Η δική μας ηθική και η δική τους.
Δεν έχουν περάσει πολλές ημέρες από το (να πούμε, άλλο ένα;) επεισόδιο με τον Βαρουφάκη στα Εξάρχεια. Αυτή τη φορά, η τάση αυτής της προβεβλημένης φιγούρας της διεθνούς σοσιαλδημοκρατίας να τριγυρίζει στα Εξάρχεια, είτε για να καταθέσει τα ριζοσπαστικά διαπιστευτήρια του, ή για πολιτική σπέκουλα ενόψει των επερχόμενων εκλογών, δεν του βγήκε σε καλό. Επειδή όμως η βιαιοπραγία εναντίον του έτυχε να συμβεί στα Εξάρχεια, η συσχέτιση της επίθεσης με “κάποιο κομμάτι” του αντιεξουσιαστικού χώρου εμφανίστηκε σχεδόν σαν αντανακλαστικό κοινωνικού αυτοματισμού στα μμε και τα social media. Το ίδιο έγινε και με την ανάγκη των αναρχικών να πάρουν, μεμονωμένα ή οργανωμένα, κάποια θέση απέναντι στο περιστατικό. Οι περισσότερες από τις κριτικές των αναρχικών παίρνουν αποστάσεις από την επίθεση, λέγοντας ότι αυτού του τύπου οι ενέργειες δεν κάνουν τίποτε άλλο απ’ το να αναπαράγουν τις εξουσιαστικές συμπεριφορές που εκπορεύονται από την κυρίαρχη κουλτούρα της ετερονομίας. Δεν αρμόζει στις αξίες του αναρχισμού μια επίθεση με χαρακτηριστικά αγέλης, όπου το θύμα απομονώνεται σε μια ιδιωτική στιγμή του για να υποστεί ομαδικό λιντσάρισμα. Ούτε έχει καμία σχέση με τις αντιλήψεις των αναρχικών, ότι ο ξυλοδαρμός του αντιπάλου μπορεί να ανήκει στο ρεπερτόριο της πολιτικής πράξης της αναρχίας, είτε ως μέσο έκφρασης μιας πολιτικής θέσης, ή ως μέθοδος επιβολής των ιδεών μας.
Από την άλλη, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος ότι αυτοί που αποστρέφονται τη βία σε όλες τις μορφές της επί της αρχής, θα υποχρεωθούν κάποτε να συρθούν στο επίπεδο εκείνων που δεν έχουν κανένα πρόβλημα να χρησιμοποιούν βία συστηματικά και απροκάλυπτα για να εδραιώσουν τη διεφθαρμένη κυριαρχία τους. Η προσφυγή αυτή στη βία είναι πιθανό να μας επιβληθεί κάποτε από τις ίδιες τις συνθήκες της κοινωνικής πάλης με την μορφή της αυτοάμυνας και τότε δεν θα πρέπει οι αρχές μας να γίνουν το φετίχ που θα μας εμποδίσει να δράσουμε. Με αυτό δεν εννοώ βέβαια ότι θα πρέπει να ξεφορτωθούμε την ηθική μας με τη πρώτη ευκαιρία στο όνομα μιας αμφιλεγόμενης πολιτικής αποτελεσματικότητας. Πρώτα απ’ όλα, εννοώ ότι η στάση μας δεν μπορεί να καθορίζεται από έναν καθολικό φετιχισμό της βίας ή της μη-βίας, όταν διαφαίνεται καθαρά ότι η μία από τις δύο μεθόδους δεν μπορεί να φέρει το αποτέλεσμα που θέλουμε.
Έχω εδώ κατά νου ένα διήγημα του συγγραφέα Χάρυ Τέρτλνταβ, όπου σε μια φανταστική εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας οι ναζιστές κερδίζουν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και φτάνουν μέχρι την Ινδία. Τότε ο Γκάντι παίρνει την απόφαση να υπονομεύσει την ναζιστική κυριαρχία εξαπολύοντας τις γνωστές εκστρατείες μη βίαιης αντίστασης και κοινωνικής ανυπακοής, αλλά ο ίδιος συντρίβεται και οι οπαδοί του κομματιάζονται από την αδυσώπητη πολεμική μηχανή των κατακτητών. Δεν υπάρχει εδώ χώρος για την μεταμέλεια του επικυρίαρχου. Δεν πρόκειται ο ίδιος να υποστεί μια ψυχική μεταστροφή και να λυγίσει κάτω απ’ το βάρος των εγκλημάτων του, διότι η βία που ασκεί είναι βαθιά ιδεολογικοποιημένη. Είναι μια βία πολύ σίγουρη για τον εαυτό της.i
Επιπλέον, ως φετιχισμό εννοώ εκείνη την ρομαντική προδιάθεση, είτε εκφράζεται ιδεολογικά ή όχι, να αντιμετωπίζουμε το σύστημα πάντοτε από μια θέση αδυναμίας, επειδή κάτι τέτοιο συνδυάζεται ωραία με το φαντασιακό του κατατρεγμένου. Γιατί με αυτόν τον τρόπο δεν κάνουμε τίποτε άλλο απ’ το να αναπαράγουμε τις συνθήκες της ίδιας μας της ήττας. Οι Τουπαμάρος στην Ουρουγουάη συνήθιζαν να πυροβολούν τους μπάτσους όπου τους έβρισκαν. Πανικόβλητοι οι αστυνομικοί απείλησαν ότι θα κατέβουν σε απεργία αν η κυβέρνηση δεν τους επέτρεπε να ασκούν τα καθήκοντα τους με πολιτική περιβολή, ώστε να μην δίνουν έυκολο στόχο στους αντάρτες. Ύστερα οι Τουπαμάρος άρχισαν να τους αναζητούν μέσα σε λεωφορεία, στα πάρκινγκ και τα εστιατόρια. Η οργάνωση εξαπέλυσε τον πολεμο φθοράς της ενάντια στα σώματα καταστολής του Κράτους, την ώρα που οι αστυνομικοί δεν ήταν σε υπηρεσία, αλλά εφησυχασμένοι κι ανυποψίαστοι αποτραβιόντουσαν στο περιβάλλον του ιδιωτικού τους βίου, αφήνοντας πίσω την επαγγελματική ιδιότητα τους.ii
Μήπως με αυτή την τακτική των χτυπημάτων στα “μετόπισθεν”, οι αντάρτες παραβίασαν κάποιον απαράγραπτο κανόνα της επαναστατικής ηθικής; Μήπως θα ήταν καλύτερο να αφήσουν τους μπάτσους να ξεκουραστούν και να ανασυνταχτούν, να πάρουν ξανά τη θέση στις μονάδες τους προτού δοκιμάσουν να επιτεθούν; Νομίζω οτι το ζήτημα εδώ δεν έγκειται τόσο στην αποκοπή της πράξης της πολιτικής βίας από το πεδίο της ταξικής σύγκρουσης, αλλά μάλλον στην ένταξη αυτής της πράξης σε ένα γενικότερο πολιτικό πρόταγμα. Οι επιθέσεις αυτές, όσο κι αν ήταν ψυχρές και προμελετημένες, ήταν τμήμα μιας ευρύτερης μεταβατικής στρατηγικής του ανταρτοπολέμου. Γινόντουσαν κατανοητές ως το μέσο για την εκπλήρωση ενός μεγαλύτερου σκοπού. Οι αστικοί στρατοί υποτίθεται πως δεσμεύονται από τους κανόνες διεξαγωγής του πολέμου όπως αυτοί κωδικοποιούνται απο το διεθνές δίκαιο. Μια ενδεχόμενη υπέρβαση αυτών των κανόνων, όπως για παράδειγμα η βομβιστική επίθεση σ’ ένα μπαρ γεμάτο από στρατιώτες του εχθρού (IRA), ή η εν ψυχρώ εκτέλεση αιχμαλώτων πολέμου που έχουν παραδοθεί και τους έχουν αφαιρεθεί τα όπλα, θέτει τις δυνάμεις της παράταξης που υιοθέτησε αυτή την “απρεπή” συμπεριφορά αυτόματα “εκτός νόμου”. Δηλαδή , το έννομο αποτέλεσμα που παράγεται από αυτή την βίαιη καταπάτηση των συμβάσεων, είναι ο απο-χαρακτηρισμός των μαχητών ως οργάνων μιας έννομης τάξης, η έκπτωση τους από την κατηγορία των “εμπολέμων” και η μετατόπιση τους σε ένα νομικό κενό. Σε μια κατάσταση όπου δεν προστατεύονται από καμιά αναγνωρισμένη δικαιϊκή κατασκευή ή σύμβαση του πολέμου. Σε αυτό το κενό, αίρεται η ανθρώπινη υπόσταση τους και η φυσική τους εξόντωση δεν διαμεσολαβείται από νομικούς περιορισμούς, ηθικές επιφυλάξεις ή άλλα ενδιάμεσα στάδια.
Παρ’ όλα αυτά, η παραβίαση των κανόνων του πολέμου δεν είναι παρά μια ορθολογική, για να μην πω αναγκαία επιλογή, για την πλευρά που μειονεκτεί από την άποψη των υλικών μέσων διεξαγωγής του πολέμου. Αν απαιτήσουμε από τους ρακένδυτους Παλαιστίνιους αντάρτες να επιτεθούν κατά μέτωπο στην ισραηλινή πολεμική μηχανή, θα ήταν σαν να τους ενθαρρύνουμε να διαπράξουν όλοι μαζί μαζική αυτοκτονία. Συνακόλουθα, οι συμβάσεις του πολέμου πάντοτε ευνοούν τους ισχυρούς επειδή προϋποθέτουν από τη φύση τους ένα δεδομένο επίπεδο ισχύος, μια ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των αντιπάλων. Μάλιστα, εκείνο που προκύπτει είναι ότι το ενδεδειγμένο πρότυπο συμπεριφοράς, το mondus operandi που είναι κοινώς αποδεκτό και αποκρυσταλλώνεται στις επικρατούσες νομικές διατυπώσεις δεν ορίζει απλώς τον τρόπο δράσης του υποκειμένου, αλλά και την ίδια του την μορφή (π.χ. τακτικός στρατός, στολές, ιεραρχία). Πράγμα που σημαίνει ότι ένας λαϊκός στρατός σαν τον IRA στην Βόρεια Ιρλανδία, ή σαν τις αναρχικές πολιτοφυλακές στην Ισπανία του ’36, που δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να λειτουργούν σαν ένας οργανωμένος στρατός καραβανάδων, δεν μπορεί ποτέ να αποσπάσει το δικαίωμα απο τον αστικό κόσμο να γίνουν σεβαστές οι διεκδικήσεις του και κατ’ επέκταση η ίδια η νομιμότητα της εξέγερσης του.
Από την άλλη, μια ορισμένη ικανότητα της πολιτικής αντίληψης να υψώνεται πάνω από τους κοινωνικούς ρόλους του καθενός για να διεισδύσει στην ανθρωπινότητα που συνιστά το ενοποιητικό στοιχείο της ανθρώπινης εμπειρίας, είναι απαραίτητη ώστε το πρόταγμα μας να διατηρήσει τον ανοιχτό και οικουμενικό του χαρακτήρα. Γιατί, σε τελική ανάλυση, αγωνιζόμαστε για την ελευθερία ακόμη κι εκείνων που μας καταπιέζουν και όχι για να πάρουμε τη θέση τους ως καταπιεστές. Το 1921, κατά τη διάρκεια της απολογίας του μπροστά στο αστικό δικαστήριο του Μιλάνου, ο Μαλατέστα υπερασπίστηκε την πολιτική δράση του, αποκρούοντας με αγανάκτιση την κατηγορία που εκτόξευσε εναντίον το δημόσιος κατήγορος του καθεστώτος ότι υπέθαλπε με την προπαγάνδα του το “ταξικό μίσος”. Στην πολιτική μου κατήχηση, εξήγησε ο Μαλατέστα, “πάντοτε προσπάθησα να δείξω ότι τα κοινωνικά δεινά δεν εξαρτώνται από την μοχθηρία του ενός ή του άλλου κυβερνήτη, αλλά περισσότερο από την ύπαρξη του θεσμού του αφεντικού ή του κυβερνήτη. Συνακόλουθα, η λύση δεν βρίσκεται στο να αλλάξουμε τους μεμονωμένους κυβερνήτες, αλλά τουναντίον, να καταργήσουμε την ίδια την αρχή που επιτρέπει την κυριαρχία τους ενός ανθρώπου πάνω στους υπόλοιπους”.iii
Κατά την γνώμη μου, με αυτά τα λόγια του, ο Μαλατέστα ισχυρίζεται δύο πράγματα. Αρχικά, ότι οι απεγνωσμένες ενέργειες μιας εξατομικευμένης διαμαρτυρίας , όπως ήταν οι δολοφονίες πολιτικών, κρατικών αξιωματούχων και αριστοκρατών, που εκείνη την εποχή είχαν πάρει διαστάσεις επιδημίας, έπρεπε αργά ή γρήγορα να κοπάσουν και να δώσουν ξανά τη θέση τους σε ένα από κοινού συμφωνημένο σχέδιο του προλεταριάτου για την ριζική μεταρρύθμιση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Από την άλλη, έθεσε το ζήτημα της διαλεκτικής σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στην ανελέητη καταστολή που εξαπολύθηκε ενάντια στο οργανωμένο αναρχικό κίνημα μετά την πτώση της Κομμούνας το 1871, και την άνοδο στα κρούσματα της ατομικής πολιτικής βίας σε βάρος των βασιλιάδων και των δημίων του εργατικού κινήματος από τους εξεγερσιακούς αναρχικούς της εποχής.iv
Η υπερβαση των ατομικών παθών και των ψυχικών παρορμήσεων και η αφομοίωση τους μέσα σ’ ένα συλλογικό επαναστατικό πρόταγμα, θα είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στις τάξεις. Θα έδινε για πρώτη φορά στους πληβείους τη δυνατότητα να γίνουν μία τάξη που θα σκεφτόταν και θα ενεργούσε “για τον εαυτό της” , κατά τη γνωστή και χιλιοειπωμένη ρήση του Μαρξ, αντί για έναν συρφετό απόκληρων που θα αντλούσε μια εφήμερη και συμβολική ικανοποίηση της ανάγκης του για δικαιοσύνη από αποσπασματικές χειρονομίες αντεκδίκησης τις οποίες θα τελούσαν πρωτοβουλιακά αυτόκλητοι σωτήρες. Με αυτόν τον τρόπο, η θερμή οργή θα μεταμορφωνόταν σε ψυχρή αποφασιστικότητα μιας ολόκληρης τάξης. Το προλεταριάτο θα γινόταν επιτέλους ένα κοινωνικό υποκείμενο ικανό να επηρεάσει με τη συλλογική δραστηριότητα του τις ίδιες τις συνθήκες της κοινωνικής του ύπαρξης, να διεκδικήσει την χειραφέτηση του από τα δεινά που επιφυλάσσει για εκείνη ο καπιταλισμός.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ταξική κριτική της καπιταλιστικής κοινωνίας και τα διανοητικά εργαλεία που απέκτησαν χαρις σε αυτήν τα εργαζόμενα στρώματα για να κατανοήσουν πρώτα και κύρια τις αιτίες της καταπίεσης την οποία υφίστανται και, δεύτερον, για να καταστρώσουν ένα ορθολογικό σχέδιο με σκοπό να αλλάξουν την υποτελή κοινωνική τους θέση, είναι μια απο τις σημαντικότερες διανοητικές κατακτήσεις του Διαφωτισμού. Αν η επιστημονική μέθοδος στο πεδίο των φυσικών επιστημών ήταν το εργαλείο για να κατανοήσει ο άνθρωπος και να επιδράσει πάνω στον φυσικό κόσμο που τον περιβάλλει, η μαρξική μέθοδος και η κριτική θεωρία ήταν τα εργαλεία που μας επετρεψαν να κατανοήσουμε και να ασκήσουμε την επίδραση μας με τρόπο ορθολογικό και συγκροτημένο στον κόσμο που έφτιαξε ο άνθρωπος, τον κοινωνικό κόσμο. Ωστόσο, θα πρέπει κανείς να αναγνωρίσει ότι στις παρενέργειες αυτής της μετάλλαξης που επέφερε στην κουλτούρα της κοινωνικής διαμαρτυρίας τούτη η αντίληψη του “μεγάλου πολιτικού σχεδίου”, συγκαταλέγεται και ο κίνδυνος της καταστολής της παραγωγικής οργής των μαζών, της εξαφάνισης του συλλογικού θυμού ως συμπτώματος του πόθου για δικαιοσύνη.
Για να το πούμε διαφορετικά, ο κίνδυνος είναι οτι το πρόταγμα θα καλουπώσει τα ορμέμφυτα και θα κοιτάξει πάντοτε να διοχετεύει τον θυμό που κοχλάζει σε ορθολογικά σχήματα μετριοπαθούς δράσης δι’ αντιπροσώπων, μέχρι που η ίδια ικανότητα των μαζών να οργίζονται, να εξεγείρονται και να απαιτούν δικαιοσύνη θα καταστεί μια μακρινή ανάμνηση. Μήπως αυτή δεν είναι η περίπτωση του κόμματος που ισχυρίζεται ότι αποτελεί τον κατ’ εξοχήν φορέα αυτού του μεγάλου πολιτικού σχεδίου για την κοινωνική απελευθέρωση, της “οργανωμένης πρωτοπορίας της εργατικής τάξης”, του ΚΚΕ; Πώς αλλιώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε την απολύτως εχθρική στάση που υιοθέτησε το ΚΚΕ απέναντι στις λαϊκές κινητοποιήσεις του 2008 ή του 2012, αν όχι σαν μια αδυναμία από μέρους της κομματικής γραφειοκρατίας να κατανοήσει το συλλογικό φαινόμενο που εκτυλισσόταν μπροστά στα μάτια της; Μια αδυναμία που δεν οφείλεται απλώς στην έλλειψη ταξικής συνείδησης ή στην “ανεπαρκή” πολιτική εκπαίδευση των μελών του, αλλά στην διαχρονική τριβή μιας κατ’ όνομα επαναστατικής θεωρίας με την πιο ρεφορμιστική και ακίνδυνη πολιτική πράξη.
Σε τελευταία ανάλυση, η πιο πειστική και ηχηρή κριτική για την επίθεση στον Βαρουφάκη είναι έμπρακτη και προέρχεται από το πιο οργανωμένο, πολιτικοποιημένο κομμάτι του χώρου. Αναφέρομαι φυσικά στην απόπειρα εκδίωξης του Βίτσα από την διαμαρτυρία στο Ίλιον που έγινε από την Πρωτοβουλία Αναρχικών Αγίων Αναργύρων και Καματερού. Θεωρώ οτι οι δύο αυτές ενέργειες ανήκουν σε δύο διαφορετικά σύμπαντα πολιτικής πράξης και διαχωρίζονται αποφασιστικά απο το σημειολογικό περιεχόμενο τους. Από την μία, έχουμε να κάνουμε με μια , ενστικτώδικη σχεδόν, επίθεση από καποιον αυτόκλητο και ανώνυμο τιμωρό του κινήματος, χωρίς καποιο καταληπτό πολιτικό ορίζοντα και με μοναδικό της γνώμονα τον σωματικό τραυματισμό του θύματος. Από την άλλη, έχουμε την ενέργεια μιας συλλογικότητας με συγκεκριμένη πολιτική ταυτότητα και ανάληψη πολιτικής ευθύνης, που δεν σκόπευε στην φυσική εξόντωση του αντιπάλου, αλλά στον εξοβελισμό του από ένα συγκεκριμένο πεδίο μαζικής κινηματικής δράσης, έστω κι αν η προσπάθεια αυτή επέσυρε την απειλή της βίας. Μάλιστα, οι σύντροφοι είχαν κάθε λόγο να ενεργήσουν με τον τρόπο που ενήργησαν, μιας και ούτε ο ΣΥΡΙΖΑ, ούτε κανένα άλλο κόμμα, δεν μπορεί να διεκδικεί το δικαίωμα του να μπαινοβγαίνει αλώβητο στο κίνημα με μοναδικό σκοπό να μαζέψει ψήφους κι έπειτα να στέλνει τα ΜΑΤ εναντίον των διαδηλωτών όταν αναλαμβάνει να κυβερνήσει και να συνεχίσει τις ίδιες αντικοινωνικές πολιτικές με το νεοφιλελεύθερο μπλοκ εξουσίας.
Για να πούμε βέβαια τα πράγματα με τ’ όνομα τους, οι σύντροφοι από τους Αγίους Αναργύρους φαίνεται ότι βλέπουν τα πράγματα κάπως διαφορετικά, αφού έκδωσαν ανακοινωση με την οποία στηρίζουν “πολιτικά και ηθικά” την επίθεση στον Βαρουφάκη.v Ωστόσο, όπως έγραψα και πιο πάνω θεωρώ ότι είναι η μεθοδολογία των δύο τρόπων δράσης που μας παρέχει το κριτήριο διαχωρισμού ανάμεσα στα δύο συμβάντα. Που εγγράφει την ενέργεια στο Ίλιον μέσα σε ένα πολιτικό πλαίσιο, όπου μπορεί να τηρηθεί η δημοκρατική αρχή του λόγον διδόναι και της συλλογικής αποτίμησης της δράσης, και από την άλλη , δείχνει προς τον ατομικιστικό και προπολιτικό χαρακτήρα της επίθεσης στον Βαρουφάκη.
– Η φωτογραφία απεικονίζει την αντιφασίστρια Κίσα Τόμας, 18 χρονών τότε. Η Τόμας, το 1996 σε μια αντισυγκέντρωση στο Μίσιγκαν, προστάτεψε με το σώμα της έναν λευκό ρατσιστή, οπαδό της λευκής υπεροχής, από ένα πλήθος αντιφασιστών που τον είχε περικυκλώσει με άγριες δαθέσεις. Οι αντιφασίστες είχαν συγκεντρωθεί για να απαντήσουν στο συλαλλητήριο που είχε καλέσει η KKK στην πόλη τους την ίδια ημέρα και ο ρατσιστής είχε βρεθεί απροειδοποίητα ανάμεσα στο εξαγριωμένο πλήθος της αντιδιαδήλωσης.
i Συλλογικό, Αν το Τρίτο Ράιχ…(Εκδόσεις της Γαίας).
ii R. Moss, Urban Guerillas (Temple Smith), σελ. 217-251.
iii E. Malatesta, About my Trial: Class Struggle or Class Hatred?, https://www.marxists.org/archive/malatesta/1921/09/classhate.htm.
iv A. Nataf, Η Καθημερινή Ζωή των Αναρχικών στη Γαλλία (Εκδόσεις Ν. Παπαδήμας).
v https://protaanka.espivblogs.net/2023/03/14/politiki-topothetisi-gia-to-gegonos-me-ton-varoyfaki/
