Η αυτοματοποίηση δε συνεπάγεται απαραίτητα ανεργία και μιζέρια
Η αυτοματοποίηση δε θα οδηγήσει αναγκαστικά ούτε σε μαζική ανεργία ούτε σε ένα ουτοπικό μέλλον χωρίς εργασία. Η εξουσία και η πολιτική επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο η αυτοματοποίηση επηρεάζει την εργασία. Αυτό σημαίνει ότι η αυτοματοποίηση μπορεί να δημιουργήσει αξιοπρεπείς θέσεις εργασίας μέσω της ταξικής πάλης.
Η απειλή ότι η αυτοματοποίηση βρίσκεται σε διαδικασία καταστροφής μεγάλου αριθμού θέσεων εργασίας έχει συζητηθεί πολύ πρόσφατα. Νηφάλιοι κύκλοι διανοητών, όπως το Ινστιτούτο Brookings και το Παγκόσμιο Ινστιτούτο McKinsey, έχουν προβλέψει ότι η αυτοματοποίηση θα καταργήσει δεκάδες εκατομμύρια θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Το περιοδικό Atlantic αφιέρωσε οκτώ χιλιάδες λέξεις σε ένα αφιέρωμα με θέμα “Ένας κόσμος χωρίς δουλειά”.
Στο νέο του βιβλίο με τίτλο “Το τέλος της εργασίας: Πώς η υπόσχεση της αυτοματοποίησης υποβάθμισε την εργασία”, ο ιστορικός της εργασίας Jason Resnikoff μάς υπενθυμίζει ότι έχουμε ξαναβρεθεί εδώ. Από τη δεκαετία του 1940 έως τη δεκαετία του 1970 ένα μεγάλο μέρος της αμερικανικής διανόησης ήταν καθηλωμένο από την ιδέα ότι η τεχνολογία θα εξαφάνιζε σε σύντομο χρονικό διάστημα και σε μεγάλο βαθμό τη χειρωνακτική εργασία. Κάποιοι το έβλεπαν αυτό ως μια ευπρόσδεκτη εξέλιξη που θα εξάλειφε την αγγαρεία και θα εγκαινίαζε μια εποχή μετα-σπάνης και αφθονίας, ενώ άλλοι ως μια διαφαινόμενη απειλή που απαιτούσε τολμηρή δράση, για να διασφαλιστεί η ευημερία των εργαζόμενων μαζών. Όλοι όμως, με λίγες εξαιρέσεις, έβλεπαν αυτήν την αλλαγή ως αναπόφευκτη.
Πέντε και πλέον δεκαετίες αργότερα, οι ΗΠΑ εξακολουθούν να βρίθουν αγγαρειών. Η πλατιά κοινωνική πλειοψηφία υπομένει στερήσεις, κάποιοι ζουν ακόμα στην αφθονία, αλλά μόνο λίγοι είναι αυτοί που ζουν μέσα στα λούσα και την υπερβολή. Εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλη ποσότητα χειρωνακτικής εργασίας. Ωστόσο, μικρό τμήμα της χειρωνακτικής εργασίας έχει σχέση με το παραδοσιακό χτύπημα του μετάλλου. Η χειρωνακτική εργασία σήμερα σχετίζεται κυρίως με τους τομείς της εξυπηρέτησης πελατών και της περίθαλψης.
Στο βιβλίο “Το τέλος της εργασίας”, ο Resnikoff υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να εκπλαγούμε. “Η αυτοματοποίηση”, υποστηρίζει, βάζοντας τη λέξη σε εισαγωγικά σε όλο το βιβλίο, για να υπογραμμίσει την άποψή του, δεν συνίστατο ποτέ σε πραγματικούς τεχνολογικούς μετασχηματισμούς των διαδικασιών παραγωγής που εξοικονομούν εργασία. Αντίθετα, ήταν μια ιδεολογία που χρησίμευε, για να συγκαλύψει τη ζοφερή πραγματικότητα του τρόπου με τον οποίο οι επιχειρήσεις αναδιαμόρφωναν τους χώρους εργασίας. Στο προσκήνιο βρισκόταν το όραμα μιας επανάστασης της αποδοτικότητας που θα μείωνε δραστικά ή ακόμη και θα καταργούσε την ανάγκη για ανθρώπινη εργασία στα εργοστάσια, τα γραφεία και τα σπίτια. Στο παρασκήνιο υπήρχαν η επιτάχυνση, η μείωση της εξειδίκευσης και σε πολλές περιπτώσεις η αύξηση των επαγγελματικών κινδύνων, μαζί με άλλες επιθέσεις στη διαπραγματευτική δύναμη των εργαζομένων μέσω της μεταφοράς της εργασίας σε περιοχές με χαμηλότερους μισθούς. Οι υπέρμαχοι της αυτοματοποίησης διατυμπάνιζαν την ιδέα ότι ο θρίαμβος πάνω στους περιορισμούς της φύσης ήταν ο τρόπος για να τερματιστεί η υποβαθμισμένη εργασία. Οι επικριτές της αυτοματοποίησης αποδέχθηκαν αυτήν την παραδοχή, αλλά επέμειναν σε μια δικαιότερη κατανομή των εναπομεινάντων θέσεων εργασίας και της γενναιόδωρης παραγωγής που θα ερχόταν με την τεχνολογική πρόοδο. Και οι δύο έστρεψαν έτσι την προσοχή μακριά από τους τρόπους με τους οποίους η εξουσία και η πολιτική εξακολουθούν να καθορίζουν την υποβάθμιση ή την αξιοπρέπεια της εργασίας. Μήπως η σημερινή εμμονή με την αυτοματοποίηση επαναλαμβάνει αυτόν τον αποπροσανατολισμό της προσοχής;
Ο Resnikoff εντοπίζει τη λέξη “αυτοματοποίηση” σε μια δήλωση του D. S. Harder, αντιπροέδρου παραγωγής της Ford, το 1946. Όπως συμβαίνει με πολλούς ευρέως διαδεδομένους όρους, άλλοι ισχυρίστηκαν ότι τον εφηύραν οι ίδιοι, όπως ο καινοτόμος ηλεκτρονικός John Diebold στο βιβλίο του “Αυτοματοποίηση: Η έλευση του αυτοματοποιημένου εργοστασίου“, που εκδόθηκε το 1952. Μεγάλο μέρος της αφήγησης στο βιβλίο “Το τέλος της εργασίας” τεκμηριώνει τον βαθμό στον οποίο μια εξαιρετικά διαφορετική ομάδα ανθρώπων με επιρροή αγκάλιασε την έννοια και κάποια εκδοχή του οράματος που αυτή υπονοούσε. Ο κοινωνιολόγος Daniel Bell, σίγουρα, αλλά και ο πρόεδρος της United Auto Workers, Walter Reuther, ο επιστήμονας υπολογιστών Norbert Wiener, οι πρόεδροι John F. Kennedy και Lyndon B. Johnson, αλλά και ριζοσπάστες διανοούμενοι όπως ο Χέρμπερ Μαρκούζε. Ο Resnikoff εκφράζει αυτήν την κακοφωνία (μαζί με έναν μικρότερο αριθμό διαφωνούντων) μεταβαίνοντας από περιπτωσιολογικές μελέτες της εφαρμογής της “αυτοματοποίησης” (στην αυτοκινητοβιομηχανία, στα ανθρακωρυχεία, στη συσκευασία κρέατος, στις εργασίες γραφείου και στις οικιακές εργασίες) σε διανοητικές συζητήσεις (“Είναι η ελευθερία συμβατή με τον βιομηχανικό καπιταλισμό;”, “Είναι η εργατική τάξη ακόμη ο φορέας της βιομηχανικής αλλαγής;”) που αναδιατυπώθηκαν από την πεποίθηση ότι η χειρωνακτική εργασία γινόταν γρήγορα παρελθόν.
“Το τέλος της εργασίας” συμβάλλει με τέσσερις ιδιαίτερα αξιοσημείωτες επισημάνσεις στην κατανόηση της εργασίας στις ΗΠΑ στα τέλη του 20ου αιώνα, καθεμία από τις οποίες ρίχνει με τη σειρά της φως στην εργασία σήμερα. Πρώτον, ο Resnikoff περιγράφει επιδέξια το δέλεαρ και την αλλαγή που έκαναν οι Αμερικανοί βιομήχανοι, υποσχόμενοι μια τεχνολογικά ενισχυμένη ελάφρυνση των βαρών των εργατών, συντελώντας στην πραγματικότητα στην αύξηση της παραγωγής. Αυτή δεν είναι κάποια καινούρια διαπίστωση. Το βιβλίο του Harry Braverman “Εργασία και μονοπωλιακό κεφάλαιο”, που εκδόθηκε το 1974 και άλλαξε τη συζήτηση, κατέστησε το σημείο αυτό ισχυρό. Ο Resnikoff παραθέτει ποικίλες έρευνες από ομοϊδεάτες ιστορικούς της εργασίας, για να συγκροτήσει τις περιπτωσιολογικές μελέτες του. Όμως το βιβλίο αυτό κάνει εξαιρετική δουλειά αντιπαραβάλλοντας τη μεγαλόστομη ρητορική στελεχών, όπως η Diebold, με τις μαρτυρίες από πρώτο χέρι των εργατών εργοστασίων που ωθούνται στα όρια της εξάντλησης και των υπαλλήλων γραφείου που παλεύουν με το άγχος, την πλήξη ή και τα δύο.
Δεύτερον, το βιβλίο αυτό κάνει προκλητικές συνδέσεις μεταξύ της συζήτησης για την αυτοματοποίηση στα τέλη του 20ου αιώνα και των μακροχρόνιων συζητήσεων σχετικά με την εργασία σε όλη την ιστορία των ΗΠΑ και του κόσμου. Ο Τόμας Τζέφερσον και ο Αλεξάντερ Χάμιλτον συζητούσαν περίφημα για τον καλύτερο τρόπο με τον οποίο οι νεοσύστατες και ανεξάρτητες Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής θα μπορούσαν να συνδυάσουν την οικονομική ευημερία με τη δημοκρατία και την ελευθερία. Ο Τζέφερσον, κάπως ειρωνικά για έναν μεγαλογαιοκτήμονα και δουλοκτήτη, υποστήριξε ότι η ελευθερία θα μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο σε μια “δημοκρατία των γαιοκτημόνων” που θα αποτελούνταν από μικρούς αγρότες και ανεξάρτητους παραγωγούς με περίπου ίσα μέσα, με μια περιορισμένη κυβέρνηση που θα καθοδηγούνταν από διαβουλεύσεις μεταξύ αυτών των γαιοκτημόνων. Ο Χάμιλτον επέμενε ότι η οικονομική πρόοδος εξαρτιόταν από την εκβιομηχάνιση και, επομένως, από μια μεγαλύτερη κυβέρνηση που θα ανέπτυσσε και θα ρύθμιζε τη βιομηχανία, ενώ ο Τζέφερσον φοβόταν ότι η βιομηχανική ανάπτυξη θα οδηγούσε σε συγκεντρώσεις οικονομικής δύναμης και στην αναπαραγωγή των “σατανικών μύλων” της Βρετανίας, δημιουργώντας μια δυστυχισμένη, αδαή, προσβεβλημένη από τα βίτσια εργατική τάξη. Ο Καρλ Μαρξ, βέβαια, έβλεπε την επίλυση αυτής της σύγκρουσης μέσω της συλλογικής κατάληψης του ελέγχου των μέσων παραγωγής από την εργατική τάξη. Στους μαχητικούς εργατικούς αγώνες των ΗΠΑ στις δεκαετίες του 1930 και 1940 μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης υποστήριξαν κάποια εκδοχή της συνταγής του Μαρξ για την οικοδόμηση της εργατικής εξουσίας. Η ιδεολογία της αυτοματοποίησης, θέτει ο Resnikoff, πρότεινε αντίθετα ότι η λύση ήταν να τεθούν σε χρήση οι νέες διαθέσιμες τεχνολογίες που θα εξάλειφαν όλες αυτές τις εξαθλιωμένες θέσεις εργασίας στη μεταποίηση και θα επέτρεπαν τη μετάβαση των εργαζομένων σε καθαρές και ευχάριστες δουλειές των λευκών κολάρων.
Αλλά ο Resnikoff υποστηρίζει ότι η αυτοματοποίηση υποσχόταν να επιλύσει ένα ακόμη πιο μακροχρόνιο φιλοσοφικό δίλημμα. Ο Αριστοτέλης, παρατηρώντας ότι οι άνθρωποι πρέπει να επιδίδονται σε κουραστικές και δύσκολες εργασίες, για να επιβιώσουν, κατέληξε στο συμπέρασμα (αντικατοπτρίζοντας τη δομή της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, η οποία χωριζόταν σε πολίτες και δούλους) ότι οι αριστοκράτες, κατάλληλοι να λαμβάνουν σημαντικές αποφάσεις και να σκέφτονται δημιουργικά, θα έπρεπε να γλιτώσουν από τον ακατάλληλο μόχθο, ενώ οι κατώτεροι, οι καταλληλότεροι για επίπονη εργασία, θα έπρεπε να εξειδικευτούν ανάλογα. Ο λόγος για την αυτοματοποίηση υποδηλώνει, και πάλι, ότι μπορούμε να απαλλαγούμε από την ανάγκη για Morlocks και να γίνουμε όλοι Eloi (παραπέμποντας στις δύο φανταστικές φυλές του μυθιστορήματος “Η μηχανή του χρόνου” του H.G. Wells). Ενώ επικεφαλής εταιρειών, όπως η Diebold, υπονοούσαν απερίσκεπτα ότι αυτό θα συνέβαινε λίγο πολύ αυθόρμητα, ανησυχούντες όπως ο Reuther και ο Willard Wirtz, υπουργός Εργασίας του Kennedy, επέμεναν ότι μια επιτυχής μετάβαση θα απαιτούσε ισχυρές εθνικές πολιτικές για την επανεκπαίδευση και την αναδιανομή του μερίσματος της παραγωγικότητας. Εν τω μεταξύ, οι παραδοσιακοί συντηρητικοί παρέμειναν πιστοί στο σχήμα του Αριστοτέλη, θεωρώντας ότι ο δρόμος προς την καλή κοινωνία δε βρισκόταν στην υπέρβαση της εργασίας, αλλά στην επιστροφή σε δοκιμασμένες από το χρόνο αξίες και ιεραρχίες που εγκαταλείφθηκαν κατά τη βιασύνη προς τη νεωτερικότητα.
Ένα τρίτο δώρο του βιβλίου “Το τέλος της εργασίας” είναι ότι δείχνει ότι μεγάλο μέρος της Νέας Αριστεράς της δεκαετίας του 1960 πίστεψε την ιστορία ότι η αυτοματοποίηση οδηγούσε γρήγορα και αναπόφευκτα στην εξάλειψη της βιομηχανικής εργασίας. Τα στοιχεία του Resnikoff περιλαμβάνουν τα γραπτά του νεομαρξιστή Μαρκούζε, του οικοαναρχικού Μάρρεϊ Μπούκτσιν και του αφροαμερικανού σοσιαλιστή εργάτη-διανοούμενου Carl Boggs. Ακόμα πιο συναρπαστική είναι η εικόνα των ηγετών των Φοιτητών για μια Δημοκρατική Κοινωνία (Students for a Democratic Society) Todd Gitlin και Tom Hayden που κινητοποιούν τα μέλη τους, για να οργανώσουν μάζες εκτοπισμένων εργατών, μόνο και μόνο για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι, σύμφωνα με τα απογοητευμένα λόγια του Gitlin, “αποτύχαμε, και αποτυγχάνουμε ακόμα, να κάνουμε μια υπόθεση για τον ποσοτικό αντίκτυπο της κυβερνοποίησης”.
Τέλος, o Resnikoff κάνει ενδιαφέροντες παραλληλισμούς μεταξύ των αριστερών απόψεων για το μέλλον της εργασίας και των φεμινιστικών επικρίσεων της αγγαρείας της οικιακής εργασίας. Στο βιβλίο “The Feminine Mystique”, η φιλελεύθερη φεμινίστρια Μπέτι Φρίνταν υποστήριξε ότι, ενώ η οικιακή εργασία ήταν κάποτε μια εργασία με νόημα, η αυτοματοποίηση του σπιτιού είχε σφετεριστεί τα περισσότερα από αυτά τα καθήκοντα, αφήνοντας τις νοικοκυρές παγιδευμένες σε κενές εργασίες. Η ριζοσπαστική φεμινίστρια θεωρητικός Shulamith Firestone, από την άλλη πλευρά, έβλεπε την αυτοματοποίηση ως τον πιθανό σωτήρα των γυναικών. Υποστήριξε μια επανάσταση που θα “αναδιανέμει δίκαια την αγγαρεία, αλλά τελικά θα την εξαλείψει εντελώς” μέσω της “κυβερνοποίησης” των οικιακών εργασιών, συμπεριλαμβανομένης της ίδιας της τεκνοποίησης. Με άλλα λόγια, και οι δύο συγγραφείς υπέθεσαν ότι η αυτοματοποίηση θα μπορούσε να τερματίσει την ανάγκη για οικιακή εργασία. Φυσικά, ένας άλλος ιδεολογικός παραλληλισμός, που δε σημειώνεται από τον Resnikoff, είναι ότι για άλλη μια φορά οι πολιτιστικά και θρησκευτικά συντηρητικοί επέμεναν ότι η ολοκλήρωση των γυναικών δεν έγκειται στην αυτοματοποίηση της οικιακής αγγαρείας, για να απελευθερωθούν για πιο διεγερτικές δραστηριότητες, αλλά στην υιοθέτηση του “φυσικού” τους ρόλου.
Οι συντηρητικοί δεν ήταν οι μόνοι που διαφώνησαν. Ένας από τους πιο συναρπαστικούς ισχυρισμούς του βιβλίο “Το τέλος της εργασίας” είναι ότι σημαντικοί Μαύροι ηγέτες του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα, αντί να αποσπάται η προσοχή τους από την προοπτική ότι η αυτοματοποίηση θα εξάλειφε τις κακές δουλειές, απαίτησαν από την αμερικανική κοινωνία να επενδύσει ακόμη και τις πιο ταπεινές εργασίες με κοινωνική αξία και οικονομικές ανταμοιβές. Έτσι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ υποστήριξε τους απεργούς εργάτες καθαριότητας του Μέμφις το 1968 υποστηρίζοντας ότι “κάθε εργασία έχει αξιοπρέπεια”. Περίπου την ίδια εποχή, ο ηγέτης της Εθνικής Οργάνωσης για τα Δικαιώματα της Πρόνοιας, Johnnie Tillmon, προέτρεψε σε προεδρική διακήρυξη ότι “η γυναικεία εργασία είναι πραγματική εργασία” και δήλωσε ότι οι μητέρες θα έπρεπε να λαμβάνουν ένα μισθό που να τους εξασφαλίζει τα προς το ζην για να “κάνουν τη δουλειά που ήδη κάνουμε, την ανατροφή των παιδιών και το νοικοκυριό”.
Το βιβλίο του Resnikoff’είναι καλά τεκμηριωμένο και υποστηρίζεται από άφθονα στοιχεία, αλλά μερικές φορές το παρακάνει. Ίσως η πιο σοβαρή από τις υπερβολές είναι ο υπαινιγμός του ότι, τουλάχιστον ως επί το πλείστον, οι διευθυντές εγκατέστησαν τον νέο εξοπλισμό που χρεώθηκε ως “αυτοματοποίηση”, απλώς για να διαταράξουν τους παλιούς τρόπους παραγωγής και να εισαγάγουν την επιτάχυνση και ότι η αύξηση της αποδοτικότητας δεν ήταν ποτέ στην ημερήσια διάταξη. Παραδέχεται σε μερικά σημεία ότι σημειώθηκε πραγματική αύξηση της παραγωγικότητας. “Ναι, η εισαγωγή μηχανημάτων θα μπορούσε να μειώσει την ποσότητα της ανθρώπινης εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή αγαθών”. Μολαταύτα, αυτές οι παραχωρήσεις μπορεί να είναι δύσκολο να εντοπιστούν μέσα στον καταιγισμό των επιχειρημάτων περί του αντιθέτου.
Ωστόσο, οι αυξήσεις της παραγωγικότητας είναι πραγματικές και ευρέως διαδεδομένες. Σκεφτείτε τις τηλεπικοινωνίες. Ένα πείραμα σκέψης υποδηλώνει ότι αν κάθε τηλεφωνική κλήση (ή Skype ή Zoom) απαιτούσε έναν ή περισσότερους χειριστές, για να κάνουν χειροκίνητα τις συνδέσεις σε ένα τηλεφωνικό κέντρο, είτε θα κάναμε πολύ λιγότερες κλήσεις σήμερα είτε ένα τεράστιο ποσοστό του παγκόσμιου εργατικού δυναμικού θα έπρεπε να απασχολείται ως τηλεφωνητές. Αλλά δεν χρειάζεται να βασιστούμε σε ένα πείραμα σκέψης, όταν αρκεί η δική μου εμπειρία. Τις τελευταίες δεκαετίες, πέρασα από το να εργάζομαι σε ένα ημιαυτόματο τηλεφωνικό κέντρο (πατώντας κουμπιά, για να κατευθύνω τις κλήσεις) τη δεκαετία του 1980, στην επίσκεψη τηλεφωνικών κέντρων με αυτοματοποιημένη δρομολόγηση κλήσεων τη δεκαετία του 1990, στη χρήση αυτόματης κλήσης και Skype τη δεκαετία του 2000, στο Zooming τη δεκαετία του 2010.
Το ίδιο ισχύει και για την παραγωγή. Ως ένα απλό μέτρο της παραγωγικότητας σε ολόκληρη τη μεταποίηση, μπορούμε να εξετάσουμε την προσαρμοσμένη στον πληθωρισμό προστιθέμενη αξία ανά εργαζόμενο στη μεταποίηση διαχρονικά, συνδυάζοντας στοιχεία από το Γραφείο Στατιστικής Εργασίας και το Γραφείο Οικονομικής Ανάλυσης. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, αυτό το μέτρο της παραγωγής ανά εργαζόμενο στη μεταποίηση υπερδιπλασιάστηκε μεταξύ 1947 και 1974 και υπερδιπλασιάστηκε και πάλι μεταξύ 1974 και 1997. Κάποια από αυτά οφείλονται σε αλλαγές στον κόσμο της μεταποίησης (λιγότερη κατασκευή ενδυμάτων και περισσότερη κατασκευή μικροτσίπ με την πάροδο του χρόνου, καθώς άλλαξε ο παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας), και κάποια μπορεί να οφείλονται στην επιτάχυνση που τονίζει ο Resnikoff, αλλά η πλειονότητα σίγουρα αντανακλά τις πιο παραγωγικές τεχνολογίες. Στη συναρμολόγηση αυτοκινήτων, το αγαπημένο παράδειγμα του Resnikoff, τα ρομπότ έχουν αναλάβει όλο και μεγαλύτερες ποσότητες εργασιών που προηγουμένως γίνονταν από ανθρώπους από τη δεκαετία του 1980. Παρόμοια μοτίβα ισχύουν στην παραγωγή χάλυβα και στην εξόρυξη άνθρακα, όπου εντελώς νέες τεχνολογίες -μικροέλαστρα και υπαίθρια ορυχεία, αντίστοιχα- έχουν οδηγήσει σε αξιοσημείωτη αύξηση της αποδοτικότητας (αν και σε κάθε περίπτωση μόνο για χαμηλότερες ποιότητες προϊόντος).
Πώς μπορεί αυτό να συνάδει με τα στοιχεία που συγκεντρώνει ο Resnikoff, τα οποία δείχνουν ότι όταν τοποθετήθηκε νέος εξοπλισμός, ο αριθμός των εργαζομένων αυξήθηκε ή παρέμεινε αμετάβλητος; Η απάντηση έχει δύο σκέλη. Το πρώτο βασίζεται στην παρατήρηση των οικονομολόγων ότι η εγκατάσταση αποδοτικότερου εξοπλισμού μπορεί να έχει αποτελέσματα τόσο “υποκατάστασης” όσο και “παραγωγής” στην ποσότητα της απασχολούμενης εργασίας. Οι επιδράσεις υποκατάστασης αναφέρονται στην υποκατάσταση της εργασίας από μηχανές, με αποτέλεσμα να απασχολούνται λιγότεροι εργαζόμενοι. Αλλά οι επιδράσεις παραγωγής λαμβάνουν υπόψη ότι όταν ο εξοπλισμός μειώνει το κόστος παραγωγής, οι τιμές των προϊόντων τείνουν να μειώνονται και οι καταναλωτές αγοράζουν περισσότερο, αυξάνοντας τον αριθμό των απασχολουμένων. Εάν οι επιδράσεις παραγωγής υπερβαίνουν τις επιδράσεις υποκατάστασης, η υιοθέτηση μηχανημάτων που αντικαθιστούν την εργασία οδηγεί σε αύξηση της απασχόλησης. Το δεύτερο μέρος της απάντησης είναι ότι οι νέες τεχνολογίες συνεπάγονται πάντα μια καμπύλη μάθησης. Στην αρχή αυτής της διαδικασίας, τα νέα συστήματα αποτυγχάνουν συχνά και τα μηχανήματα χαλάνε, αλλά με την πάροδο του χρόνου οι εργαζόμενοι και τα διευθυντικά στελέχη μαθαίνουν πώς να κάνουν την τεχνολογία να λειτουργεί αποτελεσματικά (αλλιώς η διοίκηση συνήθως την εγκαταλείπει).
Αν και η απόρριψη της παραγωγικότητας που βασίζεται στην τεχνολογία από τον Resnikoff είναι εκτός πραγματικότητας, η επισήμανσή του ότι οι επιχειρήσεις χρησιμοποίησαν τα νέα μηχανήματα, για να ταρακουνήσουν τις περιγραφές των θέσεων εργασίας και να εισαγάγουν την επιτάχυνση είναι σωστή. Οι επιχειρήσεις εφαρμόζουν εδώ και καιρό ένα είδος “δόγματος του σοκ”, χρησιμοποιώντας τη μηχανοποίηση, για να δικαιολογήσουν την επαναδιατύπωση των κανόνων εργασίας. Αυτή η πραγματικότητα πυροδότησε τελικά ένα κύμα δυσαρέσκειας των εργαζομένων, το οποίο οδηγεί τον Resnikoff στο τέλος της ιστορίας του στις αρχές-μέσα της δεκαετίας του 1970. Εκείνα τα χρόνια, οι απλοί εργαζόμενοι που είχαν βαρεθεί την αύξηση της παραγωγής, την υποβάθμιση και την απομάκρυνση από την εξειδίκευση που συνόδευε την αυτοματοποίηση έδειξαν τη δυσαρέσκειά τους με κύματα απεργιών, σαμποτάζ και εκτεταμένη αποξένωση. Ανάμεσα στο προφανές γεγονός ότι η εργοστασιακή εργασία (μαζί με την εργασία γραφείου και, για το θέμα αυτό, την οικιακή εργασία) δεν εξαφανιζόταν σε καμία περίπτωση και στο πλέον προφανές γεγονός ότι η αυτοματοποίηση δεν οδηγούσε σε βελτιωμένες θέσεις εργασίας και πιο ευτυχισμένους εργαζόμενους, το μυστήριο της αυτοματοποίησης κατέρρευσε.
Αλλά δεν επρόκειτο να είναι η τελευταία πράξη της ιδεολογίας της αυτοματοποίησης. Ο Resnikoff περιγράφει τη σημερινή μας στιγμή ως το τρίτο κύμα του λόγου για την αυτοματοποίηση (το δεύτερο διήρκεσε από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1990). Ερευνώ τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογική αλλαγή αναδιαμορφώνει τις θέσεις εργασίας στο λιανικό εμπόριο, και αυτές τις μέρες, ο εμπορικός Τύπος είναι γεμάτος από αποσπάσματα που απηχούν σημεία που θίγει το βιβλίο “Το τέλος της εργασίας” , όπως αυτό (από το RIS [Retail Info Systems] News: “Οι περισσότεροι λιανοπωλητές που υιοθετούν την αυτοματοποίηση αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο αντίδρασης από τους εργαζόμενους. . . . Οι εταιρείες πρέπει να παρέχουν διαβεβαιώσεις και να καθιστούν σαφές αυτό που προσφέρουν. Πρόκειται για ένα συναρπαστικό νέο ταξίδι που θα απαιτήσει τη δέσμευση των εργαζομένων”. Το μεγαλύτερο μέρος της τρέχουσας συζήτησης για την τεχνολογία και την εργασία υιοθετεί τις ίδιες εσφαλμένες παραδοχές που αμφισβητεί ο Resnikoff στο βιβλίο του: η τεχνολογική αλλαγή αναπτύσσεται αυτόνομα και εξαπλώνεται αδυσώπητα, η τεχνολογία και οι εφαρμογές της στην εργασία είναι απολιτικές.
Υπάρχει, ωστόσο, μια σημαντική διαφορά μεταξύ του λόγου για την αυτοματοποίηση στα μέσα του 20ου αιώνα και του σημερινού της λόγου: η προηγούμενη αισιοδοξία έχει αντικατασταθεί από την ευρέως διαδεδομένη ανησυχία. Αντί για το “Τα ρομπότ έρχονται και η ζωή σύντομα θα γίνει καλύτερη για όλους μας”, το κυρίαρχο σλόγκαν σήμερα είναι: “Τα ρομπότ έρχονται και θα φέρουν τεράστια αναστάτωση, οπότε πρέπει να βρούμε τρόπο να προσαρμοστούμε σε αυτό”. Οι κορυφαίες προτάσεις για την προσαρμογή περιλαμβάνουν μαζική επανεκπαίδευση (που υποστηρίζεται από τους ορθόδοξους οικονομολόγους και τους φιλελεύθερους διαμορφωτές πολιτικής που τους ακούν) ή επιθέσεις στους μετανάστες ή τους ξένους ανταγωνιστές που υποτίθεται ότι κλέβουν τις “δικές μας” θέσεις εργασίας (το πολιτικό μενού της δεξιάς του Τραμπ). Και οι δύο αυτές προτάσεις είναι βαθιά λανθασμένες.
Το πρόβλημα και με τις δύο ιστορίες για τα ρομπότ, όπως προειδοποιεί ο Resnikoff, είναι ότι υποθέτουν ότι τα ρομπότ βαδίζουν προς τα εμπρός ανεξάρτητα από το τι κάνουμε εμείς, ενώ στην πραγματικότητα οι ανθρώπινοι παράγοντες είναι αυτοί που ελέγχουν ποιες τεχνολογίες αναπτύσσονται, ποιες από αυτές χρησιμοποιούνται και πώς. Βλέποντάς το με σαφήνεια αυτό μας επιτρέπει να ξεφύγουμε από ένα φτωχό σύνολο πολιτικών επιλογών και να αρχίσουμε να διατυπώνουμε μια προοδευτική άποψη για το πώς θα αναδιαμορφώσουμε την εργασία. Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ είχε δίκιο να επιμένει ότι πρέπει να κάνουμε κάθε εργασία μια αξιοπρεπή εργασία. Μπορούμε να το κάνουμε αυτό αυξάνοντας το επίπεδο των μισθών και των συνθηκών εργασίας, αυξάνοντας τη φωνή των εργαζομένων στην εργασία μέσω των συνδικάτων και άλλων οργανώσεων και επαναπροσδιορίζοντας τις θέσεις εργασίας, ώστε να βασίζονται σε ευρείες δεξιότητες και να περιλαμβάνουν ποικίλα καθήκοντα. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, οι περισσότεροι εργαζόμενοι στο λιανικό εμπόριο έχουν εκπαιδευτεί μέσω μιας διετούς μαθητείας, έχουν τα προσόντα να κάνουν σχεδόν οποιαδήποτε εργασία σε ένα κατάστημα και επωφελούνται από μια πανεθνική σύμβαση που διαπραγματεύεται το συνδικάτο λιανικού εμπορίου και η ένωση του κλάδου, κάτι που απέχει πολύ από την κατάσταση στις ΗΠΑ. Ο Tillmon ήταν δικαιολογημένο να απαιτεί μισθούς για κοινωνικά πολύτιμη αλλά απλήρωτη εργασία φροντίδας. Πράγματι, θα πρέπει να επεκτείνουμε αυτό το αίτημα και σε άλλα είδη κοινωνικά πολύτιμης εργασίας, όπως η οικοδόμηση της κοινότητας, όπως έχουν υποστηρίξει η οικονομολόγος Nina Banks και άλλοι. Και θα πρέπει επίσης να μιμηθούμε τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ, υποστηρίζοντας ένα επαρκές, εγγυημένο, ετήσιο εισόδημα, λαμβάνοντας μέτρα, προκειμένου να διαχωρίσουμε το εισόδημα από την εξάρτησή του είτε από την εργασία είτε από την ιδιοκτησία και δίνοντας στους εργαζόμενους μια εναλλακτική που θα τους επιτρέψει να απορρίψουν τις χειρότερες δουλειές και να επιμείνουν σε κάτι καλύτερο.
Η ιστορία που αφηγείται το βιβλίο “Το τέλος της εργασίας” μάς βοηθά να οπλιστούμε, για να αντιμετωπίσουμε την εσφαλμένη συλλογιστική σχετικά με την αυτοματοποίηση και να υποστηρίξουμε τη μετατόπιση του χώρου εργασίας προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης δύναμης, αξιοπρέπειας και ευημερίας των εργαζομένων. Η διερευνητική ανάλυση του Resnikoff στρέφει το βλέμμα μας μακριά από τα “λαμπερά αντικείμενα” της νέας τεχνολογίας και το ανακατευθύνει εκεί που ανήκει, δηλαδή στους εργαζόμενους.
Chris Tilly
Πηγή: Jacobin
