Σε μια εποχή ανείπωτης ευημερίας και υπαρξιακής κρίσης, ήρθε η ώρα να ξανασκεφτούμε την εργασία.
Άρθρο του Ståle Wig από το opendemocracy.net
Οι πρόγονοί μας δούλευαν λιγότερο και είχαν καλύτερη ζωή. Τι κάνουμε λάθος;
Πριν τελειώσω αυτό το άρθρο είχα άγχος. Ήταν το τέλος των χειμερινών διακοπών, αλλά παρόλα αυτά αποφάσισα να πιάσω δουλειά ως ελεύθερος επαγγελματίας. Θα μπορούσα να είχα επιλέξει να καθίσω σε μια παραλία δίπλα στο φιόρδ του Όσλο, να πάω σινεμά ή απλά να κάτσω δίπλα στα φυτά ντομάτας στο μπαλκόνι μου. Ωστόσο, ανέλαβα μια αποστολή που απαιτούσε πολλές ώρες δουλειάς. Το άγχος που ένιωσα καθώς πλησίαζε η προθεσμία δημιούργησε ένα γνώριμο τρυπάνι στο στομάχι μου. Κοιμόμουν λιγότερο, έγινα πιο ανυπόμονος και λιγότερο παρών με άλλους ανθρώπους. Ο ήλιος έλαμπε έξω, ο τραπεζικός μου λογαριασμός είχε αρκετά χρήματα, αλλά ούτως ή άλλως ήμουν εκεί και δούλευα στο φως ενός υπολογιστή.
Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι, νιώθω μια περίεργη έλξη προς αυτή τη δραστηριότητα που ονομάζουμε «εργασία». Όταν δεν κοιμάμαι, δεν κάνω ντους, μαγειρεύω ή τρώω, περνάω τον περισσότερο χρόνο μου δουλεύοντας. Μου αρέσει να έχω ελεύθερες ώρες αλλά όχι πάρα πολλές. Στη φυλακή, οι κρατούμενοι που μπαίνουν στην απομόνωση εκλιπαρούν να βγουν για δουλειά. Προτιμούν να πλένουν και να σκουπίζουν τα δάπεδα με καταδικασμένους ληστές και δολοφόνους παρά να πλέκουν τους αντίχειρές τους.
Οι περισσότεροι νικητές του λαχείου δεν σταματούν να εργάζονται όταν πλουτίζουν. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο Harvard Business Review, όσο περισσότερα χρήματα βγάζουν οι άνθρωποι, τόσο περισσότερο εργάζονται. Στις ΗΠΑ, το 62% όσων έχουν τα υψηλότερα εισοδήματα εργάζονται περισσότερες από 50 ώρες την εβδομάδα. Πάνω από το ένα τρίτο αυτών εργάζονται περισσότερες από 60 ώρες και ένας στους δέκα εργάζεται 80 ώρες την εβδομάδα. Εν τω μεταξύ, οι βελούδινοι κήποι και οι πισίνες τους είναι άδειοι και τα πολυτελή αυτοκίνητά τους μαζεύουν σκόνη στα γκαράζ.
Εξελικτική τεμπελιά
Είναι στη φύση μας να θέλουμε να δουλέψουμε όσο περισσότερο μπορούμε; Ίσως η εξέλιξη μας έκανε να εκτιμούμε αυτόματα αυτούς που εργάζονται σκληρά και να κοιτάμε υποτιμητικά αυτούς που σηκώνουν ψηλά τα πόδια τους. Ίσως έχουμε προδιάθεση να είμαστε επιμελείς.
Σε ένα νέο βιβλίο , «Εργασία: Μια ιστορία του πώς ξοδεύουμε τον χρόνο μας», ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Τζέιμς Σούζμαν καταλήγει σε μια διαφορετική απάντηση στο γιατί εργαζόμαστε όσο εργαζόμαστε και συχνά πολύ περισσότερο από όσο χρειάζεται.
Ο Σούζμαν κάνει μια ανασκόπηση της μακράς εργασιακής ιστορίας της ανθρωπότητας, από τότε που οι πρώτες ομάδες των Homo Sapiens άρχισαν να κυνηγούν και να αναζητούν τροφή στις σαβάνες της Αφρικής, μέχρι τη σημερινή αυτοματοποιημένη κοινωνία. Συμπεραίνει ότι δεν είναι φυσικό οι άνθρωποι να δουλεύουν συνεχώς.
Οι κυνηγοί και οι συλλέκτες απολάμβαναν περισσότερη «αναψυχή» από ότι οι περισσότεροι άνθρωποι στην αρχή της βιομηχανικής εποχής
Οι άνθρωποι κατοικούν στη γη για λίγο περισσότερο από 300.000 χρόνια, και στη συντριπτική πλειονότητά τους έχουμε ζήσει με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο από ό,τι σήμερα. Μέχρι πριν από περίπου 10.000 χρόνια, όταν η αγροτική επανάσταση έθεσε τα θεμέλια για την αστική κοινωνία, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν ως κυνηγοί και (τροφο)συλλέκτες σε μικρές ομάδες.
Για χρόνια πίστευαν ότι οι κυνηγοί και οι τροφοσυλλέκτες ζούσαν σύντομες και άθλιες ζωές. Όταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι πήγαν στην έρημο Καλαχάρι, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι πρέπει να ήταν ένας αιματηρός αγώνας για να επιβιώσουν μόνο με ζώα και φυτά. Αλλά όταν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι άρχισαν να μελετούν και να ζουν ανάμεσα σε αυτές τις ομάδες τη δεκαετία του 1960 – ανάμεσα σε νομάδες στην Αρκτική, Αβορίγινες στην Αυστραλία, φυλές Hadza στην Τανζανία – ανακάλυψαν κάτι εκπληκτικό. Η ζωή για τους κυνηγούς και τους τροφοσυλλέκτες δεν ήταν αγώνας. Έρευνες έδειξαν ότι οι κυνηγοί και οι συλλέκτες έτρωγαν ποικίλες και θρεπτικές τροφές. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις έτρωγαν 10% περισσότερες θερμίδες από αυτές που χρειάζεται ένας μέσος άνθρωπος σήμερα.
Επειδή οι κυνηγοί και οι συλλέκτες δεν είχαν πρόσβαση σε σύγχρονα νοσοκομεία, η βρεφική θνησιμότητα ήταν υψηλή, σύμφωνα με τα σημερινά πρότυπα. Αλλά εκείνοι που ξεπερνούσαν τα 15α τους γενέθλια θα μπορούσαν να περιμένουν πως θα ζούσαν πολύ περισσότερο από τα 60 τους. Με άλλα λόγια, οι κυνηγοί και οι συλλέκτες ζούσαν πιθανώς περισσότερο από τους περισσότερους ανθρώπους στις αγροτικές κοινωνίες.
Το πιο εντυπωσιακό όμως δεν ήταν το προσδόκιμο ζωής, αλλά η ποιότητα ζωής. Οι μελέτες πεδίου έδειξαν ότι οι κυνηγοί και οι συλλέκτες λάμβαναν όλα τα τρόφιμα που χρειάζονταν με πολύ περιορισμένη προσπάθεια και απολάμβαναν περισσότερη «αναψυχή» από ότι οι περισσότεροι άνθρωποι στην αρχή της βιομηχανικής εποχής. Οι Jo/’hoansi, που ζούσαν στην έρημο Καλαχάρι μέχρι τα μέσα του περασμένου αιώνα, ξόδευαν μόνο περίπου 15 ώρες την εβδομάδα αποκτώντας τους πόρους που χρειάζονταν για να ζήσουν και περίπου τον ίδιο χρόνο φροντίζοντας συγγενείς στο σπίτι. Δεκαπέντε ώρες την εβδομάδα, δεν είναι καθόλου περισσότερες από όσο ένας εργάτης κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης δούλευε σε μια μέρα. Ενώ παιδιά και ενήλικες δούλευαν μέχρι να καταρρεύσουν οι πνεύμονές τους σε ανθρακωρυχεία στην Ευρώπη, οι Jo/’hoansi κάθονταν γύρω από τη φωτιά και έλεγαν ιστορίες, χόρευαν, τραγουδούσαν και έπαιζαν παιχνίδια.
Κατά τη διάρκεια της μεγαλύτερης περιόδου της ιστορίας μας ως είδος, έχουμε δώσει διαφορετικές προτεραιότητες στη ζωή μας από ό,τι σήμερα. Ακόμη και το σημερινό αποδεκτό πρότυπο – περίπου 40 ώρες εργασίας την εβδομάδα, πέρα από τη φροντίδα των παιδιών και τις δουλειές του σπιτιού – φαίνεται αδικαιολόγητα κουραστικό από ιστορική άποψη.
Το καταναλωτικό κυνήγι
Ακόμη κι αν δεν είναι φυσικό να δουλεύουμε τόσο πολύ όσο σήμερα, ίσως είναι ακόμα απαραίτητο στη σημερινή σύγχρονη κοινωνία;
Οι εργαζόμενοι στις αποθήκες στο πολυκατάστημα της Amazon, οι συλλέκτες σκουπιδιών στις χωματερές στο Ρίο και οι εργαζόμενοι στην υφαντουργία στο Μπαγκλαντές δεν έχουν άλλη επιλογή από το να εργάζονται πολλές ώρες. Επειδή τα εισοδήματα των εργαζομένων είναι χαμηλά, ενώ οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων καρπώνονται το μεγαλύτερο μέρος του κέρδους, οι φτωχοί του κόσμου πρέπει να αγωνίζονται όλη μέρα για να στηρίξουν τις οικογένειές τους.
Αλλά όσο πιο ψηλά στην κοινωνική κλίμακα ανεβαίνουμε, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να εξηγήσουμε γιατί δουλεύουμε τόσο σκληρά. Σε ένα διάσημο άρθρο του 1930 , ο κορυφαίος οικονομολόγος της εποχής, John Maynard Kenyes, προέβλεψε ότι σε εκατό χρόνια η σύγχρονη κοινωνία θα είχε λύσει το πρόβλημα της οικονομικής σπάνης. Ως εκ τούτου, ο Keynes υπολόγισε ότι μέχρι το 2030, τα εγγόνια του δεν θα έπρεπε να εργάζονται περισσότερες από 15 ώρες την εβδομάδα, όπως οι Jo/’hoansi, χάρη στην αύξηση του κεφαλαίου, την παραγωγικότητα και την τεχνολογική πρόοδο. Το μέλλον θα ήταν μια εποχή «αναψυχής και αφθονίας».
Ο Κέινς είχε δίκιο σε ένα πράγμα: ο σύγχρονος κόσμος έγινε πιο παραγωγικός. Αν μη τι άλλο, ο Κέινς υποτίμησε το πόσο πλουσιότερος και παραγωγικός θα γινόταν ο κόσμος. Ωστόσο, ο Keynes έκανε λάθος όταν ισχυρίστηκε ότι αυτή η πρόοδος θα οδηγούσε επίσης στο ότι όλοι θα εργάζονταν λιγότερο. Παρόλο που χρειάζονται ολοένα και λιγότερα ανθρώπινα χέρια για να παραχθεί αυτό που χρειάζεται ο πληθυσμός μας, σήμερα οι περισσότεροι από εμάς εργαζόμαστε ακριβώς όσο και τη δεκαετία του 1970 . Γιατί;
Ακόμα κι αν οι τραπεζικοί μας λογαριασμοί έχουν θετικό αυτή τη στιγμή, οι περισσότεροι συνεχίζουμε να εργαζόμαστε γιατί φοβόμαστε ότι αν σταματήσουμε, οι ανάγκες μας ή οι ανάγκες των οικογενειών μας δεν θα καλυφθούν στο μέλλον. Ιδιαίτερα σε κοινωνίες με ελάχιστη ή καθόλου προστασία από το κράτος πρόνοιας, η καθημερινή ζωή είναι επισφαλής, ακόμη και για εκείνους που δεν βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο της οικονομικής κλίμακας. Οι άνθρωποι δουλεύουν για να τα βγάλουν πέρα.
Ωστόσο, πολλά μέλη της μεσαίας τάξης δεν εργάζονται μόνο για να πάρουν αυτό που χρειάζονται. Δουλεύουν επίσης για να αποκτήσουν όλα όσα θέλουν. Η επιθυμία της μεσαίας τάξης για περισσότερα πράγματα είναι ριζωμένη στην ίδια τη δομή του καπιταλισμού. Για να συνεχίσουν να αναπτύσσονται οι οικονομίες μας, οι καταναλωτές πρέπει πάντα να θέλουν περισσότερα. Τώρα ζούμε σε μια κοινωνία κυνηγών και συλλεκτών όπου καλύπτονται οι ανάγκες, αλλά όπου το κυνήγι συνεχίζεται. Άλλη μια εξοχική κατοικία, άλλη μια υπερατλαντική πτήση, ένα διαμέρισμα με θέα.
“Ανούσιες δουλειές”
Ωστόσο, η προσδοκία για αυξημένη ανάπτυξη και κατανάλωση είναι μόνο ένα μέρος της εξήγησης σχετικά με το γιατί οι πιο προνομιούχοι από εμάς πηγαίνουν στη δουλειά το πρωί. Η εργασία παρέχει περισσότερα από έναν απλό μισθό – μας δίνει επίσης την αίσθηση ότι είμαστε πολύτιμοι άνθρωποι. Αυτή η ιδεολογία της εργασίας είναι διαδεδομένη σε όλο το πολιτικό φάσμα. Το σύνταγμα της Σοβιετικής Ένωσης δήλωνε κυριολεκτικά ότι « Όποιος δεν εργάζεται, δεν πρέπει να φάει ».
Ο Κέινς δεν ήταν σε θέση να προβλέψει πώς η δουλειά θα γινόταν ο ίδιος ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η ζωή στον εικοστό πρώτο αιώνα. Όταν συναντάμε έναν άγνωστο σε ένα πάρτι, ρωτάμε αυτόματα «τι κάνετε;». Με αυτό, στην πραγματικότητα εννοούμε: «πού βρίσκεστε μεταξύ εννέα και πέντε;» Λυπούμαστε όσους δεν έχουν καλή απάντηση γιατί η δουλειά έχει γίνει η κύρια ταυτότητά μας.
Όσο λιγότερο «ανούσια» είναι η δουλειά σου, τόσο πιο πιθανό είναι να αμείβεσαι άσχημα και να σου φέρονται άσχημα στη δουλειά
Δεν πειράζει αν έχεις μια από τις «ανούσιες δουλειές», όπως τις περιγράφει ο ανθρωπολόγος David Graeber, όπου παρακολουθείς συναντήσεις που κανείς δεν προσέχει και γράφεις αναφορές που κανείς δεν διαβάζει. Ο μοναδικός στόχος είναι να συμμετέχεις στο τελετουργικό της δουλειάς, παρόλο που μπορεί να είναι κόλαση από τις εννιά έως τις πέντε. Στο δικό μου μέρος του κόσμου, κάποιος πρέπει να έχει δουλειά για να έχει μια αξιοπρεπή ζωή. Θα έπρεπε να είναι μια δουλειά που ακούγεται ωραία, όπου δουλεύεις σε «project» και είσαι τρομερά απασχολημένος. Ιδανικά, κάποιος θα πρέπει να έχει μια «καριέρα». Για τα μεσαία στρώματα, δεν αρκεί πλέον να εργάζονται, πρέπει να αγαπάμε πραγματικά τη δουλειά μας και να είμαστε απασχολημένοι όλη την ώρα.
Μέρος αυτού του σύγχρονου «κυνηγιού» είναι καλό. Σπεύδουμε να δημιουργήσουμε νέα φάρμακα και τεχνολογίες που κάνουν τη ζωή πιο εύκολη. Αλλά το πολύ άγχος είναι περιττό. Στη χώρα μου, τη Νορβηγία, η ιδιωτική κατανάλωση έχει διπλασιαστεί από το 2000. Αγοράζουμε περισσότερα πράγματα, τρώμε περισσότερο κρέας και πετάμε περισσότερο με το αεροπλάνο. Για να συνεχίσουμε αυτούς τους τρόπους ζωής, οι πολιτικοί μας ισχυρίζονται ότι πρέπει επίσης να εργαστούμε περισσότερο. Στόχος τους είναι να φέρουν όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους στη μισθωτή εργασία, για όσο το δυνατόν περισσότερο.
Επανεξέταση της εργασίας
Ωστόσο, κάτι αλλάζει σχετικά με το πώς σκεφτόμαστε την εργασία στη σύγχρονη κοινωνία.
Στο συνδικαλιστικό κίνημα έχει γίνει σύνηθες να συζητιούνται οι δυνατότητες μείωσης των ωρών εργασίας για να μοιραστούν οι θέσεις εργασίας που υπάρχουν. Επιπλέον, το γεγονός ότι οι άνθρωποι εργάζονται λίγο λιγότερο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι παράγουμε λιγότερα. Η Ισλανδία έχει πειραματιστεί με μια μικρότερη εργάσιμη εβδομάδα για το 1% των εργαζομένων της χώρας. Τα αποτελέσματα , που ήρθαν το περασμένο καλοκαίρι, είναι εκπληκτικά: όχι μόνο οι άνθρωποι γίνονται πιο υγιείς και χαρούμενοι όταν εργάζονται λιγότερο, αλλά παράγουν όσο και πριν. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η παραγωγικότητα αυξάνεται όταν μειώνονται οι ώρες εργασίας. Οι άνθρωποι εργάζονται λιγότερο, αλλά χρησιμοποιούν καλύτερα τον χρόνο τους.
Η νέα συζήτηση για τη δουλειά είναι κάτι περισσότερο από το να δουλεύουμε λιγότερο. Η πανδημία του COVID μάς ανάγκασε να ξανασκεφτούμε τι είναι πραγματικά εργασία με αξία. Πολλοί έχουν παρατηρήσει ότι ήταν ακριβώς οι επαγγελματικές ομάδες με τους χαμηλότερους μισθούς και τη χαμηλότερη θέση –καθαριστές, εργαζόμενοι στις μεταφορές και υπηρεσίες φροντίδας– που εμπόδισαν την κοινωνία να καταρρεύσει όταν η πανδημία ήταν πιο καταστροφική από ποτέ, ενώ οι υπόλοιποι έπρεπε να είμαστε σπίτι .
Δυστυχώς, ο εμπειρικός κανόνας είναι ότι όσο λιγότερο «ανούσια» είναι η δουλειά σας, τόσο πιο πιθανό είναι να αμείβεστε άσχημα και να σας φέρονται άσχημα στη δουλειά. Οι κακοπληρωμένες νοσοκόμες τρέχουν από σπίτι σε σπίτι για να βοηθήσουν τους ηλικιωμένους, ενώ οι σύμβουλοι μάρκετινγκ κάθονται στη βεράντα και παρακολουθούν τις συναντήσεις των ομάδων της Microsoft. Γιατί να είναι έτσι;
Ήρθε η ώρα να ξανασκεφτούμε πώς οργανώνουμε την εργασία μας.
Ποια πρέπει να είναι τα χαρακτηριστικά της εργασίας με αξία τον 21ο αιώνα, τόσο στο είδος που συντελείται σε ένα γραφείο, όσο και έξω από αυτό; Πώς πρέπει να εργαζόμαστε σε μια εποχή όπου η εταιρική εξόρυξη ορυκτών καυσίμων και η ιδιωτική κατανάλωση καταστρέφουν τον πλανήτη;
Τώρα οι υπεύθυνοι για την ανάπτυξη της πολιτικής και οι κεντρώοι πολιτικοί συζητούν λύσεις σε αυτά τα προβλήματα που φαινόταν ουτοπικές μόλις πριν από λίγα χρόνια, από την τετραήμερη εργάσιμη εβδομάδα έως το Καθολικό Βασικό Εισόδημα και τη δημόσια ιδιοκτησία της τεχνολογίας .
Ανάλογα με το αποτέλεσμα αυτών των συζητήσεων, το μέλλον θα μπορούσε να μοιάζει λιγότερο με την κόλαση που υπομένουν οι πιο ευάλωτοι εργάτες μας και περισσότερο με τον παράδεισο που ονειρευόταν ο Κέινς για τα εγγόνια του.
Το γεγονός ότι κάποιος και πάλι θα επέλεγε να καθίσει σε εσωτερικούς χώρους και να γράφει άρθρα στο διαδίκτυο ενώ λάμπει ο ήλιος – λοιπόν, αυτό θα ήταν δική του επιλογή.
