτικής άποψης η ενέργεια αυτή αποτελεί έγκλημα κατά των αμάχων και πάει κόντρα στο πνεύμα που υποτίθεται ότι διέπει το αλυτρωτικό πολιτικό υπόβαθρο της εισβολής. Όταν ο ρωσικός στρατός αρχίζει να σφυροκοπά με πυραύλους και να επιτίθεται στις συνθήκες διαβίωσης εκείνων των ανθρώπων που διατείνεται ότι θέλει να απελευθερώσει, αντιλαμβάνεται κανείς ότι το ιδεολόγημα με το οποίο ο Πούτιν δικαιολόγησε την εισβολή βρίσκεται πολύ κοντά στην πολιτική χρεοκοπία και η υποστήριξη προς τους Ρώσους στους κόλπους του εγχώριου πληθυσμού θα τείνει σιγά, σιγά να εξατμιστεί.
Παράλληλα, στους κόλπους της ρωσικής ελίτ έχουν αρχίσει να πολλαπλασιάζονται οι φωνές των σκληροπυρηνικών οπαδών της εισβολής που απαιτούν την κήρυξη στρατιωτικού νόμου στη χώρα και την μαζική κινητοποίηση των εφέδρων, ώστε η Ρωσία να μπορέσει να στείλει στο μέτωπο τις δυνάμεις που χρειάζονται για να κερδηθεί ο πόλεμος, ότι κι αν σημαίνει πια αυτό. Αυτή σίγουρα είναι μια εξέλιξη που απεύχεται το Κρεμλίνο, διότι θα υποχρεώσει τον ρωσικό λαό να βιώσει στο πετσί του τη σκληρή πραγματικότητα της αιματηρής σύγκρουσης που λαμβάνει χώρα στην Ουκρανία. Κι ενω για ένα μεγάλο μέρος των Ουκρανών η μάχη εναντίον της Ρωσίας βιώνεται με αισθήματα εθνικιστικής έξαρσης κι ερμηνεύεται ως ο ετεροχρονισμένος “πόλεμος της ανεξαρτησίας” που χρωστούσε η ιστορία σε αυτό το μέχρι πρόσφατα αόρατο και παραγνωρισμένο “έθνος”, για τους Ρώσους η εκστρατεία στην Ουκρανία δεν έχει την βαρύτητα μιας άμεσης υπαρξιακής απειλής, όποια κι αν είναι η γεωπολιτική της διάσταση κι ας υπερτονίζει η κρατική προπαγάνδα το στοιχείο της πάλης ενάντια στον ουκρανικό (νεο)ναζισμό. Έτσι, θα επιδράσει περισσότερο διαλυτικά παρά θα συσπειρώσει, περιορίζοντας την απήχηση που έχει το φιλοπόλεμο φαντασιακό στην ετερόνομη ρωσική κοινωνική ολότητα.vii Πόσο μάλλον που τον Ιουλιο το κοινοβούλιο της Ρωσίας ψήφισε δυο νόμους με τους οποίους απέκτησε το δικαίωμα να επιβάλλει στους εργαζόμενους στα εργοστάσια της πολεμικής βιομηχανίας , αλλά και στους προλετάριους που δουλεύουν σε εταιρείες που εντάσσονται στην ευρύτερη αλυσίδα παραγωγής της βιομηχανίας όπλων, την υποχρέωση να δουλεύουν υπερωρίες και Σαββατοκύριακα, χωρίς το δικαίωμα απεργίας ή εναντίωσης. Το δικαίωμα για υπερωριακή αμοιβή ήταν το μόνο που διασώθηκε από αυτή την στρατιωτικοποίηση του εργασιακού κώδικα.viii
Για να αποφύγει το ενδεχόμενο της καθολικής επιστράτευσης, η κυβέρνηση αναζητά παντού πιθανές δεξαμενές εθελοντών, ακόμα και μέσα στον πληθυσμό των 470.000 κρατούμενων που βρίσκονται έγκλειστοι στις ρωσικές φυλακές της Άπω Ανατολής. Οι πραιτωριανοί της Wagner διεξάγουν εκεί μια καμπάνια εντατικής στρατολόγησης , προσφέροντας στους φυλακισμένους το έπαθλο της επίσημης απονομής χάριτος με αντάλλαγμα την εξάμηνη θητεία τους στο μέτωπο, όπου προορίζονται να χρησιμοποιηθούν σαν κρέας για τα κανόνια της ρωσικής επίθεσης που προγραμματίζεται για το φθινόπωρο. Μόνο όσοι πάσχουν από κάποιο είδος εθισμού (αλκοόλ, ναρκωτικά) δεν έχουν δικαίωμα συμμετοχής στο “πρόγραμμα”.ix Αναμφίβολα, πρόκειται για μια αισχρή συναλλαγή. Αφού πρώτα έχει στερήσει από αυτούς τους ανθρώπους τα βασικά στοιχεία της υπόστασης τους, τώρα η ρωσική ελίτ θέλει να τους πετάξει μέσα στην κρεατομηχανή του πολέμου. Στους κρατούμενους δίνεται η επιλογή ανάμεσα σε μια ζωή στην αιχμαλωσία και μια ζωή που κάθε μέρα κινδυνεύει να έλθει σε ένα βίαιο τέλος. Ωστόσο, στο πολιτικό επίπεδο, ακόμη κι αυτή η αμφιλεγόμενη κίνηση δημιουργεί περισσότερα προβλήματα απ’ όσα επιλύει. Πώς θα συμπεριφερθούν άραγε αυτές οι λεγεώνες των ποινικών όταν εισέλθουν σαν “απελευθερωτές” στις πόλεις της ανατολικής Ουκρανίας; Εκτός αυτού, πώς θα αντιδράσει η συντηρητική κοινωνική βάση που στηρίζει τον “πουτινισμό” μπροστά στο ενδεχόμενο της μαζικής απελευθέρωσης των κρατούμενων που θα επιζήσουν και θα μπορέσουν να επιστρέψουν από την Ουκρανία; Αρκεί άραγε η αίγλη του “ήρωα πολέμου” για να σβήσει την απόλυτη και μανιχαϊκή αντίληψη που έχουν όσοι ασπάζονται μισαλλόδοξα εθνικά ιδεολογήματα για την την έννοια του “καλού” και του “κακού”;
Η προέλαση ενός στρατού είναι μια αδιαμφισβήτητη εξέλιξη που μπορεί να επαληθευτεί εμπειρικά, ωστόσο από μόνη της δεν σημαίνει τίποτα. Από αυτή την άποψη, έχει ιδιαίτερη σημασία το πλαίσιο μέσα στο οποίο πραγματοποιείται η κατάληψη των εδαφών, αν αυτή η μετατόπιση των στρατευμάτων επιδρά στις γενικότερες παραμέτρους της συγκρουσης και αν τα νέα εδάφη μπορούν να κρατηθούν σε βάθος χρόνου από τον στρατό που τα κατέκτησε. Η ανακατάληψη του Χαρκοβου είναι μια τέτοια εξέλιξη αφού βάζει σε άμεσο κίνδυνο την εκστρατεία των Ρωσων στο Ντονμπάς, που ήταν και ο βασικός λόγος ύπαρξης της ρωσικής είσβολης. Επιπλέον, φανέρωσε τις δομικές αδυναμίες και τα αντικειμενικά όρια του τρόπου με τον οποίο έγινε ο σχεδιασμός της επέμβασης απο την ρωσική διοίκηση.x Αν αυτό είναι το εφαλτήριο για μια οριστική επικράτηση της Ουκρανίας, ή αν θα αποτελέσει το έναυσμα για την ριζική αναθεώρηση της τακτικής και της στρατηγικής που ακολουθεί η Ρωσία στην σύγκρουση, αυτό μόνο ο χρόνος τελικά θα το δείξει.
Εικόνα: Emmanuil Evzerikhin, Stalingrad (1943)
i Ukraine war in maps: Tracking the Russian invasion, https://www.bbc.com/news/world-europe-60506682.
ii M.W. Bishop, ‘The Tipping Point’. Ukraine’s Advance May Be the Deadliest Yet, https://www.rollingstone.com/politics/politics-news/ukraine-russia-invasion-putin-zelensky-1234595256/.
iii A. Ulyanov, The Superfluous People of Eastern Ukraine, https://lefteast.org/the-superfluous-people-of-eastern-ukraine/.
iv Ο όρος vatnik ανήκει στην ουκρανική αργκό και υποδηλώνει τον άμυαλο υποστηρικτή, το υποχείριο της ρωσικής προπαγάνδας.
v Τ. Φωτόπουλος, Ο Πρώτος Πόλεμος της Διεθνοποιημένης Οικονομίας της Αγοράς, https://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grdn/firstwar_vol5_no2.htm.
vi S. Ritter, Whay Russia Will Still Win, Despite Ukraine’s Gains, https://consortiumnews.com/2022/09/12/scott-ritter-why-russia-will-still-win-despite-ukraines-gains/.
vii Φαίνεται πως τελικά η ρωσική ελίτ επέλεξε την μέση οδό. Λίγο μετά που γράφτηκαν αυτές οι γραμμές, ο Πούτον σε διάγγελμα του ανακοίνωσε την μερική επιστράτευση 200.000 εφέδρων σε εθνική κλίμακα. Παράλληλα έχουν ήδη δρομολογηθεί στην Κριμαία και αλλού, αποκεντρωμένες πρωτοβουλίες για την συγκρότηση μονάδων εθελοντών από τις κατά τόπους “δημοκρατίες” της Ρ.Ο.
x A. J. Bacevich, The Russian Military’s Ineptitude Almost Rivals Our Own, https://www.thenation.com/article/world/russia-us-military-failures/.
