“Υπάρχει ένα ενδιάμεσο έδαφος ανάμεσα στην επίθεση και στην άμυνα, ένα έδαφος ευέλικτης αντίστασης, ένας χώρος που έχει ανοιχτεί για την αλλαγή. Δεν είναι ένα μέρος που το βρίσκεις εύκολα ή ζεις σε αυτό. Οι ειρηνοποιοί που προσπάθησαν να πάνε εκεί, κατέληξαν να τρέχουν βιαστικά και πανικόβλητοι μακριά από αυτό”.
Ursula Le Guin
Στην Κολομβία την τελευταία εβδομάδα έχουν χάσει την ζωή τους τριάντα άνθρωποι σε συγκρούσεις του μαζικού κινήματος με τις αποκτηνωμένες μονάδες “τήρησης της τάξης”. Όταν πριν δέκα περίπου χρόνια ο Άσαντ κατηγορήθηκε ότι δολοφονεί αντιφρονούντες , τα πολιτικά όργανα της υπερεθνικής διακυβέρνησης απαίτησαν χωρίς περιστροφές την παραίτηση του. Κι όταν αυτό δεν έγινε, δεν είχαν κανενα δισταγμό να πλημμυρίσουν τη Συρία με τους μαχαιροβγάλτες της Αλ-Κάιντα και του Ι.Κ. εξοπλίζοντας τους και ενταφιάζοντας με συνοπτικές διαδικασίες στη γέννηση του το βραχύβιο δημοκρατικό κίνημα διαμαρτυρίας. Αντίστοιχα στην Βενεζουέλα, αναγνώρισαν έναν απίθανο τύπο σαν πρόεδρο, επιχειρώντας να βουτήξουν την χώρα στο χάος ενός υποκινούμενου εμφυλίου πολέμου. Τώρα όμως που ο Ivan Duque, ο εκλεκτός των ναρκέμπορων και των παρακρατικών ταγμάτων θανάτου, σφάζει χωρίς έλεος τους πληβείους που έχουν ξεσηκωθεί, κανείς στο ΝΑΤΟ ή στην ΕΕ δεν βγαίνει να απαιτήσει αλαζονικά την ανατροπή της κυβέρνησης του. Βλέπετε ο Ντούκε είναι άξιος συνεχιστής της πολιτικής κληρονομιάς του ακροδεξιού Αλβάρο Ουρίμπε και πιστός υπηρέτης της Washington στην περιοχή. Εδώ και τρία χρόνια έχει επιτρέψει στα αμερικανικά στρατεύματα να εισρεύσουν στο βορειο-ανατολικό τμήμα της χώρας που συνορεύει με την Βενεζουέλα και να εγκαταστήσουν το δίκτυο με τις επιμελητειακές υποδομές που θα χρειαστεί ο στρατός των ΗΠΑ στην περίπτωση που εξαπολύσει επίθεση για να επιβάλει την αλλαγή καθεστώτος στην Βενεζουέλα.i
Η ρόλος της Κολομβίας σαν το “παιδί για τα θελήματα” των ΗΠΑ δεν είναι μονάχα αποτέλεσμα ενός δυσμενούς συσχετισμού δυνάμεων στο γεωπολιτικό επίπεδο, αλλά τμήμα μιας πολυεπίπεδης εξάρτησης που παράγεται αντικειμενικά από το σύστημα της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς και επικαθορίζει και τις ταξικές σχέσεις ανισοκατανομής της δύναμης στο εσωτερικό της χώρας. Έτσι, οι ρίζες της κοινωνικής εξέγερσης στην Κολομβία βρίσκονται σε υπερεθνικούς δομικούς παράγοντες που επιδρούν καταλυτικά από κοινού στις συνθήκες μέσα στις οποίες διεξάγεται η κοινωνική πάλη σε όλες τις χώρες που είναι ενσωματωμένες στη διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς. Από την άλλη, είναι οι τοπικές ιδιαιτερότητες, η ταξική διάρθρωση της μεμονωμένης κοινωνικής ολότητας, που κάθε φορά αλληλεπιδρά με τις δομές του διεθνοποιημένου καπιταλισμού και διαμορφώνουν την έκβαση και το περιεχόμενο της κοινωνικής πάλης. Ενεργώντας σαν τοποτηρητής του νεοφιλελεύθερου κανόνα, το πνεύμα και τα συμφέροντα του οποίου ενσαρκώνει πολιτικά, η ακροδεξιά κυβέρνηση Ντούκε έφερε για ψήφιση ένα ληστρικό νομοσχέδιο για την ελάφρυσνη του δυσθεώρητου κρατικού χρέους, το οποίο λίγο, πολύ ισοδυναμεί με μια απροκάλυπτη φορολογική επιδρομή σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων. Ο νόμος προβλέπει την αύξηση 19% του ΦΠΑ για βασικά διατροφικά προϊόντα όπως είναι το γάλα, η ζάχαρη και ο καφές, καθώς και επιβολή αύξησης 19% στα τιμολόγια των κρατικών υπηρεσιών γκαζιού, πετρελαίου και ηλ. ρεύματος. Την ίδια στιγμή, η κυβέρνηση συνεχίζει τις ευνοϊκές ρυθμίσεις για τα εύπορα στρώματα (περίπου το 20% του συνολικού πληθυσμού), ενώ διατηρεί ανέπαφες τις φοροαπαλλαγές που ψηφίστηκαν με την φορολογική “μεταρρύθμιση” του 2019 από την ίδια κυβέρνηση. Οι εκτεταμένες φοροαπαλλαγές αφορούν τα κέρδη των ιδιωτικών εταιρείων πετρελαίου, εξόρυξης μεταλλευμάτων, αλλά και τους αετονύχηδες του τραπεζικού τομέα.ii
Σε αυτή την έμμεση λεηλασία των προλεταριακών εισοδημάτων πρέπει να προστεθεί και η οριζόντια απαγόρευση κυκλοφορίας που επιβλήθηκε σαν μέτρο αντιμετώπισης της πανδημίας και πλήττει άμεσα και δυσανάλογα το μεγαλύτερο κομμάτι των προλεταριακών στρωμάτων. Κι αυτό γιατί ένα μεγάλο μέρος του προλεταριάτου των πόλεων κερδίζει το ψωμί του βρίσκοντας περιστασιακή εργασία στην παραοικονομία , ή σε επισφαλείς κι ευκαιριακές ασχολίες που συναρτώνται ακριβώς με την κινητικότητα τους. Γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω ότι για τους προλετάριους της Κολομβίας δεν διακυβεύεται απλώς η χειροτέρευση του βιοτικού τους επιπέδου, αλλά η ίδια η ικανότητα τους να αναπαράγονται μέσα στο πλαίσιο του συστήματος της οικονομίας της αγοράς. Όχι τυχαία, στην πρώτη γραμμή του κινήματος διαμαρτυρίας βρίσκονται οι νέοι, που βλέπουν το μέλλον να εξαφανίζεται μπροστά στα ματια τους, οι μάζες των λούμπεν-προλετάριων που αδυνατούν να κερδίσουν τα προς το ζην, οι χαμηλοσυνταξιούχοι που βλέπουν να τους πλησιάζει επικίνδυνα το φάσμα της πείνας. Είναι ακόμα οι αυτόχθονες αγρότες από τις περιοχές που δρούσαν μέχρι πρόσφατα οι ένοπλοι σχηματισμοί των FARC. Το αγροτικό αυτό προλεταριάτο στην πλειοψηφία του είχε για χρόνια σαν αποκλειστικό αντικείμενο της βιοποριστικής δραστηριότητας του την μονοκαλλιέργεια της κόκας. Μετά την “ειρηνευτική συμφωνία” του 2016 , το Κολομβιανό κράτος, ενεργώντας κατ’ εντολή των ΗΠΑ και στο όνομα του πολέμου κατά των ναρκωτικών, επιτέθηκε στις τοπικές κοινότητες και κατέστρεψε συστηματικά τα χωράφια που αποτελούσαν το μοναδικό μέσο διαβίωσης των χωρικών. Μάλιστα, με πρόσχημα την υποστήριξη που πρόσφεραν στους αντάρτες, οι παρακρατικοί τραμπούκοι και ο στρατός προχώρησαν στον εκτοπισμό ολόκληρων αγροτικών πληθυσμών, τους οποίους ύστερα διέθεσαν με το αζημίωτο στις πολυεθνικές των agrobusiness για καταναγκαστική εργασία στις φυτείες τους.iii
Είναι μάλιστα πολλοί εκείνοι που ισχυρίζονται ότι η πολιτική και οικονομική ελίτ της Κολομβίας στην πραγματικότητα επιθυμεί τη συνέχιση του πολέμου, εφόσον η κατάσταση πολιορκίας δίνει στο Κράτος το ιδεολογικό προκάλυμμα που έχει ανάγκη για να συνεχίσει να ασκεί καταστολή εκτός νόμου. Εξάλλου, μια ενδεχόμενη νομιμοποίηση των FARC και ο μετασχηματισμός τους σε θεσμικό πολιτικό κόμμα, θα μπορούσε να οδηγήσει σε ανατροπή των εκλογικών συσχετισμών δύναμης και στην επάνοδο της Αριστεράς στην εξουσία. Μιας αριστεράς που θα λειτουργούσε σαν όχημα υπεράσπισης των ταξικών συμφερόντων των κοκαλέρος, ενώ παράλληλα θα διατηρούσε δεσμούς ιδεολογικής συγγένειας με τα καθεστώτα σε Βενεζουέλα και Βολιβία. Επίσης, η διαρκής παρακώλυση της ειρηνευτικής διαδικασίας επιτρέπει τη συνέχιση μιας ατμόσφαιρας κρατικής τρομοκρατίας ενάντια στους ταξικούς πολιτικούς φορείς και την πιο συνειδητοποιημένη μερίδα των λαϊκών στρωμάτων. Οι δολοφονίες ακτιβιστών του μαζικού κινήματος όχι μόνο δεν έχουν υποχωρήσει, αλλά αντίθετα εντάθηκαν από την υπογραφή της συμφωνίας αφοπλισμού κι έπειτα. Μόνο στο διάστημα απ’ τον Ιανουάριο του 2019 μέχρι τον Μάρτιο του ’20, 14 συνδικαλιστές έπεσαν νεκροί υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες. Επιπλέον, σε διάφορες πόλεις της Κολομβίας, τις μαζικές διαδηλώσεις που γίνονται την τελευταία εβδομάδα στο φως της μέρας, διαδέχεται το καθεστώς του τρόμου που επιβάλλει η αστυνομία της νύχτες. Υπάρχουν καταγγελίες για απαγωγές διαδηλωτών μέσα από τα σπίτια τους, για βιασμούς και βασανισμούς, ακόμα και δολοφονίες, ενώ τα άτομα που αγνοούνται επισήμως έχουν ανέλθει σε 100.iv
Τι συμπεράσματα μπορούμε λοιπόν να αντλήσουμε από την παλλαϊκή εξέγερση στην Κολομβία; Το πρώτο συμπέρασμα αφορά την έκδηλη αδυναμία του νεοφιλελεύθερου κοινωνικού παραδείγματος να αναπαραχθεί ομαλά, να πετύχει δηλαδή τη θεσμοποίηση των κοινωνικών ιεραρχικών σχέσεων χωρίς να παράγει ταυτόχρονα φυγόκεντρες τάσεις και ταξικές συγκρούσεις που αμφισβητούν έμπρακτα την κυριαρχία του. Τούτο ισχύει τόσο για οικονομίες της περιφέρειας οπως η Κολομβία, όπου η δημιουργία της εμπειρίας της καταναλωτικής κοινωνίας για μια σεβαστή κοινωνική πλειοψηφία ήταν έτσι κι αλλιώς ένα άπιαστο όνειρο, όσο και για τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές μητροπόλεις, όπου τα μεσαία στρώματα συρρικνώνονται διαρκώς και η αγοραστική δύναμη τους φθίνει ολοένα και περισσότερο. Ακόμα και ο κάποτε υπερήφανος απολογητής της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης Φ. Φουκουγιάμα, έφτασε να προειδοποιεί για την “πτώση της μεσαίας τάξης” που προκαλούν οι ανεξέλεγκτες δυνάμεις της διεθνοποιημένης οικονομίας της αγοράς και τους κινδύνους που αυτή συνεπάγεται για τις μελλοντικές προοπτικές της αντιπροσωπευτικής “δημοκρατίας”.v Σε μια τραγική αντιστροφή του ιστορικού πεπρωμένου, όπως το είχαν φανταστεί οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι στις αφηγήσεις τους, αντί ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός να “εκσυγχρονίσει” τις κοινωνίες της περιφέρειας σύμφωνα με τα ταξικά πρότυπα των μητροπόλεων, είναι οι υποτελείς κοινωνίες της περιφέρειας που εκβαρβάρισαν την λειτουργία του καπιταλισμού και την ταξική διάρθρωση στο καπιταλιστικό κέντρο. Σε μια δεύτερη διαπίστωση μπορούμε να πούμε ότι η εξέγερση γίνεται ολοένα και περισσότερο ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο οι περιθωριοποιημένοι προλετάριοι αλληλεπιδρούν με το σύστημα. Η εξέγερση γίνεται ο τρόπος με τον οποίο ασκούν πολιτική, η μέθοδος που έχουν στη διάθεση τους οι ετεροκαθοριζόμενες μάζες για να διεκδικήσουν ακόμα και τα πιο ασήμαντα ή μετριοπαθή αιτήματα, εφόσον οι δίοδοι της θεσμικής πολιτικής έχουν προ πολλού σφραγιστεί για τους εκπροσώπους των προλετάριων.
Τέλος, μια τρίτη παρατήρηση έχει να κάνει με τις συνθήκες ενότητας από-τα-κάτω των εργαζόμενων που δημιουργεί άθελα της η λαίλαπα της συστημικής αναδιάρθρωσης. Στην Απεργιακή Επιτροπή που οργάνωσε την πρόσφατη Γενική Απεργία συμμετέχουν επί ίσοις όροις τα τέσσερα μεγαλύτερα εργατικά συνδικάτα της χώρας, μαχητικές ενώσεις αγροτών όπως η Cumbre Agraria και η ριζοσπαστική πολιτική οργάνωση των αυτοχθόνων, CRIC.vi Όπως και με τα Κίτρινα Γιλέκα στην Γαλλία, είναι πραγματικό κατόρθωμα των υπερφίαλων ελίτ του νεοφιλελευθερισμού να φέρουν κοντά τον φτωχοδιάβολο των πόλεων, τον έντρομο συνταξιούχο και τους ξεχασμένους Ινδιάνους της ενδοχώρας σε ένα κοινό μέτωπο αντίστασης ενάντια στον κανιβαλισμό της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης σε παγκόσμια κλίμακα. Και μπορεί , όπως σχολίασε κάποτε απαξιωτικά ο “πολύς” Σλ. Ζίζεκ, τα αιτήματα των Γιλέκων να είναι αντιφατικά και, σε τελική ανάλυση, αδύνατο να ικανοποιηθούν, αλλά σε αυτή ακριβώς την αντιφατικότητα και την αδυνατότητα έγκειται η αξία τους. Ο Ζίζεκ είχε μιλήσει ανοιχτά για “σύγχυση” των διαδηλωτών, οι οποίοι σύμφωνα με τον φιλόσοφο δεν ήξεραν τι ηθελαν. Από την μία ζητούσαν τη λήψη μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος και, από την άλλη, ξεσηκώνονταν για να απαιτήσουν την κατάργηση του “πράσινου” φόρου στην βενζίνη. Απαιτούσαν την γενναία χρηματοδότηση του δημόσιου συστήματος υγείας, αλλά παράλληλα είχαν συμπεριλάβει τη δραστική μείωση της φορολογίας στη λίστα με τα αιτήματα τους.vii
Ας μας συγχωρέσει ο μεγάλος διανοούμενος αλλά καμία σύγχυση δεν βλέπουμε εδώ. Τα αιτήματα ενός μαζικού κινήματος διαμαρτυρίας που συσπειρώνει στις τάξεις του ετερογενή ταξικά υποκείμενα θα είναι ετερόκλητα από τη φύση τους, αλλά όχι απαραίτητα αντιφατικά. Τα συλλογικά αιτήματα είναι αντιφατικά μόνο στην περίπτωση που στρέφουν την μία κοινωνική ομάδα που συμμετέχει στο κίνημα εναντίον της άλλης. Αντίθετα, όταν τα συλλογικά αιτήματα είναι ετερόκλητα αλλά βάζουν στο στόχαστρο της πολιτικές που υπερασπίζονται τα ταξικά προνόμια των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και αναγνωρίζουν στις συνθήκες που αναπαράγουν την κυριαρχία των ελίτ την κοινή πηγή των προβλημάτων τους, τότε μπορούν θαυμάσια να συνυπάρξουν. Είναι προφανές ότι αν τα Γιλέκα διατράνωναν ανοιχτά την επιθυμία τους για ένα αξιοπρεπές “εθνικό” σύστημα υγείας ζητώντας παράλληλη μείωση της φορολογίας, αυτό συνέβαινε επειδή υιοθετούσαν μια αντίληψη της φορολογίας σαν εργαλείο ταξικής δικαιοσύνης που θα πρέπει να βάζει στο στόχαστρο κυρίως τους πλούσιους και τους ισχυρούς.
Πράγμα που μας φέρνει στο ζήτημα των αιτημάτων που δεν γίνεται να πραγματοποιηθούν. Ο Ζίζεκ ξανά εκλαμβάνει αυτή τη διάσταση των αμεσοδημοκρατικών κινημάτων σαν ένδειξη της αδυναμίας και της πολιτικής αναποτελεσματικότητας τους. Αυτός όμως είναι ένας συντηρητικός, για να μην πούμε πρόδηλα αντιδραστικός, τρόπος να ερμηνεύει κανείς τη συγκυρία. Μια άλλη, πιο γόνιμη νομίζω, ανάγνωση θα ήταν ότι οι ανέφικτες αυτές διεκδικήσεις συνιστούν την (ανα)ψηλάφιση της ουτοπίας εκ μέρους των υποτελών στρωμάτων που αρνούνται να αποδεχτούν παθητικά την μοίρα τους. Πράγματι, όταν ο ρεαλισμός δεν έχει τίποτε άλλο να σου προσφέρει παρά μόνο την προοπτική ενός διαρκούς αγώνα για την επιβίωση, τη στιγμή που μια μικρή μειονότητα ζει μέσα σε συνθήκες απίστευτης χλιδής, τότε δεν υπάρχει τίποτε πιο υγείες από μια καταφυγή στην αντικομφορμιστική σκέψη. Στις προϋποθέσεις που πρέπει να συντρέχουν προκειμένου να πραγματωθεί η υπέρβαση του καταθλιπτικού υπάρχοντος μέσω της συλλογικής δράσης για τον ριζικό του μετασχηματισμό. Δεν μιλάμε εδώ για φαντασιώσεις, αλλά για μια συνειδητή προσπάθεια τροποποίησης του ταξικού συσχετισμού δυνάμεων υπέρ των ετεροκαθοριζόμενων στρωμάτων. Το πρώτο βήμα προς τη δημιουργία του δικού τους, αυτόνομου ταξικού φαντασιακού. Οι ουτοπικές διεκδικήσεις είναι άλλωστε η αιτία όσο και το αποτέλεσμα του εξωθεσμικού, ή καλύτερα αντιθεσμικού, χαρακτήρα των ταξικών πολυσυλλεκτικών κινημάτων που έκαναν την εμφάνιση τους από την εποχή των πλατειών κι έπειτα. Άλλωστε, αυτό το χαρακτηριστικό γνώρισμα της πολλαπλότητας των αμεσοδημοκρατικών κινημάτων διαμαρτυρίας συνιστά από μόνο του ένα ξεπέρασμα της υπάρχουσας ταξικής συνθήκης. Μια υπέρβαση μέσω της συλλογικής πολιτικής πράξης των δομικών ανταγωνισμών και του πολέμου όλων εναντίον όλων που καλλιεργεί το σύστημα της οικονομίας της αγοράς σε όλα τα επίπεδα. Οι δεσμοί διαταξικής αλληλεγγύης αναμεσα σε διαφορετικά ταξικά υποκείμενα και η κοινή πολιτική δράση τους είναι το πρώτο βήμα για τη συγκρότηση ενός υπερταξικού πολιτικού υποκειμένου που αναλαμβάνει δράση εκκινώντας από την κατάσταση θεσμοποιημένου ετεροκαθορισμού του προλετάριου, με γνώμονα όμως να την υπερβεί μόνιμα και οριστικά.
i V. Prashad & P. Estrada & A. Maldonado, Colombia’s Government Acts Like Doormat for US, https://zcomm.org/znetarticle/colombias-government-acts-like-doormat-for-u-s/.
ii A. Marin Buitrago, Colombia on the Brink, https://www.counterpunch.org/2021/05/07/colombia-on-the-brink/#post-135631-endnote-5.
iii Chiquita Made a Killing From Colombia’s Civil War, https://pulitzercenter.org/stories/chiquita-made-killing-colombias-civil-war.
iv Α. Buitrago, στο ίδιο.
v F. Fukuyama, Η πτώση της μεσαίας τάξης και το μέλλον της Δημοκρατίας, https://www.foreignaffairs.gr/articles/68697/francis-fukuyama/i-ptosi-tis-mesaias-taksis-kai-to-mellon-tis-dimokratias.
vi P. Medina Uribe, Behind the National Strike in Colombia, https://nacla.org/news/2019/11/27/national-strike-colombia-paro-protests.
vii B. Kagarlitsky, Slavoj Zizek and the Yellow Vests, https://zcomm.org/znetarticle/slavoj-zizek-and-the-yellow-vests/.
