Περί “ταξισμού” και κεντρικότητας της τάξης.
“Η μόνη απάντηση είναι η διαθεματική ανάλυση που θα λαμβάνει υπόψη της ότι οι καταπιέσεις είναι πολλαπλές και ότι ενώ μπορείς να είσαι προνομιούχ@ σε έναν άξονα καταπίεσης, μπορεί να παραμένεις καταπιεσμέν@ σε έναν άλλο – κάτι που πολλοί λευκοί, ετεροφυλόφιλοι, cis “σύντροφοι” μας αρνούνται με λύσσα καθώς δεν θέλουν να αναγνωρίσουν τα δικά τους προνόμια”.
Γιατί οι Ματσοσοσιαλιστές υποσκάπτουν τη θέση των Προλετάριων γυναικών i
“Έχουμε βαρεθεί να ακούμε ορισμένες ομάδες και ορισμένους ανθρώπους να λένε ότι ‘δεν υπάρχουν φτωχοί και καταπιεσμένοι λευκοί’… Το αυτοαποκαλούμενο κίνημα καλά θα κάνει να αρχίσει να συνειδητοποιεί, ότι – πρώτα απ’ όλα – είμαστε άνθρωποι, είμαστε πραγματικοί. Δεύτερο – είμασταν από πάντα εδώ, δεν εμφανιστήκαμε μόλις τώρα. Και τρίτο – δεν πρόκειται να το βάλουμε στα πόδια, ακόμα κι αν επιλέξετε να μην παραδεχτείτε ότι υπάρχουμε”.
A. Baraka, The Patriot Party
Σε ένα πρόσφατο κείμενο που ανέβασε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης , η Mary Maxfield, διακεκριμένη ακτιβίστρια για τα δικαιώματα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας στις ΗΠΑ, αναφέρθηκε στην έννοια της “διαθεματικότητας”, όπως την επεξεργάστηκε η ακαδημαϊκός K. Crenshaw, ως το προνομιακό αναλυτικό εργαλείο που μας επιτρέπει να διαυγάσουμε τους τρόπους με τους οποίους οι διάφορες μορφές καταπίεσης διαπλέκονται στον καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό. Σύμφωνα με την ανάλυση της Maxfield, ο σεξισμός για παράδειγμα, είναι μια παγιωμένη πολιτισμική δομή ετεροκαθορισμού, η οποία επενεργεί εξίσου καθοριστικά με την κοινωνική τάξη στην αναπαραγωγή των ιεραρχικών κοινωνικών σχέσεων, διαφοροποιεί όμως το περιεχόμενο των φαντασιακών του σημασιών, ανάλογα με το υποκείμενο που επιχειρεί να εγγράψει κάθε φορά στην πραγμοποιημένη, στατική αντίληψη που έχει για την κοινωνική πραγματικότητα.
Έτσι, το σεξιστικό στερεότυπο σύμφωνα με το οποίο κατοχυρώνεται πολιτισμικά ο υποδεέστερος ρόλος της λευκής γυναίκας, ανασύρει από τα τρίσβαθα του συλλογικού υποσυνείδητου την προαιώνια φαντασιακή αναπαράσταση της γυναίκας ως ενός ευάλωτου πλάσματος, μιας εύθραυστης ύπαρξης που νομοτελειακά αποζητάει την προστασία του “ισχυρού αρσενικού” και αντικειμενικά επαφίεται σε αυτήν προκειμένου να αναπτύξει μια κάποιου είδους ανεξάρτητη δράση. Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι καθόλου έτσι στην περίπτωση της μαύρης γυναίκας. Εδώ η πραγμοποιημένη, ουσιοκρατική αντίληψη για την “αιώνια φύση” του μαύρου θηλυκού έχει σαν σημείο εκκίνησης τα ευρύτερα πολιτισμικά στερεότυπα που αποδίδονται από το κυρίαρχο ρατσιστικό φαντασιακό στους μαύρους αμερικανούς ως λαό και ως συλλογικότητα. Τονίζουν την έμφυτη “επιθετικότητα” και την εν γένει “θορυβώδη” και πληθωρική παρουσία της μαύρης γυναίκας, την έλλειψη μητρικού ενστίκτου και την αδυναμία της να κάτσει στο σπίτι και να αναθρέψει τα παιδιά της όπως πραγματικά αρμόζει.
Η Maxfield κάνει λόγο για “διαπλεκόμενη καταπίεση” έτσι ώστε να περιγράψει αυτή την κατάσταση , όπου τα υποτελή κοινωνικά υποκείμενα δεν εμφανίζονται απλώς σαν τα θύματα ενός συνδυασμού θεσμοποιημένων αποκλεισμών που συνυπάρχουν παράλληλα , ο καθένας στο δικό του, ξεχωριστό πεδίο κοινωνικής αναπαραγωγής (π.χ. γυναίκα + μαύρη + μουσουλμάνα), αλλά όπου η μια δομή ανισοκατανομής της δύναμης αλληλεπιδρά ενεργά με το περιεχόμενο της άλλης. Όπως γράφει χαρακτηριστικά, “Επειδή διάφορές μορφές καταπίεσης (όπως ο ρατσισμός, ο σεξισμός, η ομοφοβία και ο ταξισμός (sic), διαχέονται σε όλο το μήκος και το πλάτος αυτών των ταυτοτήτων, όλοι μας έχουμε διαφορετικές εμπειρίες των [κοινωνικών] προνομίων και της καταπίεσης ανάλογα που βρισκόμαστε [στην κοινωνική πυραμίδα]”.ii Παρόλα αυτά, εδώ κατά την άποψη μου, θα πρέπει να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στη συνθήκη καθολικού ετεροκαθορισμού που επέρχεται λόγω του κατακερματισμού της καπιταλιστικής κοινωνικής ολότητας σε ταξικές ιεραρχίες, και στις υπόλοιπες μορφές καταπίεσης στις οποίες αναφέρεται η Maxfield και που , κατά κύριο λόγο, ενδημούν και παίρνουν την μορφή τους στη σφαίρα όπου συντελείται η διαδικασία παραγωγής της υποκειμενικότητας. Αν ο ρατσισμός, ο σεξισμός κ.ο.κ., εκφράζουν ευρέως διαδεδομένες προκαταλήψεις και κοινωνικές συμπεριφορές που τείνουν να δικαιολογούν τις τυπικές και άτυπες ιεραρχίες που επιβάλει το σύστημα της οικονομίας της αγοράς σε κάθε πεδίο της κοινωνικής αναπαραγωγής, η ταξική διαστρωμάτωση διαμορφώνεται ως έναν βαθμό ερήμην του υποκειμενικού παράγοντα, μέσα από απρόσωπες και άνισες οικονομικές σχέσεις. Συνιστά τη ραχοκοκαλία, το σκηρό δομικό υπόστρωμα των κοινωνικών ιεραρχιών, την αναγκαία συνθήκη για την πραγμάτωση τους.
Στις μέρες μας, δεν υπάρχει κανείς που θα διανοηθεί να επιδοθεί σε μια απροκάλυπτη υπεράσπιση της ανδροκρατίας στο όνομα μιας υποτιθέμενης βιολογικής διαφορετικότητας των φύλων. Όχι ότι δεν υπάρχουν μεμονωμένες εξαιρέσεις στο κανόνα. Τουλάχιστον όμως ως προς τον ελευθεριακό και αναρχικό χώρο, η ισότητα των φύλων αποτελεί πία κατοχυρωμένο μέρος της συμβατικής σοφίας του ευρύτερου ελευθεριακού κινήματος και αυτό σίγουρα οφείλεται στο σημαντικό έργο που έκαναν τα νέα κοινωνικά κινήματα από το ’70 και μετά, προκειμένου να αναδείξουν τις αθέατες καταπιεστικές πλευρές της παραδοσιακής χειραφετικής θεωρίας. Παρ’ όλα αυτά, ενώ το πεδίο δράσης των νέων κοινωνικών κινημάτων αφορά τους ταυτοτικούς διαχωρισμούς που αποκρυσταλλώνονται σε άτυπες δομές ετεροκαθορισμού σε βάρος ορισμένων κοινωνικών ομάδων, η τάξη, ως αναλυτική κατηγορία, νομίζω ότι υποδηλώνει μια γενικότερη συνθήκη. Ένα θεσμικό πλαίσιο που, ως απρόσωπη δομή καταπίεσης, υπερβαίνει και πολλές φορές επικαθορίζει αυτές τις υποκειμενικές αντιλήψεις. Στην μία περίπτωση, οι ταυτοτικές διαφορές είναι η γενεσιουργός αιτία για την επιβολή ενός καθεστώτος ιδιότυπου κοινωνικού αποκλεισμόυ. Στην άλλη περίπτωση, ο διαχωρισμός επέρχεται ντε φάκτο, λόγω του ιεραρχικού κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας στον καπιταλισμό και οδηγεί στην ανάδυση αντίστοιχων διαχωρισμών στο πεδίο της υποκειμενικότητας.
Όπως άλλωστε είπαμε και πιο πάνω, το νόημα που δίνεται κάθε φορά στα σεξιστικά ή ρατσιστικά στερεότυπα μπορεί να διαφέρει σημαντικά , αν μιλάμε για μια μεσοαστή λευκή ή μια μαύρη προλετάρια του γκέτο, δεν αλλάζει όμως καθόλου αν μιλάμε για μια μαύρη και μια λευκή γυναίκα που ανήκουν στο ίδιο επίπεδο της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Επιπλέον, όσο ισχυρή κι αν υπήρξε ιστορικά η πατριαρχία, όσο κι αν τα νοήματα και οι φαντασιακές αναπαραστάσεις της εμφιλοχωρούν στις ταξικές δομές ανισοκατανομής της δύναμης, το γεγονός είναι ότι ανάμεσα στη λευκή σύζυγο ενός ιδιοκτήτη σκλάβων στις ΗΠΑ του 19ου αιώνα και στους άρενες σκλάβους της, η πατριαρχία και γενικότερα οι έμφυλες δομές ετεροκαθορισμού, κανέναν ρόλο δεν μπορούσαν να παίξουν για να ανατρέψουν την δύναμη που ασκούσε η γυναίκα αυτή πάνω στους σκλάβους “της”, ανδρες ή γυναίκες.
Χαρακτηριστικά, μπορούμε εδώ να ανατρέξουμε στον πρώην Πάνθηρα, Eldridge Cleaver , ο οποίος στο εμβληματικό βιβλίο του, Soul on Ice, έγραψε ότι αναπόσπαστο τμήμα της “νοοτροπίας του σκλάβου” (slave mentality) των νεαρών μαύρων προλετάριων στις ΗΠΑ, ήταν η φαντασιακή τους προσκόλληση με τη “λευκή γυναίκα”, ως το απαγορευμένο αντικείμενο του πόθου, που συνοδευόταν από μια αντίστοιχη βαθιά περιφρόνηση για τις μαύρες γυναίκες. Περιγράφοντας αυτό το νοσηρό φαντασιακό δίπολο που υπήρχε στο μυαλό του κάθε αλλοτριωμένου μαύρου προλετάριου, ο Cleaver έγραφε : “Υπάρχει κάτι μαλακό σε μια λευκή γυναίκα, κάτι λεπτεπίλεπτο και μαλακό μέσα της. Αλλά η μαύρη σκύλα (nigger bitch) δείχνει πάντα σαν να είναι γεμάτη από ατσάλι, σκληρή σαν γρανίτης και μονίμως στην αντίσταση, όχι μαλακή και υπάκουη όπως η λευκή γυναίκα. […] Η λευκή γυναίκα είναι για μένα κάτι περισσότερο από γυναίκα… Είναι σαν μια θεά, ένα σύμβολο. Η αγάπη μου για εκείνη είναι θρησκευτική και θα παραμείνει ανεκπλήρωτη. Τη λατρεύω. Αγαπώ ακόμη και τα βρώμικα εσώρουχα της”.iii
Σύμφωνα με τον Cleaver , η εξιδανίκευση αυτή δεν ήταν προϊόν τόσο μιας αισθητικής προτίμησης για την ομορφιά των λευκών, αλλά έκφραζε περισσότερο το σύμπλεγμα κατωτερότητας που καλλιεργούσε το κυρίαρχο φαντασιακό στους μαύρους προλετάριους, το μίσος που ένιωθαν για τον ίδιο τους τον εαυτό, για την κοινωνική κατάσταση και τα χαρακτηριστικά της φυλής τους. Έχει ακόμα της ρίζες της στην απαγόρευση ,ρητή ή άρρητη, που διήπε παραδοσιακά τις διαφυλετικές σεξουαλικές σχέσεις στις ΗΠΑ, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας τους. Η καταπάτηση των αόρατων ορίων, η παραβίαση αυτής της απαγόρευσης και η σύναψη σεξουαλικών σχέσεων ανάμεσα σε μια λευκή γυναίκα κι έναν μαύρο άνδρα, συνήθως θα επέσυρε την κατηγορία του βιασμού και θα οδηγούσε στη συνοπτική εκτέλεση του νέγρου παραβάτη.
Εδώ όμως , και προς επίρρωση όσων έγραψα προηγουμένως, θα ήθελα να προσθέσω και μια τρίτη ανάγνωση στα εύλογα και οξυδερκή συμπεράσματα του Cleaver, που δεν είναι άλλη απ’ το γεγονός ότι η λευκή γυναίκα υπερτερούσε του μαύρου άνδρα στη γενική κοινωνική ιεραρχία. Με τις λευκές γυναίκες η πατριαρχική εξουσιαστική σχέση βρισκόταν ξαφνικά αντεστραμμένη κι αυτό δημιουργούσε στους μαύρους άρενες προλετάριους ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας που μπορεί να εξηγήσει το φαντασιακό στοιχείο της “κατάκτησης” της λευκής γυναίκας από έναν μαύρο, με τον ίδιο τρόπο που ένας ορειβάτης ονειρεύεται οτι κατακτά μια απάτητη μέχρι τότε κορυφή. Επομένως, η διαφορά που φιλοδοξεί να εκφράσει η έννοια της διαθεματικότητας με την τεμαχισμένη κοινωνική οπτική της, δεν εξαντλείται στο πολιτισμικό περιεχόμενο που συγκροτεί a priori την μονοσήμαντη ταυτότητα της λευκής ή της μαύρης γυναίκας, αλλά εκτείνεται στην ταξική εμπειρία που είναι άρηκτα συνυφασμένη με την κοινωνική κατασκευή του φύλου.
Θα μπορούσε μάλιστα κάποιος να ισχυριστεί ότι , στον καπιταλισμό, η επιβολή μιας ταξικής ιεραρχίας συνιστά την αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση και αναπαραγωγή των υπόλοιπων μορφών καταπίεσης, που μπορεί ακόμα και να προϋπήρχαν της έλευσης του καπιταλιστικού συστήματος στο προσκήνιο της ιστορίας. Κι αυτό διότι η τάξη είναι μια δομή ανισοκατανομής της δύναμης που αναγνωρίζεται και προστατεύεται απ’ το πολιτικό, οικονομικό και νομικό σύστημα του αστικού κράτους (προστασία ατομικής ιδιοκτησίας, κεφαλαιοκρατική οργάνωση της παραγωγής). Έτσι, κατά τον ίδιο τρόπο που οι αριστοκράτες φεουδάρχες υποχρεώθηκαν να μεταμορφωθούν σε καπιταλιστές γαιοκτήμονες προκειμένου να μη χάσουν τη θέση τους στη νεοτερική κοινωνική ιεραρχία, έτσι και η πατριαρχία αφομοιώθηκε από τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις κι επιβίωσε σαν άτυπος θεσμός με ανανεωμένο νεοτερικό περιεχόμενο.
Σε αντίθεση με την κοινωνική τάξη, ο ρατσισμός, ή ο σεξισμός αποτελούν άτυπες μορφές ετεροκαθορισμού που λειτουργούν ανάγοντας τα υποκείμενα που γίνονται αποδέκτες αυτού του τύπου των διακρίσεων ακριβώς στην κατάσταση ενός συλλογικού υποκειμένου με προλεταριακά χαρακτηριστικά. Μήπως η τοξική ιδεολογία της ισλαμοφοβίας στρέφεται ενάντια στους μουσουλμάνους, γενικά και αόριστα; Τα δηλητριώδη σημαίνοντα που εγκυμονεί τούτος τούτος ο αναθεωρημένος αντισημιτισμός, παρέχουν το φαντασιακό υπόστρωμα πίσω απ’ τη διαδικασία πολεμικής διαχείρισης και μαζικού εγκλεισμού του μουσουλμανικού μεταναστευτικού προλεταριάτου, τη στιγμή που οι μουσουλμάνοι εκατομμυριούχοι από τις μοναρχίες του Κόλπου καταβροχθίζουν με τις ευλογίες της ΕΕ τα ακριβότερα περιουσιακά στοιχεία real estate στις μεγαλουπόλεις της Ευρώπης.iv
Από αυτή την άποψη, η διατύπωση της θεωρητικής έννοιας του “ταξισμού” , που νομικά ορίζεται σαν “η διαφορετική μεταχείριση με βάση την κοινωνική τάξη του καθενός” και “η συστηματική απόδοση χαρακτηριστικών αξίας και ικανότητας ανάλογα με την κοινωνική τάξη”, ίσως μπορεί να φανεί χρήσιμη στη γενικότερη προσπάθεια αποδόμησης από-τα-κάτω του φασίζοντος ταξικού ρατσισμού, που συγκροτεί την κυρίαρχη ιδεολογία της συστημικής αναδιάρθρωσης.v Μιας ιδεολογίας που στην ουσία της , πρεσβεύει τη φυσικοποίηση των ταξικών ανισοτήτων. Παρ’ όλα αυτά, ο υποβιβασμός της ταξικότητας της καπιταλιστικής κοινωνίας σε μια ακόμα επιλογή αυτοπροσδιορισμού ανάμεσα σε τόσες άλλες, είναι τουλάχιστον παραπλανητική κατά τη γνώμη μου. Το γράφω αυτό με την έννοια ότι κάποιος μπορεί να αλλάξει φύλο, ή ακόμα και “φυλή” αν το επιθυμεί (π.χ. η πολυσυζητημένη περίπτωση της Rachel Dolezal στις ΗΠΑ)vi, αλλά δεν μπορεί να πάψει να είναι φτωχός επειδή απλώς το θέλησε. Για να μην αναφερθούμε στο γεγονός ότι ένας βαθμός οικονομικής χειραφέτησης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για αυτού του είδους τις συνήθως πολυδάπανες, προσωπικές μεταμορφώσεις.
Αν πάντως σοβαρολογούμε όταν λέμε ότι ο σκοπός μας είναι να αναβιώσουμε την κεντρικότητα της τάξης ως προς τον ρόλο που επιτελεί στις διαδικασίες κοινωνικής παραγωγής της υποκειμενικότητας, αυτό σίγουρα δεν μπορεί να συμβεί με μια απλοϊκή, όσο και βολονταριστική, ανακήρυξη της τάξης ως τον κυριότερο παράγοντα στη διαμόρφωση των κοινωνικών ταυτοτήτων, σε μια ιστορική συγκυρία μάλιστα που το ταξικό φαντασιακό βρίσκεται παντού σε υποχώρηση. Μια τέτοια διαδικασία συνεπάγεται τη θεωρητική διερεύνηση κι επανεπιβεβαίωση του τρόπου με τον οποίο η ταξική εμπειρία, η θέση που κατέχει κάποιος στην κοινωνική ιεραρχία, νοηματοδοτεί όλες εκείνες τις μορφές καταπίεσης τις οποίες τα νέα κοινωνικά κινήματα θεώρησαν ότι υφίστανται ξέχωρα από την ταξική δομή της ετερόνομης κοινωνίας. Με τη σειρά της, η οπτική αυτή των πραγμάτων οδηγεί σε ατομιστικές αφαιρέσεις που ερμηνεύουν την “απελευθέρωση” ερήμην των ταξικών συσχετισμών μέσα στους οποίους αυτή λαμβάνει χώρα. Έχουμε εδώ στο μυαλό μας την κριτική που άσκησε η ισλαμοφεμινίστρια Nadia Yassine στον υποτιθέμενο, “προοδευτικό” νόμο που θέσπισε πριν από κάποια χρόνια ο βασιλιάς του Μαρόκου προκειμένου να κατοχυρώσει το δικαίωμα των γυναικών στο διαζύγιο. Η Yassine ισχυρίστηκε ότι ο μονάρχης έφτιαξε έναν νόμο που ταίριαζε στις ανάγκες των μορφωμένων γυναικών της αστικής τάξης του Μαρόκου, τη στιγμή που οι φτωχές γυναίκες της υπαίθρου ζουν σε συνθήκες ανέχειας και δεν διαθέτουν τα οικονομικά μέσα για να συντηρήσουν τον εαυτό τους.vii Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, το “δικαίωμα στο διαζύγιο” είναι μια κούφια διακήρυξη, μια φαντασιοπληξία χωρίς χειροπιαστό περιεχόμενο, εφόσον ένας “καλός” γάμος για πολλές από αυτές τις γυναίκες είναι ο μοναδικός τρόπος που έχουν στη διάθεση τους για να αποκτήσουν έναν βαθμό εξασφάλισης και σταθερότητας σε ότι αφορά τα μέσα διαβίωσης τους.
Ίσως έναν δρόμο πέρα απ’ τον “δικαιωματισμό”, τον οποίο ο Φ. Τερζάκης έχει αποκαλέσει “γεροντική ασθένεια των κινημάτων”, έχουν δείξει οι Μαύροι Πάνθηρες με τη λεγόμενη “Συμμαχία του Ουράνιου Τόξου”, που δοκίμασαν να οργανώσουν στο Σικάγο. Ο πρόεδρος του τοπικού παραρτήματος Fred Hampton, είχε πει τότε ότι αυτή η φαινομενικά αβλαβής ονομασία δεν ήταν παρά το παρασύνθημα για την ταξική πάλη. Για μια πολιτική προλεταριακής ενότητας ανάμεσα στις διαφορετικές υπο-ομάδες των ετεροκαθοριζόμενων στρωμάτων (μαύροι, ισπανόφωνοι, λευκοί), οι οποίες μέχρι τότε οργανώνονταν συλλογικά γύρω από ταυτοτικές παραμέτρους και, το κυριότερο, η μία ομάδα εναντίον της άλλης.viii Οι Πάνθηρες πήγαν κόντρα σε αυτή την τοξικότητα του δικαιωματισμού , την τάση του να απομονώνει το κάθε υποκείμενο στην υποτιθέμενη μοναδικότητα του, προτάσοντας έναν λόγο ριζοσπαστικό και συμπεριληπτικό. Έριξαν το βάρος της πολιτικής τους δραστηριότητας στις κοινές παραστάσεις συλλογικής ταξικής καταπίεσης και τις αμοιβαίες υλικές ανάγκες των, κατά τα άλλα διαφορετικών, κοινωνικών υποκειμένων. Το βασικό στοιχείο αυτής της προσέγγισης δεν ήταν μόνο ότι επέτρεπε στις διαφορετικές συνιστώσες της συμμαχίας να επικεντρωθούν σε αυτά που τους ένωναν και όχι σε όσα τους χώριζαν, αλλά, το κυριότερο, η συνειδητοποίηση αυτή, καθώς και οι νέοι δεσμοί που σφυρηλατήθηκαν, έρχονταν μέσα από τη χειροπιαστή εμπειρία μιας αμεσοδημοκρατικής κοινότητας αγώνα. Ενός κινήματος βάσης που διεκδικούσε την απελευθέρωση με όρους μιας κοινής μοίρας για όλα τα επιμέρους προλεταριακά υποκείμενα και όχι με τη λογική μιας επέκτασης ή εναλλαγής του ρόλου του εξουσιαστή και των αμοιβαίων αποκλεισμών. Ενός διχαστικού, νεοφιλελεύθερου πολιτικού λόγου που θα γεννήσει με τη σειρά του τα εξόριστα υποκείμενα του μέλλοντος μας.
Αρχική εικόνα: Η Γυναίκα που Πέφτει – Eric Fischl (2001)
ii Απόσπασμα από την ανάρτηση της Maxfield στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την οποία δυστυχώς δεν δύναμαι να αναπαράξω εδώ.
iii El. Cleaver, Soul on Ice (Jonathan Cape), σελ. 159.
iv E. Traverso, Τα Νέα Πρόσωπα του Φασισμού (Εκδόσεις του 21ου), σελ. 85-109.
v https://classism.org/about-class/what-is-classism/.
vi A. Reed, From Jenner to Dolezal, https://www.commondreams.org/views/2015/06/15/jenner-dolezal-one-trans-good-other-not-so-much.
vii Our Religion is Friendly to Women, https://www.spiegel.de/international/world/interview-with-moroccan-islamist-nadia-yassine-our-religion-is-friendly-to-women-a-492040.html.
viii Young Patriots at the United Front Against Fascism Conference, 1969, https://libcom.org/history/young-patriots-united-front-against-fascism-conference-1969#fn34-4728. 
