Ο ιός του ανθρώπου

“Το τραυματικό συμβάν είναι πραγματικό ως συμβάν και φαντασιακό ως τραυματικό”.

Κ. Καστοριάδης, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας

Μπορεί κάποιες από τις αντιδράσεις στη χρήση μάσκας στα σχολεία να προκαλούν μια γενική θυμηδία μέσα στη γραφικότητα τους, ωστόσο η τάση που βλέπουμε να εκδηλώνεται όλο και πιο ενεργητικά για μια συγκεκαλυμμένη αμφισβήτηση της μοντέρνας ιατρικής από ένα μεγάλο κομμάτι της ετερόνομης κοινωνίας είναι τουλάχιστον ανησυχητική. Η τάση αυτή είχε αρχίσει να διαγράφεται με την όψιμη αναζωπύρωση των εθνικισμών και την αναθέρμανση της θρησκευτικής πίστης μετά την κατάρρευση του 1989 και την άτακτη υποχώρηση του κρατικιστικού σοσιαλισμού. Σε μια πιο μκρο-κοινωνική κλίμακα, η αγορά κατέγραψε μια στροφή στις προτιμήσεις των καταναλωτών προς τις “εναλλακτικές” και “ολιστικές” θεραπείες που συνήθως έχουν τις ρίζες τους στις ανορθολογικές δοξασίες της “Νέας Εποχής” (New Age), οι οποίες εκκινούν από μια απόρριψη της μηχανιστικής υπερεξειδίκευσης της συμβατικής ιατρικής. Ο Τ. Φωτόπουλος είχε προειδοποιήσει στα παλιότερα γραπτά του για την άνοδο του “νέου ανορθολογισμού” που απειλεί να οδηγήσει την ανθρωπότητα στο κατώφλι μιας νέας σκοτεινής εποχής, ενός καινούριου μεσαίωνα.ⁱ

Εν μέρει, το κίνημα ενάντια στη χρήση της μάσκας και η γενικότερη δυσπιστία απέναντι στο πραγματικό μέγεθος της υγειονομικής απειλής που ενσαρκώνει ο Covid-19 για την ανθρωπότητα, έλκουν την καταγωγή τους από αυτές τις μακροϊστορικές διαδικασίες που εντείνουν την αμφιβολία των λαϊκών στρωμάτων για τον ορθό λόγο, τα κοινωνικά προϊόντα και τις συλλογικές πρακτικές του. Από την άλλη, αντί απλώς να μεμφόμαστε τις αδαείς μάζες για την υποτροπή τους σε έναν “αντιδραστικό” ανορθολογισμό, καλό θα ήταν να αναλογιστούμε το πώς η γενικότερη ιστορική εξέλιξη του ετερόνομου καπιταλιστικού σχηματισμού, καθώς και οι διεργασίες μέσα στο κομμάτι εκείνο που πρόσκειται στην εναλλακτική παράδοση της αυτονομίας, συνέβαλαν στη διάδοση αυτού του ανησυχητικού φαινομένου. Οι λεγόμενοι “αρνητές του covid” τείνουν πλέον να αντιμετωπίζονται εντελώς απαξιωτικά ως μια μάζα αμετανόητων ηλιθίων κι έχουν πάρει τη θέση τους στον πάτο της πυραμίδας της ύπαρξης, δίπλα στις κατσαρίδες, τους φασίστες κι εκείνο το βουρτσάκι που έχουμε για να καθαρίζουμε τις λεκάνες μας. Έχουν μετατραπεί σε μια ριζική ετερότητα και κατόπιν τούτου θα ήταν πολιτικά παραγωγικό κατά την άποψη μου να αποκτήσουμε μια πληρέστερη κατανόηση του άτυπου αυτού κοινωνικού ρεύματος προκειμένου να αποφύγουμε τις δαιμονοποιήσεις και τις στερεοτυπικές αντιλήψεις.

Άλλωστε ήταν το μεταδομιστικό ρεύμα της αμφισβήτησης που πρώτο υπέβαλε σε μια ανελέητη κριτική τον ορθό λόγο και κατάφερε τα ισχυρότερα πλήγματα στα παράγωγα του στην πολιτική, την κοινωνία και την κουλτούρα. Οπωσδήποτε, δεν είναι να απορεί κανείς που μέσα από την ριζική αποδόμηση και την ολοκληρωτική κατεδάφιση των αναλυτικών κατηγοριών του Λόγου, την “κριτική της κριτικής” όπως αρέσκονταν να λένε οι αποδομιστές, εκείνο που εμφανίζεται σαν εναλλακτική δεν είναι τόσο μια “εξαγνισμένη” λογική της αυτονομίας, αλλά η αποκατάσταση του κύρους των διαφόρων τύπων ενός αταβιστικού ανορθολογισμού. Επιπλέον, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η αύξηση της απήχησης που έχουν οι θεωρίες συνωμοσίας στα λαϊκά στρώματα σαν εργαλείο για την ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας, δεν αντικατοπτρίζει μονάχα τον έμφυτο “ανορθολογισμό” τους, αλλά και την σκλήρυνση του νεοφιλελεύθερου μπλοκ εξουσιας που σπεύδει να αποκρούσει κάθε κριτική ή αντιπολιτευτικο λόγο καταλογίζοντας τους χαρακτηρισμούς όπως “λαϊκισμός” ή “συνωμοσιολογία” και, με αυτόν τον τρόπο, να τις απονοηματοδοτήσει πολιτικά. Δεν πρόκειται δηλαδή μόνο για μια έννοια που περιγράφει μια υπαρκτή κοινωνική τάση, αλλά και για μια φαντασιακή σημασία που είναι επιφορτισμένη με τον ρόλο της αστυνόμευσης του δημοσίου διαλόγου.

Ο επαγγελματίας αυλοκόλακας Σαββόπουλος πανηγύριζε την περίοδο του lockdown από τα τηλεπαράθυρα του γνωστού τηλεοπτικού χαμαιτυπείου οτι επιτέλους έχουμε στην Ελλάδα μια εξουσία που έχει το θάρρος και την αίσθηση της ευθύνης να διαμορφώνει την πολιτική της σε συνάρτηση με τις καθοδηγητικές υποδείξεις της επιστήμης.ⁱⁱ Όμως δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει οτι οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι παρά μια υποκουλτούρα απο εναλλακτικές εκδοχές που κυρίως τρέφονται και γιγαντώνονται χάρη στις αντιφάσεις και τις ανακολουθίες που περιέχονται στην επίσημη φαντασιακή αναπαράσταση των γεγονότων. Έτσι, από την αρχή αυτής της κρίσης η διεθνής επιστημονική κοινότητα μόνο ενωμένη δεν υπήρξε αναφορικά με τους τρόπους περιορισμού της εξάπλωσης του ιού. Αλλού προτάθηκε η “ανοσία της αγέλης” ως ο αποτελεσματικότερος ανασταλτικός παράγοντας για την πανδημία, αλλού υιοθετήθηκε η λύση της μερικής αναστολής των κοινωνικών λειτουργιών σε μαζική κλίμακα, ενώ σε άλλες χώρες εμφαρμόστηκε ένα μείγμα αυτής της πολιτικής. Στην Ελλάδα, κληθήκαμε να υποστούμε ένα οδυνηρό τρίμηνο lockdown στο όνομα της ορθής επιστημονικής προσέγγισης στο ζήτημα της αντιμετώπισης του ιού, μόνο για να ανακαλύψουμε πέντε μήνες αργότερα ότι η αυτοαπομόνωση σε τίποτα δεν ανέκοψε την επέλαση της αρρώστιας που αυτες τις μέρες καταγράφει ρεκόρ κρουσμάτων στην ελλαδική επικράτεια. Αντίθετα, στη Χιλή η απροθυμία της νεοφιλελεύθερης κυβέρνησης να επιβάλλει γενική καραντίνα οδήγησε σε κινητοποιήσεις των εργαζόμενων ενάντια στην αδιαφορία που επιδείκνυαν οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ απέναντι στην ανάγκη για προστασία της ανθρώπινης ζωής. Με μια πρώτη, επιδερμική ανάγνωση των γεγονότων, το προλεταριάτο φαίνεται να αρθρώνει αντιφατικές διεκδικήσεις προσπαθώντας να βρεί τρόπους για να αντιμετωπίσει την κρίση, εφόσον από την μία εξεγείρεται ενάντια στον περιορισμό της ελευθερίας του, ενώ την ίδια στιγμή απαιτεί από την εξουσία τη λήψη μέτρων για την αυτοπροστασία του.ⁱⁱⁱ Με μια δεύτερη ανάγνωση όμως γίνεται κατανοητό ότι η αντίφαση δεν έγκειται στο επίπεδο ενός ταξικού προγράμματος για το προλεταριάτο, αλλά στην αντιφατικότητα της ίδιας της ταξικής συνθήκης του. Στο πλασματικό δίλημμα που έχουν επιβάλλει οι ελίτ του συστήματος της οικονομίας της αγοράς ανάμεσα στην αυτοαπομόνωση και τον περαιτέρω κατακερματισμό του κοινωνικού σώματος σαν την μοναδική διαθέσιμη ατομική στρατηγική επιβίωσης, ή την έκθεση ολόκληρων ομάδων της κοινωνίας σε έναν ενδεχομένως θανάσιμο κίνδυνο.

Αλλά ακόμη κι αν υποθέσουμε οτι η επιστημονική κοινότητα έφτανε κάποτε στον αναγκαίο βαθμό συναίνεσης ώστε τα συμπεράσματα της να αποτελέσουν τη βάση για την ανάπτυξη μιας στέρεας κρατικής πολιτικής, η ολοκληρωτική υπαγωγή της πολιτικής στο επιστημονικό κατεστημένο δεν είναι μια επιθυμητή εξέλιξη, εφόσον μια εξουσία που ισχυρίζεται ότι εκκινεί από επιστημονικές παραδοχές δεν μπορεί παρά να είναι εξ ορισμού δεσποτική και απόλυτη στον τρόπο που κυβερνά. Η επιστήμη δεν είναι παρά μια μέθοδος επιτέλεσης, ένα σύνολο αρχών και κανόνων για να καθοδηγεί τη δράση μας αναφορικά με την επίτευξη ενός προδιαγεγραμμένου σκοπού. Δεν μπορεί όμως να νοηματοδοτήσει η ίδια τον εαυτό της, να συγκροτήσει η ίδια το σύνολο των αρχών και των αξιών της μορφής κοινωνικής οργάνωσης που καλείται να υπηρετήσει. Τα πειράματα των ναζί στον τομέα της ευγονικής ιατρικής δεν αποτέλεσαν όνειδος για την ιστορία του ανθρώπινου γένους επειδή δεν ήταν επαρκώς τεκμηριωμένα επιστημονικά, αλλά ακριβώς επειδή έθεσαν την απαράμιλλη ισχύ της επιστημονικής μεθόδου στην υπηρεσία ενός αντιανθρωπιστικού και αποκρουστικού κοινωνικού προγράμματος.^iv

Ζούμε σε μια εποχή όπου η τεχνητή νοημοσύνη κάνει τα πρώτα εντυπωσιακά βήματα της, κι όμως σκηνές φρίκης σαν αυτές που εκτυλίσσονται τούτες τις μέρες στη Λέσβο είνα ακόμα δυνατές.^v Η επιστήμη έχει τη δύναμη να απελευθερώσει την ανθρωπότητα, ή να αποτελέσει ένα τρομερό όπλο στα χέρια των καταπιεστών της. Για την ανυποληψία στην οποία έχει περιπέσει δεν ευθύνεται μονάχα η παιδαριώδης αφέλεια των ετερόνομων μαζών, αλλά και η ίδια η οργανική διαπλοκή της με τα ταξικά συμφέροντα του κεφαλαίου. Όταν η AstraZeneca, ο φαρμακευτικός κολοσσός που υποτίθεται ότι βρίσκεται πιο κοντά από κάθε άλλον στην παραγωγή και κατοχύρωση της πατέντας για το εμβόλιο κατά του κορωναϊού, ζητά επίσημα από τα αρμόδια όργανα της ΕΕ να την απαλλάξουν από κάθε ποινική ευθύνη για τυχόν παρενέργειες που μπορεί να εμφανιστούν κατά τη χορήγηση του φαρμάκου, σίγουρα υποσκάπτει με τη συμπεριφορά της το κύρος της επιστήμης στα μάτια των εμβρόντητων προλετάριων.^vi Όταν η παροχή περίθαλψης γίνεται συνώνυμη με το κέρδος λειτουργώντας με όρους προσφοράς και ζήτησης μέσα στο σύστημα της οικονομίας της αγοράς, τότε είναι λογικό οι προλετάριοι να υποπτεύονται οτι εκείνος που βγάζει χρήματα απ΄τη θεραπεία τους είναι ο ίδιος που ωφελείται όταν αυτοί αρρωσταίνουν. Όταν νέες ταξικές διακρίσεις δομούνται στο ετερόνομο φαντασιακό της κοινωνίας γύρω απο το δίπολο του “καλλιεργημένου” νεομπουρζουά που διαθέτει τη διανοητική εκλέπτυνση ώστε να υπακούσει στις εντολές αυτοπεριορισμού που εκπορεύονται από μια “υπεράνω ιδεολογίας”, τεχνοεπιστημονική εξουσία, ενώ από την άλλη έχουμε τους θερμοκέφαλους πλεμπαίους που λόγω άγνοιας και πνευματικής ανωριμότητας, αντιδρούν στις αυταπόδεικτες αλήθειες της επιστήμης κι έτσι βάζουν σε κίνδυνο τον εαυτό τους και τους άλλους, λογικό είναι ότι μια μερίδα του προλεταριάτου θα απορρίψει την ιδιότητα αυτή του νέου παρία που της αποδίδεται. Θα εξεγερθεί ενάντια στη διολίσθηση της στον σκοτεινό κόσμο των “επικίνδυνων τάξεων”, όπως γράφει ο Μπάουμαν.^vii Από αυτή την άποψη, δεν είναι μόνο οι πληβείοι που γύρισαν την πλάτη τους στον επιστημονικό τρόπο σκέψης, αλλά είναι και η επιστήμη που αθέτησε τη χειραφετική υπόσχεση που κυοφορούσε προς τους καταπιεσμένους.