ΠΡΩΤΕΑΣ: τα πολλά πρόσωπα του ΠΑΣΟΚ (και «εμείς»)
«Ο Χέγκελ κάνει κάπου την παρατήρηση ότι όλα τα μεγάλα κοσμοϊστορικά γεγονότα και πρόσωπα παρουσιάζονται σαν να λέμε, δυο φορές. Ξέχασε όμως να προσθέσει: τη μια φορά σαν τραγωδία, την άλλη σαν φάρσα»
Κ. Μαρξ, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη
Ο μυθικός Πρωτέας, θαλάσσιος δαίμονας, ήρωας και βασιλιάς, σύμφωνα με τον θρύλο έπαιρνε όποια μορφή ήθελε. Άλλοτε γινόταν ζώο, άλλοτε ψάρι, άλλοτε πουλί κι άλλοτε η ίδια η φωτιά. Κι όμως, πριν γίνει θεός ο Πρωτέας ήταν άνθρωπος, σπουδαίος και τρανός βασιλιάς, όπου το όνομά του σήμαινε πρωτογέννητος, καθώς έφτιαξε από το μηδέν ένα δικό του βασίλειο. Οι επίγονοι του Πρωτέα αποδείχθηκαν όμως άχρηστοι, κι αυτός μη μπορώντας να αντέξει τη δυστυχία έπεσε στην θάλασσα και πνίγηκε. Από τότε ο Πρωτέας έγινε μύθος· ένα θαλάσσιος θεός που —υποτίθεται— προστατεύει τα κοπάδια των μικρών ψαριών από τα δόντια των μεγάλων καρχαριών.
Ο μύθος του Πρωτέα μοιάζει πολύ με τον πολιτικό μύθο του ΠΑΣΟΚ. Ένας πρωτεργάτης που έφτιαξε ένα κόμμα «από το τίποτα», ένας αρχηγός — προστάτης των αδυνάτων, ένας χαρισματικός γεννήτορας που ενσωμάτωνε μέσα στην θρυλική του μορφή όλες τις κοινωνικές αντιφάσεις, και έτσι μπορούσε να συνενώσει αριστοτεχνικά όλα τα πρόσωπα της κοινωνίας· ένας «πατέρας» που είχε την ατυχία οι γιοί και οι κόρες του να αποδειχθούν πολύ μικρότεροί του, μετατρέποντας την ανάμνησή του σε θρύλο· σε αθάνατο μαρμαρωμένο βασιλιά που διαρκώς επανεμφανίζεται μέσα από άλλες ατελείς μορφές.
Μετά το θάνατο του μαρκαρίτη ξεπήδησαν πολλές μορφές του ΠΑΣΟΚ που επιβιώνουν ως τις μέρες μας. Η μία, εκσυγχρονιστικά τεχνοκρατική, χρηματοπιστωτικά εθισμένη και θεσμικά κυνική ενσωματώνεται σήμερα στην κυβέρνηση Μητσοτάκη. Μια άλλη, λεονταριστικά πατριωτική, ρητορικά φιλολαϊκή και «αδιάφθορη», εκφράζεται σαν εκδοχή του ΣΥΡΙΖΑ. Μια ακόμα, αμφιθεατρικώς διανοουμενίστικη, πολιτικά αόριστη και άνευρη, ρητορικά ρεαλιστική αν και θολόσχημη, εκφράζεται στο μόρφωμα της Νέας Αριστεράς και σε διάφορα αντίστοιχα κομματίδια και οργανώσεις. Υπάρχουν κι άλλες. Αυτή που κομπορρημονεί πως κρατά τα σκήπτρα, το στέμμα και τα παλαιά ανάκτορα του αρχηγού και κατοικοεδρεύει στην οδό Χαριλάου Τρικούπη. Μια άλλη που επιχειρεί να μιμηθεί το ρηξιακό ύψος του Πρωτέα (Ανδρέα), το ακαδημαϊκό του «μεγαλείο», που αντιγράφει απροσχημάτιστα τις αναλύσεις του για τον καπιταλισμό, ανασχηματίζοντας εντέχνως τους σύνθετους όρους για να φαίνονται δήθεν καινοτόμοι, και μια τελευταία, που ενώ ρητορικώς αποστρέφεται τον «θεό», ενώ δηλώνει κομμουνιστική και ριζοσπάστρια, στην πραγματικότητα μιμείται σκανδαλωδώς τις αμείλικτες κομματικές του πρακτικές, την άλωση και κομματική εργαλειοποίηση των συνδικάτων, των δήμων και του κράτους, ως οργάνων αντιδραστικού ταξικού ελέγχου, αντεξεγερτικής πειθαρχίας και κομματικών εξυπηρετήσεων…
Αν αθροίσει κανείς αριθμητικά αυτές τις δυνάμεις, αν μπορέσει να συνενώσει μαγικά τα πολλά πρόσωπα του Πρωτέα, θα βρει το πολυθρύλητο 47% του μυθικού πλάσματος. Μόνο που στην πολιτική η απλή αριθμητική βγάζει πάντα λάθη. Θα πείτε, δικαίως ίσως, πως εδώ επιχειρούμε μια λαθροχειρία, καθώς παρά τις φαινομενικές ομοιότητες που έχουν όλα τα ως άνω με το Παλαιό ΠΑΣΟΚ (το ορθόδοξο), είναι τουλάχιστον ανορθόδοξο να τσουβαλιάζουμε πολιτικά τους οπαδούς του Σημίτη (που είναι σήμερα υπουργοί του Μητσοτάκη) με το ΚΚΕ του Κουτσούμπα. Μια τέτοια κριτική θα ήταν ορθή αν βλέπουμε μόνο την μικρή εικόνα. Αν όμως επιχειρήσουμε ένα zoom out, αν για μια στιγμή ξεχάσουμε την μικροπολιτική αντιπαράθεση και φανταστούμε τη μεγάλη, την ιστορική πολιτική εικόνα, μια εικόνα απαλλαγμένη από συνθήματα, ρητορικά σχήματα, ιδεολογικές, πολιτιστικές και αισθητικές διαφορές, τι θα βλέπαμε άραγε;
Για να απαντήσουμε στο ερώτημα θα πρέπει να θυμηθούμε τα βασικά: τι είναι σοσιαλδημοκρατία, τι την ξεχωρίζει από την κυρίαρχη και τι από την επαναστατική πολιτική;
Η σοσιαλδημοκρατία είναι ένα παλαιό ιστορικό ρεύμα, που εμφανίστηκε σχεδόν από τις απαρχές του επαναστατικού και εργατικού κινήματος και προσπάθησε να εκφράσει μαζικά την εργατική τάξη (τους αδυνάτους και την «μη προνομιούχα» κοινωνία) εντός του καπιταλισμού και του εθνικού του κράτους, κόντρα και ενάντια στο επαναστατικό κίνημα. Η σοσιαλδημοκρατία εμφανίζεται σε πολλά κύματα και εκδοχές, από το παλαιό γερμανικό εργατικό κόμμα του Λασάλ (το οποίος ο Μαρξ κατακεραυνώνει στην «κριτική του προγράμματος της Γκότα), στα κόμματα της δεύτερης διεθνούς, τα κομμουνιστικά κόμματα τους τρίτου δρόμου μεταπολεμικά, έως τα τριτοκοσμικά εθνικιστικά κινήματα και την σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία. Παρά τις μεγάλες γεωγραφικές διαφοροποιήσεις, το ρεύμα παραμένει κυρίαρχο πολιτικά, σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσμου, έως την σταδιακή του κατάρρευση την δεκαετία του ‘90. Από τότε, σε συνθήκες κρισιακού καπιταλισμού, όπου καμία παραχώρηση με μορφή επεκτατικής πολιτικής δεν γίνεται ανεκτή από το κεφάλαιο, τα κραταιά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα αυτογελοιοποιούνται κυβερνητικώς, κατακερματίζονται και διασπώνται αενάως.
Σε υλικό επίπεδο βέβαια, η κατάρρευση της σοσιαλδημοκρατίας έχει προαναγγελθεί πολύ πριν την πολιτική της κατάρρευσης. Από την στιγμή, κάπου εκεί στα τέλη της δεκαετίας του 70, που έγινε προφανής η ανικανότητα των δυτικών οικονομιών (και κυρίως των Η.Π.Α.) να διατηρούν ταυτόχρονα πλεονασματικά δημόσια οικονομικά και θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης. Γιατί ήταν εξ αρχής προφανές πως για τις δυτικές πολιτικές ελίτ, που εκφράζουν την πολιτική μορφή του κεφαλαίου, όταν ετέθη με σκληρούς οικονομικούς όρους το δίλλημα: ή δημόσιες επενδύσεις ή συρρίκνωση της ιδιωτικής οικονομίας, η απάντηση για ήταν μονόδρομος. Βέβαια, όπως όλα στο πολιτικό εποικοδόμημα παίρνουν καιρό να ακολουθήσουν τις αλλαγές στην παραγωγική βάση, και έτσι η σοσιαλδημοκρατία συνέχισε για μια ακόμα δεκαετία, κάνοντας δημόσιες επενδύσεις με χρέος (ή σοσιαλισμό με ΕΣΠΑ, που λέει και ένας φίλος μου).
Τι είναι όμως αυτό που συγκροτεί ουσιαστικά την σοσιαλδημοκρατία; Η σοσιαλδημοκρατία δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια (θα με συγχωρήσετε για την έκφραση) σφηνόπουτσα, που πετιέται ανάμεσα στο θεμελιώδες δίλλημα που θέτει ο ίδιος ο καπιταλισμός σε συνθήκες κρίσης: είτε θα συνεχιστεί απρόσκοπτο το θεάρεστο έργο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, που εξ ορισμού σημαίνει όλο και αγριότερη ταξική εκμετάλλευση, όλο και αγριότερη συσσώρευση πλούτου, είτε θα καταργήσουμε την εξουσία του κεφαλαίου και θα περάσουμε σε μια κοινωνία συλλογικής ιδιοκτησίας, αυτοκυβέρνησης και αυτοδιαχείρισης. Με άλλα λόγια, είτε οι πλούσιοι θα συνεχίσουν να γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι και πιο υποτελείς, είτε θα μοιραστούμε ισότιμα τον πλούτο, θα καταργήσουμε την ιδιοκτησία και τα προνόμια του οποιουδήποτε έναντι του άλλου.
Απέναντι σε αυτό το (μοναδικά) πραγματικό δίλλημα, που σε συνθήκες καπιταλιστικής κρίσης επανεμφανίζεται εμφατικά, η σοσιαλδημοκρατία πετάγεται ως η καλή μαθήτρια του κεφαλαίου αναφωνώντας: «εντάξει ρε παιδιά, δεν χρειάζεται τώρα να μπούμε σε περιπέτειες, μην χαλάσουμε και τις καρδιές μας, ας δώσουν λίγα οι καπιταλιστές κι ας είμαστε όλοι αγαπημένοι… άλλωστε όλοι είμαστε Έλληνες (όλοι Γερμανοί, όλοι Κογκολέζοι κ.τ.λ), ας μην σφαχτούμε».
Η απάτη της σοσιαλδημοκρατίας δεν βρίσκεται μόνο στο ότι το ΜΟΝΟ μέλημα της είναι να σώσει τον καπιταλισμό, εξαπατώντας απροσχημάτιστα την εργατική τάξη με λίγα ψίχουλα που το κεφάλαιο θα της πάρει πολλαπλώς πίσω σε επόμενη φάση, αλλά κυρίως σε αυτό το τελευταίο, στο «ας μην σφαχτούμε». Βλέπετε, διαχρονικά η σοσιαλδημοκρατία πρόβαλε ως ο εγγυητής της κοινωνικής ειρήνης, ως ο πολιτικός πόλος που επιχειρούσε να επανασυγκολλήσει την σπασμένη κοινωνική συνοχή σε συνθήκες κοινωνικής σύγκρουσης, ως εκείνος ο από μηχανής θεός που θα έσωζε την κοινωνία από τον εμφύλιο πόλεμο. Κι όμως αυτό ήταν το μεγαλύτερο ψέμα της. Γιατί στην εργώδη προσπάθεια να σώσει το κεφάλαιο από την λαϊκή αγανάκτηση, η σοσιαλδημοκρατία δένει σφιχτά την εργατική τάξη στο άρμα του εθνικού κράτους και του καπιταλιστικού πολέμου. Γιατί η σοσιαλδημοκρατία δεν είναι τίποτα παραπάνω από το υστερόγραφο του εθνικού πολέμου· μιας διαρκούς ενδοκαπιταλιστικής κόντρας για σφαίρες επιρροής, ένα σφαγείο που πεθαίνουν μόνο εργάτες, φτωχοί και «μη προνομιούχοι». Για να σωθεί το κεφάλαιο από την ταξική οργή, την κοινωνική εξέγερση και την επανάσταση, η σοσιαλδημοκρατία, ο μεγαλύτερος σύμμαχος του κεφαλαίου, πείθει τον εργάτη, τον φτωχό, τον μη προνομιούχο πως ο εχθρός του είναι ο Γάλλος, ο Ρώσος, ο Τούρκος κ.ο.κ., πως οι επεκτατικές βλέψεις των καπιταλιστών (στις μέρες μας, βλέπε ΑΟΖ) είναι «δικά του», «λαϊκά» συμφέροντα κ.α.
Αν υπάρχει ένας πυλώνας που διαφοροποιεί την σοσιαλδημοκρατία από την επαναστατική διέξοδο, από την κοινωνική αλλαγή και την πρόοδο, είναι η απόλυτη ταύτισή της με το «έθνος» και τα «εθνικά συμφέροντα». Και είναι αυτή η ταύτιση που την κάνει τον πιο χρήσιμο, τον πιο θεμελιώδη σύμμαχο του κεφαλαίου. Γι’ αυτό και το τελευταίο, όταν χρειάζεται μια σοσιαλδημοκρατία και δεν την έχει, την κατασκευάζει από το «πάνω», την φτιάχνει το ίδιο… Σε όλες τις ιστορικές κρίσης του καπιταλισμού, από τα χρόνια του Γαλλοπρωσικού πολέμου και τις Παρισινής Κομμούνας, τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και την Γερμανική επανάσταση, την μεγάλη ύφεση και το new deal, έως την πολλαπλή κοινωνική κρίση της δεκαετίας του 60 και την συντριβή του 2008, η σοσιαλδημοκρατία, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης ήρθε (εφευρέθηκε, κατασκευάστηκε, ή προσφέρθηκε) για να δώσει το πολυπόθητο φιλί της ζωής. Να πει στους εργάτες πως για την πρωτοφανή κρίση ΔΕΝ φταίνε οι καπιταλιστές, ΔΕΝ φταίνε τα αφεντικά τους, αλλά οι «ξένοι», οι κακοί (εβραίοι) τραπεζίτες, οι κακοί Γερμανοί, οι κακοί Αμερικάνοι, οι κακοί Τούρκοι κ.ο.κ.
Όταν το κεφάλαιο ξεπερνάει την κρίση του, όταν δεν έχει ανάγκη πια την σοσιαλδημοκρατία, όταν κάνει την δουλειά του και διασφαλίζει τη συνέχιση την διόγκωσης του αμύθητου πλούτου του, την πετάει στην άκρη σαν στυμμένη λεμονόκουπα, την απαξιώνει και την γελοιοποιεί. Και αυτή, σαν να μην έχει καταλάβει τίποτα, σαν να μην έχει πάρει χαμπάρι, διασπάται σε χίλια κομμάτια, με το ένα να κατηγορεί το άλλο για «προδοσία» του Ηγέτη, των αρχών και των αξιών….
Στις μέρες μας, όπου τα όρια της σοσιαλδημοκρατικής κωμωδίας, έχουν ξεβραστεί από την ιστορία, είναι σε εμάς σαφές πως η πολυδιάσπαση των πολλών εκδοχών της σοσιαλδημοκρατικής απάτης, δεν οφείλεται στην ανικανότητα των προσώπων να ηγηθούν αλλά στις θεμελιώδεις αντιφάσεις της καπιταλιστικής κρίσης που τις τελευταίες δεκαετίες έχουν έρθει εμφατικά στο προσκήνιο. Για αυτό και η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία, σε όλες τις εκδοχές, ενώ κατακερματισμένη αθροίζει την κοινωνική πλειοψηφία ΔΕΝ μπορεί να εκφραστεί σε ενιαίοι εναλλακτικό σχέδιο χωρίς να συντριβεί από τις αντιφάσεις τις. Και το ξέρει! Έτσι ο Πρωτέας θα μένει ένα μυθικό πρόσωπο, που τα πολλά μιμητικά του προσωπεία δεν θα μπορούν ποτέ να τον φτάσουν, έως ότου μια νέα κρίση του κεφαλαίου τον νεκραναστήσει ως «επιταγή των καιρών»!
Το ερώτημα που πρέπει να τεθεί σε εμάς: δεν βαρεθήκαμε την απάτη; Δεν κουραστήκαμε με τις συνεχείς ιστορικές ήττες της κοινωνικής διαμαρτυρίας; Δεν απηυδήσαμε από τη επαναλαμβανόμενη φάρσα που παίρνει διαρκώς νέα πρόσωπα; Δεν καταλάβαμε πως ο εχθρός μας δεν είναι ο Τούρκος πολίτης ή ο Σύρος πρόσφυγας, αλλά ο Έλλην καπιταλιστής και το Ελληνικό Κράτος; Δεν συνειδητοποιήσαμε πως ενώ ζούμε σε έναν κόσμο αφθονίας αγαθών, εμείς δουλεύουμε όλο και περισσότερο και έχουμε όλο και λιγότερο ελεύθερο χρόνο; Δεν αναρωτιόμαστε τι είναι αυτό που συνδέει τελικά τον Κουτσούμπα, τον Κασσελάκη, τον Ανδρουλάκη, τον Βαρουφάκη με τον Ανδρέα Παπανδρέου και την αδυναμία μας να πάψουμε να πιστεύουμε σε σοσιαλδημοκρατικές αυταπάτες, να πάρουμε τον πλούτο, τα εργοστάσια, τις πόλεις, τα σχολεία, τα νοσοκομεία, τις ίδιες τις ζωές μας στα χέρια μας;
Αν το σκεφτούμε δεν είναι και τόσο δύσκολο…
Ένα παλαιό σύνθημα έλεγε: «ας πεθάνει το έθνος να ζήσουμε εμείς».
Υ.Γ. Η απόσυρση της σοσιαλδημοκρατίας από το προσκήνιο του πολιτικού παιγνίου, στρέφει την οπερέτα της αστικής δημοκρατίας στην δημιουργία ενός νέο διπόλου: μεταξύ φιλελεύθερης δεξιάς και εθνικιστικής. Η σύγκρουση παρουσιάζεται ως η διαπάλη δύο μορφών κεφαλαίου: του απεδαφοποιημένου χρηματοπιστωτικού, έναντι του «παραγωγικού εθνικού». Και όμως, το κεφάλαιο είναι παγκόσμιο και ενιαίοι και μόνο υπό το βάρος του ιλιγγιώδους ανταγωνισμού του αναζητά πρόσκαιρα εθνικά αναχώματα. Σε αυτό το πλαίσιο η σοσιαλδημοκρατία αναζητά λόγο ύπαρξης είτε επιχειρώντας να παίξει το ρόλο μιας «πατριωτικής δεξιάς» είτε ζητιανεύοντας την ψήφο ως δήθεν ανάχωμα προς το νέο φασισμό. Σε κάθε περίπτωση, η δραματική της παράσταση να παραμείνει στο προσκήνιο ενώ έχει ολοφάνερα ξεβραστεί από την ιστορία είναι ένα θλιβερό θέαμα που κόβει όλο και λιγότερα εισιτήρια.
