Ο ρόλος των ΜΜΕ στην πολιτική συμμετοχή και δράση

Ο ρόλος των ΜΜΕ στην πολιτική συμμετοχή και δράση

της Νεφέλης Μιχαλάτου

Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έχουν πολλαπλούς ρόλους και συνέπειες στην πολιτική συμμετοχή: άλλοτε λειτουργούν ως φορείς κοινωνικού ελέγχου, συμβάλλοντας στη διατήρηση του status quo, ενώ άλλοτε αποτελούν εργαλεία διάδοσης πολιτικών ιδεών και κινητοποίησης για δράση. Σημαντικές διαφοροποιήσεις υπάρχουν ανάλογα με το είδος του μέσου (παραδοσιακό/διαδικτυακό, κυρίαρχο/εναλλακτικό) και με το περιεχόμενο του μηνύματος που μεταδίδεται, αφού διαφορετικές πλαισιώσεις οδηγούν σε διαφορετικά αποτελέσματα.

Φορείς κοινωνικού ελέγχου

Ο κοινωνικός έλεγχος που ασκούν τα ΜΜΕ¹ περιλαμβάνει επικοινωνιακές δράσεις που σχολιάζουν κανονιστικά την καταλληλόλητα των συμπεριφορών μίας ομάδας ή ενός ατόμου, ενισχύοντας ορισμένες συμπεριφορές και αποκλείοντας κάποιες άλλες. Τα ΜΜΕ συμβάλλουν έτσι στη συμμόρφωση στις κυρίαρχες νόρμες και στην αποτροπή της απόκλισης από αυτές. Καθοριστική είναι η σύνδεσή τους με φορείς κοινωνικών δυνάμεων εξουσίας: πολιτικούς, θρησκευτικούς επιχειρηματικούς και εκπαιδευτικούς θεσμούς. Ηισχύς τους βασίζεται στην ικανότητα να προωθήσουν εικόνες και ιδέες σε ένα μαζικό κοινό.

Η λειτουργία του κοινωνικού ελέγχου των ΜΜΕ γίνεται φανερή στον τρόπο με τον οποίο καλύπτονται δημοσιογραφικά οι δράσεις ριζοσπαστικών ατόμων και ομάδων που αμφισβητούν το σύστημα και επιδιώκουν την κοινωνική αλλαγή. Η κάλυψη αυτή ορίζει σημαντικά το ποιες ομάδες, φωνές και οπτικές θεωρούνται αποδεκτές και νομιμοποιημένες ή όχι. Όσο μεγαλύτερος είναι ο εξτρεμισμός (σε επίπεδο ιδεολογικών απόψεων) και ο ακτιβισμός (σε επίπεδο δράσης) μιας ομάδας, τόσο πιο πιθανό είναι τα μηνύματα γι’αυτήν να είναι εχθρικά. Όσο περισσότερο μια ομάδα επιδιώκει την κοινωνική αλλαγή και χρησιμοποιεί τακτικές και στρατηγικές που παραβιάζουν τις νόρμες της αποδεκτής συμπεριφοράς, τόσο πιο πιθανό είναι να ασκηθεί κοινωνικός έλεγχος πάνω της από τα ΜΜΕ².

Οι δημοσιογράφοι πλαισιώνουν τις ειδήσεις διαμαρτυριών με συγκεκριμένο τρόπο, δηλαδή χρησιμοποιούν αφηγηματικά μοτίβα ώστε να δομήσουν μία νέα ιστορία με βάση γεγονότα και πληροφορίες. Η πλαισίωση κυμαίνεται από μοτίβα περιθωριοποίησης μέχρι και μοτίβα συμπάθειας προς τους/τις διαδηλωτές/τριες³. Ο βασικός μηχανισμός με βάση τον οποίον επιτελείται η άσκηση κοινωνικού ελέγχου είναι η χρήση ενός προτύπου διαμαρτυρίας^4, η χρήση δηλαδή, ενός συγκεκριμένου επικοινωνιακού μοτίβου για την κάλυψη μορφών διαμαρτυρίας, το οποίο τις πλαισιώνει με τρόπο στερεοτυπικό και καταλήγει στην περιθωριοποίηση των διαδηλωτών/τριών.Τα πιο συνηθισμένα μοτίβα περιθωριοποίησης συνδέουν τους/τις διαδηλωτές/τριες με εγκληματικές πράξεις παραβίασης της ιδιοκτησίας, ηθικής παρακμήςή βίαιων εγκλημάτων.Η δημοσιογραφική κάλυψη που καθοδηγείται από το πρότυπο διαμαρτυρίας αμφισβητεί τη νομιμοποίηση των διαδηλωτών/τριών, χρησιμοποιώντας εισαγωγικά για να αμφιβάλλει σχετικά με τους σκοπούς τους (π.χ. «ειρηνική πορεία») ή ακυρώνοντας τους όρους που χρησιμοποιούν για τον αυτοπροσδιορισμό τους (π.χ. «αυτοαποκαλούνται αναρχικοί/ές»). Τονίζει την απόκλισή τους από τον γενικό πληθυσμό, υποτιμά το μέγεθος και την αποτελεσματικότητα των δράσεών τους και δαιμονοποιεί τις πρακτικές τους⁵.

Οι συνέπειες των μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου στους/στις διαδηλωτές/τριες είναι αντιθετικές. Η αρνητική κάλυψη και η έντονη αναφορά στη διαφοροποίησή τους από την υπόλοιπη κοινωνία μπορεί να οδηγήσει σε εχθρική αξιολόγηση της ομάδας από το κοινό, φόβο και αποθάρρυνση της συμμετοχής τους σε αυτή. Ωστόσο, ακόμη και μία αρνητικού περιεχομένου δημοσιότητα, μπορεί να βοηθήσει το κοινό να αντιληφθεί τους ομοϊδεάτες του και να κινητοποιηθεί ώστε να έρθει σε επαφή μαζί τους.Σχετικά με τη συνοχή εντός της ομάδας των διαδηλωτών/τριών, η εχθρότητα από τα ΜΜΕ μπορεί να οδηγήσει σε ισχυρότερους ενδο-ομαδικούς δεσμούς – μεβάση τις θεωρίες των διομαδικών σχέσεων που ορίζουν ότι μία εξωτερική απειλή οδηγεί σε μεγαλύτερη ενδο-ομαδική αλληλλεγγύη –αλλά και σε εσωτερικές ρήξεις¹.

Τα ΜΜΕ προσφέρουν επίσης εργαλεία που μπορούν να ενισχύσουν την πειστικότητα της ρητορικής του λαϊκισμού και των ξενοφοβικών αφηγημάτων⁶. Με τη χρήση οπτικοακουστικών μέσων (εικόνες, ταχύτητα, μουσική, φωνή του αφηγητή, ήχος), χιουμοριστικών πλαισίων, υπερβολών και αντιθέσεων μπορούν να κινητοποιήσουν και να κανονικοποιήσουν το μίσος και τη βία προς μία εξω-ομάδα, προσελκύοντας ένα ευρύτερο κοινό.

Εργαλεία κινητοποίησης για πολιτική δράση

Τα ΜΜΕ είναι ένας από τους κύριους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι μπορούν να ενημερωθούν για τη διοργάνωση μίας διαμαρτυρίας⁴. Τα παραδοσιακά μέσα, όπως η τηλεόραση, καλύπτουν τις διαμαρτυρίες αφότου έχουν συμβεί, χωρίς να παρέχουν πληροφορίες με σκοπό την κινητοποίηση για συμμετοχή σε αυτές και δημιουργούν ένα κοινό θεατών και όχι κινητοποιημένων πολιτών. Το internet και τα socialmedia, αντιθέτως, έχουν καθοριστικό ρόλο στην ενημέρωση σχετικά με ένα γεγονός πριν αυτό συμβεί. Προωθούν την ανάπτυξη συζητήσεων που επιτρέπουν στους ανθρώπους να σκεφτούν για το αν συμφωνούν με τους σκοπούς της διαδήλωσης⁵ και η πρόσκληση για συμμετοχή γίνεται μέσα από τις επαφές τους με φίλους/ες και γνωστούς/ες. H έρευνα των Boulianne et al.4 μελέτησε την επίδραση της τηλεόρασης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη συμμετοχή σε δύο σημαντικές διαδηλώσεις μετά την εκλογή του Trump στις ΗΠΑ το 2017: στην πορεία των γυναικών («Women’s March») και στην Πορεία για την Επιστήμη («March for Science»), αλλά και στη γενικότερη συμμετοχή σε διαδηλώσεις τον προηγούμενο χρόνο. Η επίδραση της τηλεόρασης βρέθηκε να είναι ελάχιστη, σε αντίθεση με τα socialmedia από τα οποία ξεχώρισε το Twitter. Οι ώρες ενασχόλησης με το Facebook και τοTwitter προέβλεπαν σημαντικά τη συμμετοχή σε μία διαμαρτυρία. Επίσης, σημαντική ήταν η συσχέτιση μεταξύ σχετικών αναρτήσεων και συμμετοχής στις διαδηλώσεις, ενώ τη μεγαλύτερη επίδραση φάνηκε να έχει η συμμετοχή σε σχετικές ομάδες των socialmedia.

Η κινητοποίηση για πολιτική δράση μπορεί να γίνει επίσης με τη συνεργασία παραδοσιακών και ιντερνετικών ΜΜΕ. Αυτό συνέβη στην περίπτωση της διάδοσης των εικόνων του Σύριου Alan Kurdi το 2015, που αρχικά διαδόθηκαν μέσω Twitter και Facebook κι έπειτα προβλήθηκαν σε γνωστά ειδησεογραφικά μέσα, με μία διαδικασία από κάτω προς τα πάνω. Οι εικόνες αυτές πλαισιώθηκαν ως «εικόνες ευαισθητοποίησης» και απέκτησαν πολιτική σημασία, καθώς έγιναν σύμβολο των δεινών των προσφύγων και δημιούργησαν ένα κίνημα συλλογικής συμπαράστασης και αλληλεγγύης. Ο Jovan Byford⁶ σε μελέτη του αναλύει το κοινά αποδεκτό ιδεολογικό αφήγημα γύρω από τη σύνδεση μεταξύ εικόνων, συναισθημάτων και δράσης. Δείχνει με ποιον τρόπο οι άνθρωποι λογοδοτούν για τη φαινομενικά αυτονόητη αυτή σύνδεση, πώς οι εικόνες κατασκευάζονται ως σύμβολα συναισθηματικής και πολιτικής κινητοποίησης και ποια ήταν τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των φωτογραφιών του Alan Kurdi που τις κατέστησαν τόσο σημαντικές. Τελικά γίνεται φανερό ότι οι συναισθηματικές αντιδράσεις στις εικόνες που διαδίδονται μέσω των ΜΜΕ αποτελούν ένδειξη της «συμπόνιας του θεατή», μίας πρακτικής που δεν είναι αυτονόητη, αλλά συνδέεται άμεσα με ένα συγκεκριμένο κοινωνικό, ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο το οποίο διαμορφώνει τις παραμέτρους σύμφωνα με τις οποίες είναι ηθικά υπεύθυνη πράξη η θέαση του ανθρώπινου πόνου και τον κατάλληλο τρόπο αντίδρασης στη θέαση αυτήν.

Κυρίαρχα & εναλλακτικά ΜΜΕ

Ο τρόπος παρουσίασης των διαδηλωτών/τριών από τα ΜΜΕ διαφοροποιείται ανάλογα με το αν το μέσο είναι κυρίαρχο ή εναλλακτικό. Για παράδειγμα, σε μελέτη των McLeod & Hertog⁷ τα κυρίαρχα ΜΜΕ επικεντρώνονταν σε ζητήματα νομιμότητας στη δράση των αναρχικών διαδηλωτών/τριών και έδιναν έμφαση στο μικρό μέγεθος της ομάδας τους σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Ο ρόλος τους ήταν αυτός του φορέα κοινωνικού ελέγχου. Αντιθέτως, στα εναλλακτικά ΜΜΕ οι παραβιάσεις της νομιμότητας από αναρχικούς/ές πλαισιώνονταν με βάση αναφορές σε τακτικές και στρατηγικές επιλογές και η έμφαση δινόταν κυρίως σε ηθικά ζητήματα. Οι αναρχικοί/ες παρουσιάζονταν ως μία διακριτή μειοψηφία, η οποία όμως έχει επαρκή ισχύ. Η εναλλακτική δημοσιογραφική κάλυψη αναγνώριζε την άσκηση κοινωνικού ελέγχου και την προσπάθεια περιθωριοποίησης των διαδηλωτών/τριών από τα κυρίαρχα ΜΜΕ και προσπαθούσε να βοηθήσει στη δημιουργία δεσμών μεταξύ του αναρχικού κινήματος, ώστε να παρέχει ένα «καταφύγιο από την απομόνωση» με την εγκαθίδρυσή των αναρχικών ως διακριτής υπο-ομάδας με δικούς της κανόνες.

Τελικά, η σχέση μεταξύ των ΜΜΕ και των κινημάτων διαμαρτυρίας φαίνεται να είναι σύνθετη και συγκρουσιακή. Τα ΜΜΕ από τη μία ασκούν κοινωνικό έλεγχο που υποστηρίζει τη διατήρηση του συστήματος και περιθωριοποιεί τους/τις διαδηλωτές/τριες, ενώ από την άλλη παίζουν σημαντικό ρόλο στην απήχηση και την αποτελεσματικότητα μίας διαδήλωσης⁸. Καθώς η αποτελεσματικότητα των διαφόρων μορφών διαμαρτυρίας κρίνεται σημαντικά από την μιντιακή κάλυψή τους, τα κοινωνικά κινήματα δίνουν διαχρονικά μεγάλη σημασία στη δημιουργία δικών τους ριζοσπαστικών μέσων αντι-πληροφόρησης, γεγονός που τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και πιο εύκολο εξαιτίας των τεχνολογικών εξελίξεων που επιτρέπουν την ανάπτυξη αυτόνομων μέσων επικοινωνίας μέσω του internet.

[1]McLeod, D. M., & Hertog, J. K. (1999). Social control, social change and the mass media’s role in the regulation of protest groups. In D.P. Demers & K. Viswanath (Eds.), Mass media, social control, and social change: A macrosocial perspective. 305-330. Wiley-Blackwell.

[2]Chan, J. M., & Lee, C. C. (2019). The journalistic paradigm on civil protests: A case study of Hong Kong. In A. Arno & W. Dissanayake (Eds.), The news media in national and international conflict, 183-202. Routlege. https://doi.org/10.4324/9780429313196

[3]Sakki, I., & Martikainen, J. (2021). Mobilizing collective hatred through humour: Affective–discursive production and reception of populist rhetoric. British Journal of Social Psychology, 60(2), 610–634. https://doi.org/10.1111/bjso.12419

[4]Boulianne, S., Koc-Michalska, K., & Bimber, B. (2020). Mobilizing media: Comparing TV and social media effects on protest mobilization. Information, Communication & Society, 23(5), 642-664. https://doi.org/10.1080/1369118X.2020.1713847

[5]Valenzuela, S. (2013). Unpacking the use of social media for protest behavior: The roles of information, opinion expression, and activism. American behavioral scientist, 57(7), 920-942. https://doi.org/10.1177/0002764213479375

[6]Byford, J. (2019). The Emotional and Political Power of Images of Suffering: Discursive Psychology and the Study of Visual Rhetoric. In: Gibson, Stephen (Ed.), Discourse, Peace and Conflict: Discursive Psychology Perspectives. Peace Psychology Book Series. Springer, pp. 285–302. http://dx.doi.org/doi:10.1007/978-3-319-99094-1_16

[7]McLeod, D. M., & Hertog, J. K. (1992). The manufacture of public opinion by reporters: informal cues for public perceptions of protest groups. Discourse & Society, 3(3), 259-275. https://doi.org/10.1177/0957926592003003001

[8]Della Porta, D., & Diani, M. (2006). Social movements: An introduction (2^nd ed.). Blackwell Publishing. https://www.hse.ru/data/2012/11/03/1249193172/Donatella_Della_Porta_Mario_Diani_Social_Mov.pdf