Τζιχάντ Πασών των Ρωσιών.
“Μια μεταμόρφωση, λοιπόν, είχε πράγματι ξεκινήσει. Μια αντικειμενική ανατροπή είχε αρχίσει να συντελείται”.
Μισέλ Ουελμπέκ, “Υποταγή”
Τα ερμηνευτικά σχήματα και το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο προσπαθούμε να κατανοήσουμε τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την ταξική θέση και την αντίστοιχη αξιακή-πολιτική τοποθέτηση του καθενός. Είτε πρόκειται για συστημικούς σχολιαστές, επιφορτισμένους με την παραγωγή ιδεολογίας, ή για οργανικούς διανοούμενους του κινήματος, που προσπαθούν να διατηρούν μια πιο κριτική στάση απέναντι στα πράγματα. Όπως και να’ χει , ελάχιστη είναι η προσοχή που έχουν αποδώσει αμφότερες αυτές οι ερμηνείες στο θεολογικό στοιχείο που επιχειρεί να εισαγάγει στην επίσημη νοηματοδότηση του πολέμου το νεοαστικό μπλοκ εξουσίας στο εσωτερικό της Ρωσίας. Από την πρώτη στιγμή που ξέσπασαν οι εχθροπραξίες, ο Πατριάρχης Κύριλλος διακήρυξε δημόσια ότι υποστηρίζει ανεπιφύλακτα την ουκρανική εκστρατεία. Στα κηρύγματα του αναφορικά με τον πόλεμο, χρησιμοποιήσε έναν σχεδόν μυστικιστικό λόγο που δεν αρκέστηκε σε μια ψύχραιμη αναγνώριση της στρατηγικής αναγκαιότητας της σύγκρουσης, ειδωμένης από τη σκοπιά των ζωτικών συμφερόντων του ρωσικού κράτους. Αντίθετα, παρουσίασε τον πόλεμο σαν μια μεταφυσική συλλογική δοκιμασία στην οποία έπρεπε να υποβληθεί στο σύνολο της η κοινότητα των πιστών, μια υπαρξιακή μάχη ανάμεσα στο “Καλό” και το “Κακό”.i
Σε ένα άλλο κήρυγμα του, ο Κύριλλος έντυσε τη σύγκρουση με ένα βιβλικό περιτύλιγμα, παρομοιάζοντας την με τιτάνια αναμέτρηση ενάντια στον “Σατανά” και τις “χθόνιες” δυνάμεις που είναι υποταγμένες σε αυτόν, δηλαδή το καθεστώς της Ουκρανίας. Διαβεβαίωσε τους στρατιώτες ότι όσοι άφησαν την τελευταία τους πνοή πολεμώντας στα πεδία των μαχών, είναι σίγουρο ότι θα λάβουν άφεση για τις προηγούμενες “αμαρτίες” που μπορεί να είχαν διαπράξει στην πολιτική τους ζωή.ii Με αυτόν τον τρόπο, η εκστρατεία στην Ουκρανία αποκτάει τον χαρακτήρα ενός ένοπλου προσκηνύματος. Ένα θρησκευτικό καθήκον, όπου η υπόσχεση για ατομική λύτρωση μετατρέπεται σε ένα πρακτικό ζήτημα, σφιχτά συνυφασμένο με την άνοδο της ισχύος του Κράτους που ισχυρίζεται ότι αποτελεί τον φυσικό συνεχιστή της πνευματικής κληρονομιάς της Τρίτης Ρώμης.
Εξάλλου, στις δημόσιες ομιλίες του, ο Πατριάρχης δεν διστάζει να διατυπώσει με γεωπολιτικούς όρους το νέο δόγμα του Ιερού Πολέμου που έχει αναλάβει να φέρει σε πέρας η οπλισμένη εμπροσθοφυλακή της Ορθοδοξίας. Ούτε λίγο, ούτε πολύ, η Ρωσία πολεμάει στην Ουκρανία προκειμένου να αποτρέψει, ή μάλλον να ανατρέψει, την μονοκρατορία που έχουν επιβάλλει οι ΗΠΑ στις διεθνείς υποθέσεις, η οποία, στο φαντασιακό σύμπαν της στρατευμένης θεολογίας του Κύριλλου, δεν συμβολίζει τίποτε λιγότερο από την διεφθαρμένη και τυραννική εξουσία που έχει οικοδομήσει ο Αντίχριστος και υψώνεται πάνω από τους λαούς αυτού του κόσμου.iii Οι αναλυτές που έχουν καταγράψει αυτή την πολεμοχαρή στροφή της ρωσικής ορθοδοξίας, αδυνατούν να συμφωνήσουν αν ο Κύριλλος είναι ο πνευματικός σύμβουλος και ιδεολογικός μέντορας του Πούτιν, ή αν απλώς η εκκλησία εκτελεί χρέη προπαγανδιστικού βραχίονα για λογαριασμό του Κρεμλίνου. Μολαταύτα, η δική μου άποψη είναι ότι η σύμπραξη ανάμεσα στην κοσμική και την θρησκευτική εξουσία κάθε άλλο παρά ευκαιριακή είναι. Οι ρίζες αυτής της σχέσης είναι πολύ πιο βαθιές κι ήδη έχουν αρχίσει να συντελούν σε μια διαλεκτική διαδικασία πολιτικοποίησης της ορθοδοξίας και αντίστοιχης “ιεροποίησης” – αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση – της πολιτικής.
Μέσα από την ιεροποίηση της πολιτικής η εκκλησία επιχειρεί να αναβιώσει την “μαγική” θεώρηση του κόσμου και προσδίδει σε καταστροφικά γεγονότα με αμιγώς πολιτικά αίτια, όπως ο πόλεμος της Ουκρανίας, ένα μεγαλεπίβολο και υπερβατικό νόημα. Από την άλλη, η ατομική πίστη χαλυβδώνεται όταν το συντριπτικό βάρος της βασανιστικής αυτοεξέτασης του υποκειμένου και η πιεστική ανάγκη για συμμόρφωση στις εντολές της θρησκευτικής ηθικής που προϋποθέτει η έννοια της “αμαρτίας”, εξωτερικεύεται και μετατίθεται στο πρόσωπο ενός εχθρού που πρέπει να εξολοθρευτεί ώστε να κερδιθεί η συγχώρεση ως έπαθλο που απονέμεται από κάποια αρμόδια αρχή. Με άλλα λόγια , τα αποτελέσματα που παράγει αυτή η συμμαχία είναι χειροπιαστά κι έχουν αρχίσει να κάνουν αισθητή την επίδραση τους, τόσο στον τρόπο με τον οποίο δομούνται οι κοινωνικές σχέσεις στο εσωτερικό της Ρωσίας, όσο και στην αλληλεπίδραση του προπύργιου της νεο-ορθοδοξίας με τους υπερεθνικούς θεσμούς διακυβέρνησης.
Για του λόγου το αληθές, η όψιμη “ευσέβεια” της ρωσικής ελίτ έχει ήδη οδηγήσει σε έναν καταιγισμό νομοθετικού έργου που από την μία, έχει σαν στόχο να ενδυναμώσει τις παραδοσιακές πατριαρχικές δομές και τις έμφυλες ιεραρχίες και από την άλλη, να αποτρέψει οποιαδήποτε τάση προς μια περαιτέρω ρευστοποίηση – ή “προβληματικοποίηση” για να χρησιμοποιήσω τον νεολογισμό του Φουκώ – των σεξουαλικών ταυτοτήτων. Αναφέρομαι εδώ στην συνταγματική απαγόρευση που επέβαλε το 2020 η Δούμα στους γάμους των ομοφυλοφίλων, στον πρόσφατο νόμο ενάντια στην ΛΟΑΤΚΙ “προπαγάνδα”, ή στην εισήγηση που υπέβαλε ο βουλευτής του κόμματος της “Ενωμένης Ρωσίας”, Vitaly Milonov, στην νομοπαρασκευαστική επιτροπή της ρώσικης βουλής για ένα νομοθέτημα που θα κάνει αδύνατη την πραγματοποίηση μιας εγχείρησης αλλαγής φύλου αν δεν πληρούνται κάποιες “ιατρικές προδιαγραφές”, οι οποίες βέβαια θα ορίζονται μονομερώς απ’ το Κράτος.iv Στον αντίποδα, η Δούμα ήδη πέρασε έναν καινούριο νόμο για την προστασία της μητρότητας που προβλέπει κρατική επιδότηση για την κάθε εγκυμοσύνη, την χορήγηση μηνιαίου βοηθήματος μέχρι το παιδί να συμπληρώσει τα τρία έτη, φοροελαφρύνσεις, δωρεάν χρήση των μέσω μεταφοράς, ακόμη και επιχορήγηση 450.000 ρουβλίων για όσες οικογένειες κινδυνεύουν να χάσουν το σπίτι τους λόγω μη-εξυπηρετούμενων ενυπόθηκων δανείων.
Την ίδια στιγμή, η τόνωση του θρησκευτικού αισθήματος του ρωσικού λαού καλλιεργείται συστηματικά με τη χρήση σύγχρονων τεχνικών του μάρκετινγκ. Τεράστιες αφίσες με τον Ιησού, την Παναγία και μια γενικότερη θρησκευτική θεματολογία κάνουν την εμφάνιση τους στους δρόμους και στις ογκώδεις πολυκατοικίες της σοβιετικής εποχής, ενώ ορθόδοξοι τηλε-ευαγγελιστές περιδιαβαίνουν τα κανάλια, στα πρότυπα των αμερικανών συναδέλφων τους, εμπλουτίζοντας κι εξειδικεύοντας το δόγμα του Ιερού Πολέμου που εκπορεύεται από το ρωσικό πατριαρχείο. Μπορούμε εδώ ν’ αναφερθούμε στην περίπτωση του Sergey Mikheev, ο οποίος σε μια εμφάνιση που έκανε στο δημοφιλές πρόγραμμα Solovyev Live επιδόθηκε σε μια “εκλαϊκευση” της – ομολογουμένως εκλεπτυσμένης – έννοιας του σατανισμού που προσάπτει το πατριαρχείο στο καθεστώς του Ζελένσκυ. Όπως είπε ο Mikheev, ο σατανισμός υπάρχει εκεί όπου αυτό που η χριστιανική διδασκαλία ερμηνεύει ως αμαρτία έχει αναχθεί σε υπέρτατη αξία και σε βασικό κανόνα της κοινωνικής συμβίωσης. Ο Σατανάς βέβαια είναι οι ΗΠΑ, η Ουκρανία δεν είναι παρά το άβουλο υποχείριο του. Ωστόσο, ο Αντίχριστος ούτε αγαπά, ούτε νοιάζεται για την ευημερία του υπηρέτη του. Μόνο τον εξαπατά και τον εκμεταλλεύεται για να εκπληρώσει τους δικούς του, ιδιοτελείς σκοπούς, ακόμα κι αν στην πορεία ο υπηρέτης του οδηγηθεί στον αφανισμό του. Γιατί οι Ουκρανοί δεν μπορούν να δουν τον τρόπο με τον οποίο τους χρησιμοποιούν οι ΗΠΑ; Μα γιατί έχουν απομακρυνθεί από την αλήθεια του Θεού, που ως προς τις εγκόσμιες υποθέσεις ενσαρκώνεται από την “Αγία Ρωσία”. Εδώ η αυτοαναφορική λογική του κυκλικού συλλογισμού του τηλε-ευαγγελιστή φτάνει στην αναμενόμενη κατάληξη του.v
Είναι λοιπόν τα παραπάνω μια, έστω αργοπορημένη, δικαίωση του Αμερικανού συστημικού ιδεολόγου Samuel Huntington, που στο έργο του διακηρύσσει ότι τα νέα σύνορα του διεθνούς ανταγωνισμού ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις δεν θα είναι πια πολιτικά-ιδεολογικά, αλλά αμιγώς πολιτισμικά;vi Σηματοδοτεί αυτή η συντεταγμένη επιστροφή της ρωσικής άρχουσας τάξης στις θρησκευτικές ρίζες, μια ετεροχρονισμένη επικύρωση του θεωρήματος της σύγκρουσης των πολιτισμών; Η άποψη μου είναι ότι ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει. Ενώ στο όραμα του Huntington έχουμε να κάνουμε με έναν κόσμο που είναι κατακερματισμένος και διαιρεμένος ανάμεσα σε ερμητικά κλειστές και ανταγωνιστικές πολιτισμικές μονάδες, η στροφή του ρωσικού καθεστώτος προς τη θρησκεία είναι μάλλον το αποτέλεσμα γεωπολιτικής αναγκαιότητας, και πολύ λιγότερο το προϊόν μιας γνήσιας πνευματικής αφύπνισης στους κόλπους των ελίτ της ρωσικής κοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, η επαναφορά στο προσκήνιο της θρησκευτικής παράδοσης προέκυψε μέσα από μια σειρά διπλωματικών επαφών με ιρανούς κρατικούς αξιωματούχους και ειδήμονες του ισλαμικού θρησκευτικού κατεστημένου, που εγκαινίασε το πατριαρχείο της Μόσχας το 2007 και συνεχίστηκαν με αμείωτους ρυθμούς μέχρι σήμερα. Οι επαφές αυτές μπορεί να περιβάλλονται με τον φιλήσυχο μανδύα του διαλόγου και της αλληλοκατανόησης μεταξύ των θρησκειών, αλλά στην ουσία θεωρώ ότι είχαν μια πολύ ισχυρότερη και πιο μόνιμη επίδραση στη διαμόρφωση του προτάγματος μιας έντονα πολιτικοποιημένης, ακόμα και οπλισμένης ορθόδοξης πίστης.
Είναι απ’ τους Ιρανούς που ο Κύριλλος και η νομενκλατούρα των θεολόγων του πατριαρχείου, δανείστηκαν την τεχνογνωσία για την πολιτική, νομική και πολιτισμική υποδομή που πρέπει να έχει μια “θεοσεβούμενη” κοινωνία τον 21ο αιώνα. Κι αν ο Πούτιν σίγουρα δεν είναι καθόλου διατεθειμένος να καταργήσει τους κοσμικούς θεσμούς διακυβέρνησης για να αποθέσει τις τύχες της Ρωσίας στα χέρια του ιερατείου, ο Κύριλλος έχει αναγνωρίσει δημόσια το χρέος που οφείλει στους Ιρανούς συνοδοιπόρους του λέγοντας χαρακτηριστικά: “Για τα μέλη της Ορθοδοξίας, [οι συζητήσεις με τους Ιρανούς] είναι μια καταπληκτική ευκαιρία για να αποκτήσουν μια βαθύτερη γνώση του Ισλάμ. Αυτή η απορρόφηση μας με την ισλαμική θεματολογία βοηθά τους θεολόγους της Ρωσικής Ορθοδοξίας , και μέσα απ’ αυτούς και τον μέσο άνθρωπο γενικά, να γνωρίσουν καλύτερα το Ισλάμ και να δουν τους μουσουλμάνους όχι απλώς σαν φίλους, αλλά σαν ανθρώπους με πανομοιότυπες αντιλήψεις ως προς τα πολύ σημαντικά προβλήματα των ημερών μας”.vii Και συνεχίζει, “Οι Ορθόδοξοι και οι Μουσουλμάνοι μοιράζονται τις ίδιες ιδέες και συμπεριφορές σε ότι αφορά τα ζητήματα ηθικής, τον ρόλο της θρησκείας στην κοινωνική ζωή, τον θεσμό του γάμου και τις διεθνείς σχέσεις”.
Σε αυτές τις δηλώσεις του Κύριλλου είναι εύκολο να δει κανείς όχι την τυπική διάθεση αβροφροσύνης που συνήθως αποτελεί το απαραίτητο συμπλήρωμα του διαθρησκευτικού διαλόγου, αλλά μια ουσιαστική ανταλλαγή ιδεών στο επίπεδο του ηγεμονικού φαντασιακού των θρησκειών. Οι αξιωματούχοι που παίρνουν μέρος σε αυτές τις συναντήσεις ανταλλάσουν σημειώσεις πάνω στη συγκρότηση ενός προτάγματος ορθόδοξου φονταμεταλισμού που προορίζεται να αποτελέσει το πεδίο των φαντασιακών σημασιών απ’ όπου ο πουτινισμός θα αντλήσει τις αρχές και το περιεχόμενο του μελλοντικού προγράμματος της διακυβέρνησης του. Εξάλλου, τι άλλο είναι το δόγμα του ορθόδοξου ιερού πολέμου, όπως το διατύπωσε ο πατριάρχης, από μια παραλλαγή της κρατικοποιημένης τζιχάντ που ισχυρίζεται το Ιράν ότι διεξάγει εδώ και χρόνια ενάντια στους εξουσιαστές και τους αλαζόνες αυτού του κόσμου;
Από αυτή την άποψη, ο Huntington δεν θα μπορούσε να έχει πέσει περισσότερο έξω. Διότι ο μεγάλος αντίπαλος των “αναγεννημένων χριστιανών” της Μόσχας δεν είναι ούτε το Ισλάμ, ούτε ο Ινδουισμός, ούτε ακόμα ο Καθολικισμός, ή κάποια άλλη στατική πολιτισμική οντότητα που μονοπωλεί το θεωρητικό σύμπαν του αμερικανού συγγραφέα. Για τους φονταμεταλιστές , ο εχθρός είναι – εκτός της αθεϊας – η μετριοπαθής ερμηνεία της πίστης. Η συνεχής άμβλυνση των θέσεων της εκκλησίας για να ικανοποιήσει και να αυξήσει την απήχηση της σε όλο και περισσότερους πελάτες που αγοράζουν το πνευματικό της προϊόν. Από αυτή την άποψη, η ρήξη δεν είναι ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκείες, αλλά αντίθετα ανάμεσα στα νεοσυντηρητικά στοιχεία που παίρνουν τη θρησκεία ως αφετηρία της ιδεολογικής τους τοποθέτησης από την μία, και σε όσους αντιτίθενται σε αυτή τη διαδικασία από την άλλη. Η αντιπαλότητα αυτή εξελίσσεται στο εσωτερικό της κάθε ετερόνομης κοινωνίας , αλλά τα δίκτυα των συμμαχιών που εμπλέκονται σε αυτήν αδιαμφισβήτητα εκτείνονται πέρα από εθνικά σύνορα. Έτσι, ο καθολικισμός είναι ένας αντίπαλος για τη ρωσική ορθοδοξία, αλλά όχι με την μεσαιωνική θεολογική έννοια, ενός εναλλακτικού πόλου σε μια αδιάλλακτη δογματική αντιπαράθεση. Άλλωστε ο Πούτιν έχει αρκετούς θαυμαστές στους κόλπους της σκληροπυρηνικής πτέρυγας των θρησκόληπτων στις Ηνωμένες Πολιτείες.viii Αν υπάρχει ένα σημείο τριβής με τον mainstream καθολικισμό, αυτό σίγουρα έγκειται στην τάση του Βατικανού να μεταβάλλει διαρκώς και να αναπροσαρμόζει το θεολογικό δόγμα του, ή έστως τις πρακτικές πτυχές του, προκειμένου να συμβαδίζει πάντοτε με τα δεσπόζοντα κοινωνικά ρεύματα και τις διανοητικές τάσεις της εποχής.
Ο ιστορικός της ορθόδοξης εκκλησίας, P. Kuzenkov γράφει ότι σύμφωνα με την κρατική ιδεολογία του βυζαντίου, ο αυτοκράτορας δεν κατείχε απλώς την υπέρτατη πολιτική εξουσία, αλλά ήταν επίσης και ο ανώτατος πνευματικός καθοδηγητής των υπηκόων του.ix Πράγματι, η νεαρή συγκριτικά με τον χριστιανισμό, θρησκεία του Ισλάμ, επινόησε το αξίωμα του Χαλίφη, με τον συνδυασμό πολιτικών και πνευματικών εξουσιών που του αναλογούσαν, έχοντας ως πρότυπο το είδος της εξουσίας που ασκούσε ο βυζαντινός ηγεμόνας. Τα καθήκοντα του δεν περιορίζονταν μόνο στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων, αλλά περιλάμβαναν και μια πανταχού παρούσα φαντασιακή παράμετρο. Ως πνευματικός ηγέτης, ο αυτοκράτορας ήταν υπεύθυνος και για τη σωτηρία της ψυχής των υπηκόων του. Έτσι, η οργάνωση της συλλογικής ζωής της βυζαντινής κοινωνίας έπρεπε να γίνεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να τηρούνται οι βασικοί κανόνες της θρησκευτικής “αρετής” κι “ευσέβειας”. Μόνο με την προϋπόθεση ότι ζούσαν σε μια ένθεη κοινωνία, οι βυζαντινοί μπορούσαν να επιδοθούν απερίσπαστοι στο σπορ της ατομικής τους λύτρωσης. Η ενάρετη ζωή τους δεν είχε μια συλλογική διάσταση, με την έννοια της υλοποίησης και πραγμάτωσης σχέσεων αμοιβαιότητας και συλλογικής αλληλεγγύης στον καθημερινό τους βίο, όπως συνέβαινε στις εναλλακτικές κοινότητες των πρωτοχριστιανών. Γι’ αυτά μεριμνούσε πλέον αποκλειστικά η αυστηρή εξουσία του κράτους και ο αυτοκράτορας. Θα μπορούσε άραγε αυτή η δοξασία να αποτελέσει το νέο ιδεολογικό υπόβαθρο της κυριαρχίας του πουτινισμού; Μήπως θα δούμε την Wagner ως άλλο τάγμα των Ναϊτών Ιπποτών, να υψώνει το λάβαρο της ορθοδοξίας στην Ουκρανία, με τις ευλογίες του πατριάρχη “Πασών των Ρωσιών”; Θα είναι πράγματι θλιβερή για του ρώσους προλετάριους εκείνη η μοίρα που θα τους υποχρεώσει να ανταλλάξουν την κοσμική λυτρωτική ουτοπία ενός κομμουνισμού με σάρκα και οστά, με την παλιά, απατηλή υπόσχεση μιας περίλαμπρης , μετά θάνατο ζωής, που έρχεται πάντοτε έπειτα από μια ζωή γεμάτη θάνατο.
i The Christian nationalism behind Putin’s war, https://www.washingtonpost.com/world/2022/04/19/patriarch-kirill-orthodox-church-russia-ukraine/.
ii Orthodox Church leader says Russian soldiers dying in Ukraine will be cleansed of sin, https://www.reuters.com/world/europe/orthodox-church-leader-says-russian-soldiers-dying-ukraine-will-be-cleansed-sin-2022-09-26/.
iii Putin dubbed ‘fighter of the Antichrist’ while ‘de-Satanization’ rhetoric escalates, https://www.washingtonexaminer.com/policy/foreign/putin-fighter-antichrist-desatanization.
iv Russian parliament beginds legalizing ban on same-sex marriage, https://www.reuters.com/article/us-russia-politics-gaymarriage-idUSKCN24G1CJ.
v Για περισσότερα βίντεο του Mikheev (με αγγλικούς υπότιτλους), δείτε εδώ: https://www.youtube.com/@SergeyMikheev.
vi S. Huntington, Η Σύγκρουση των Πολιτισμών (Εκδόσεις Πατάκη).
vii His Holiness Patriarch Kirill meets with a delegation of religious figures and scholars from Iran, https://mospat.ru/en/news/90083/.
ix “The Third Rome”: from Eschatology to Political Myth, https://mospat.ru/en/authors-analytics/86649/.
