Το παγκόσμιο πολιτικό διακύβευμα της πράσινης μετάβασης. Από την εφημερίδα Ζερμινάλ #14.
Ο παγκόσμιος πόλεμος που διεξάγεται διά αντιπροσώπων στο έδαφος της Ουκρανίας, επιτάχυνε τη συζήτηση, κυρίως στη Δύση, για τη λεγόμενη «πράσινη ενεργειακή μετάβαση», δηλαδή τη ριζική απεξάρτηση των ενεργειακών αναγκών από τα ορυκτά καύσιμα. Παρότι η ραγδαία εξάντληση των ορυκτών πόρων οδηγεί σε συνθήκες σπάνης, με συνακόλουθη εκτόξευση των ενεργειακών τιμών και περιβαλλοντική υποβάθμιση, η μετάβαση εντός του σύγχρονου κρατικού και καπιταλιστικού πλαισίου είναι πρακτικώς αδύνατη. Όσο η διαδικασία πράσινης μετάβασης υπόκειται στο μηχανισμό της ανάπτυξης, δηλαδή στο κίνητρο μεγιστοποίησης του κέρδους, τόσο διευρύνονται οι ενεργειακές ανισότητες, οι αποκλεισμοί και οι συνθήκες ενεργειακής φτώχιας, ενώ παράλληλα η κατανάλωση υγρών καυσίμων, αντί να μειώνεται, αυξάνεται. Το ελληνικό παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό. Μόνο την τελευταία 15ετία, παρά τις εκατοντάδες μονάδες φωτοβολταϊκών και αιολικών πάρκων που κατασκευάστηκαν, η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων για παραγωγή ενέργειας αυξήθηκε κατά 28%, ενώ οι κορυφές άγριων βουνών αποψιλώθηκαν και το περιβάλλον υποβαθμίστηκε. Την ίδια στιγμή που οι Α.Π.Ε. συνεισφέρουν (ονομαστικά) στο ενεργειακό μείγμα έως και το 40%, η περιβαλλοντικά επιβλαβής χρήση ορυκτών καυσίμων αυξάνεται ενώ το κράτος και τα ιδιωτικά καρτέλ εκτοξεύουν σε τέτοιο επίπεδο τις τιμές που το φως, η θέρμανση και το καύσιμο καθίστανται δυσπρόσιτα για την κοινωνική πλειοψηφία. Και αν στις μέρες μας έχει γίνει ευρέως κατανοητό πως οι ιδιώτες όχι μόνο δεν ενδιαφέρονται για το περιβάλλον, αλλά αντίθετα, το καταστρέφουν έτι περαιτέρω στο όνομα μάλιστα της κοινωνικά επιδοτούμενης «πράσινης ανάπτυξης», δύσκολα μπορεί να γίνει δεκτή η θέση πως και τα μονοπωλιακά, κρατικα ελεγχόμενα δίκτυα ενέργειας κινούνται ακριβώς στην ίδια κατεύθυνση, και πως για τη ριζική πράσινη κοινωνική μετάβαση απαιτείται απεξάρτηση όχι μόνο από τη Σκύλα των ιδιωτικών συμφερόντων αλλά και από τη Χάρυβδη του κράτους. Η ενεργειακή μετάβαση, η προστασία της ζωής και του περιβάλλοντος, προϋποθέτει και προϋποτίθεται ενός πλαισίου «πέρα από το κράτος και τους ιδιώτες». Για να εξηγήσουμε αυτή τη θέση θα πρέπει να φέρουμε το ρολόι της ανθρωπότητας μερικούς δεκάδες αιώνες πίσω.
Υδραυλικά μοντέλα αυτοκρατορίας
Πριν από μερικές χιλιάδες χρόνια, ανάμεσα στο 7 με 8 χιλιάδες π.Χ., στο τέλος δηλαδή της τελευταία εποχής των παγετώνων, όταν το κλίμα στον πλανήτη σταθεροποιήθηκε, οι ανθρώπινες κοινότητες άρχισαν σταδιακά να εγκαταλείπουν το νομαδικό, τροφοσυλλεκτικό ή κυνηγετικό χαρακτήρα τους. Έτσι, μέσα σε μερικές εκατοντάδες χρόνια, η πλειονότητα των ανθρώπων ζούσαν πια σε μικρές, αυτόνομες κοινότητες, συχνά δίπλα σε μεγάλους ποταμούς. Στα νερά του Νείλου, του Τίγρη και του Εφράτη, του Αμαζόνιου και του Κίτρινου ποταμού, μικρές αγροτικές κοινότητες συγκρότησαν τις πρώτες εγκατεστημένες μορφές ανθρώπινης κοινωνίας. Η σταδιακή απόκτησης της ικανότητας αποθήκευσης της τροφής, πυροδότησε μια πρωτοφανή πληθυσμιακή μεγέθυνση αλλά και τη δημιουργία δικτύων ανταλλαγής πλεονασμάτων. Σε αυτές τις παράκτιες ζώνες των μεγάλων ποταμών, εναλλασσόμενες εποχικές πλημμυρίδες και άμπωτες δημιουργούσαν κάθε χρονιά εκτεταμένες γόνιμες εκτάσεις, ενώ αρδευτικά κανάλια υδροδοτούσαν τις κοινότητες με το ζωτικό υδάτινο πόρο.
Η μόνιμη εγκατάσταση και η γειτνίαση όλο και περισσότερων ομάδων στις ίδιες περιοχές, εκτός από τις θετικές υλικές και πολιτιστικές ανταλλαγές, ήταν αναπόφευκτο να δημιουργεί συγκρούσεις, τόσο για τα όρια κατοχής της γόνιμης γης, όσο —κυρίως— για τον έλεγχο των νερών. Για να γίνει κατανοητή η κρισιμότητα αυτή της παραμέτρου, ας σκεφτούμε το εξής. Αν κάποιες κοινότητες που βρίσκονταν πιο κοντά στις πηγές του ποταμού, αντλούσαν μεγάλο μέρος της ροής, αυτή θα είχε ως αποτέλεσμα την πτώση της στάθμης και την αχρήστευση των καναλιών που είχαν δημιουργήσει οι εγκατεστημένες πιο κοντά στις εκβολές κοινότητες, με αποτέλεσμα να ξεραθούν οι καλλιέργειες και οι άνθρωποι να πεινάσουν. Οι ανθρωπολόγοι υποθέτουν πως οι ανταγωνισμοί μεταξύ των κοινοτήτων δημιούργησαν τέτοιες πολεμικές αντιπαραθέσεις που απειλούσαν να αφανίσουν ολοκληρωτικά τους πληθυσμούς. Έτσι, αντιλαμβανόμενες το αδιέξοδο της σύγκρουσης, οι κοινότητες αποφάσισαν να βρουν ένα modus vivendi, δημιουργώντας ένα σώμα εκπροσώπων όπου θα διαχειριζόταν την λειτουργία των νερών και των καναλιών προς όφελος όλων. Σήμερα γνωρίζουμε πως τέτοια σώματα, στις περιοχές των μεγάλων ποταμών, απομονώθηκαν σταδιακά από τις κοινότητες, και έτσι, αποκτώντας εξουσία και πλούτο, μετασχηματίστηκαν σε ιεραρχημένες γραφειοκρατίες, τις πρώτες κρατικές εξουσίες, τις πρώτες αυτοκρατορίες.
Τα πρώτα κράτη που γνωρίζουμε στην ιστορία της ανθρωπότητας, τα πρώτα βασίλεια της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, της Κίνας και της Λατινικής Αμερικής, δεν είναι τίποτα παραπάνω από «υδραυλικά μοντέλα αυτοκρατορίας», από διαχωρισμένες εξουσίες που προέκυψαν σταδιακά επειδή μια ξεχωριστή κάστα είχε στην αποκλειστική της νομή τον έλεγχο ενός πόρου, ζωτικής σημασίας για τη ζωή και την επιβίωση των ανθρώπων. Παρατηρούμε λοιπόν πως η μονοπωλιακή ή ολιγοπωλιακή κατοχή και διαχείριση ζωτικών πόρων, συνυποθέτει και συνυποτίθεται, αντίστοιχων αυταρχικών μορφών εξουσίας. Αυτή η παρατήρηση κατά τη γνώμη μας, όχι μόνο ισχύει ως και τις μέρες μας, αλλά αναδεικνύει το βαθύτερα πολιτικό διακύβευα της λεγόμενης πράσινης ενεργειακής μετάβασης.
Πράσινη μετάβαση
Οι τελευταίοι σχεδόν δυόμισι αιώνες που μας χωρίζουν από την βιομηχανική επανάσταση, με την καπιταλιστική αποικιοκρατία και την παγκοσμιοποίηση των αγορών να σαρώνουν τον πλανήτη καταστρέφοντας το φυσικό περιβάλλον και εξαντλώντας αλόγιστα τους φυσικούς πόρους, έχουν δημιουργήσει την επιτακτική ανάγκη αλλαγής παραδείγματος. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο μετασχηματισμός της παραγωγής αλλά και του τρόπου ζωής, κυρίως στην Δύση, είναι ζωτικής σημασίας για τον μέλλον της ανθρωπότητας. Για γίνει κατανοητή πόσο επιτακτική είναι αυτή η ανάγκη ας σκεφτούμε μόνο ενδεικτικά τα εξής: O σύγχρονος κόσμος καταναλώνει ορυκτά καύσιμα με ρυθμό πεντακόσιες χιλιάδες φορές μεγαλύτερο από τη φυσιολογική ανανέωση τους. Σήμερα καταναλίσκονται δύο λίτρα πετρελαίου την ημέρα ανά κάτοικο στη Γη. Η σημερινή κατάσταση χαρακτηρίζεται επίσης από τεράστια ανισότητα στην κατανάλωση ενέργειας. Ένας μέσος κάτοικος των Η.Π.Α καταναλώνει 8 μονάδες ενέργειας, σε ισοδύναμους τόνους πετρελαίου. Ο Ευρωπαϊκός μέσος όρος είναι 4, ο κινέζικος μέσος όρος 0.7, ο ινδικός μέσος όρος 0.4 και ο μέσος αφρικάνικος 0.25. Αν όλοι οι κάτοικοι της Γης κατανάλωναν φυσικούς πόρους με το ρυθμό της Βόρειας Αμερικής, θα έπρεπε να διαθέτουμε τους φυσικούς πόρους δύο ακόμη πλανητών όπως η γη, ενώ τα ορυκτά καύσιμα θα έφταναν μόνο για 2 δεκαετίες.
Η λεγόμενη «πράσινη ανάπτυξη» εντείνει το πρόβλημα. Ο συνδυασμός της παγκόσμιας ενεργειακής ανισότητας με την παγκόσμια τεχνολογική ανισότητα πυροδοτούν ακόμα περισσότερο τις παγκόσμιες ανισότητες, δημιουργώντας περισσότερα προβλήματα από αυτά που ισχυρίζονται πως προσπαθούν να λύσουν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η προηγούμενη ενεργειακή μετάβαση, η μετάβαση στο πετρέλαιο στις αρχές του 20ου αιώνα και ο εντοπισμός των μεγαλύτερων παγκόσμιων αποθεμάτων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, πυροδότησε έναν κύκλο τεράστιων ανταγωνισμών, δύο παγκοσμίους πολέμους, ένα ψυχρό πόλεμο και δεκάδες περιφερειακές συγκρούσεις. Οι μεγάλες γεωγραφικές ανισότητες του πλανήτη, οι τεράστιες τοπικές διαφοροποιήσεις του, από τις πελώριες μεταβολές σε συγκεντρώσεις πληθυσμών —και άρα ενεργειακών αναγκών— μέχρι τις πολύ μεγάλες διαφοροποιήσεις στο κλίμα, τη γεωμορφολογία και την πρόσβαση σε υλικούς πόρους, που συνθέτουν την ποικιλομορφία και την ομορφιά του πλανήτη, όταν γίνονται πεδίο καπιταλιστικών ανταγωνισμών, οδηγούν σε καταστροφές μεγάλης έκτασης. Όλα τα παραπάνω στηρίζουν την άποψη πως η πράσινη μετάβαση, αν και επιτακτική για τη ζωή πάνω στον πλανήτη, δεν μπορεί να γίνει εντός του κράτικοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού. Αντίθετα, επιβάλλεται να είναι γεωγραφικά και κοινωνικά ισόρροπη, ριζασπαστική, δημοκρατική, αποκεντρωμένη και συνεργατική.
Ποια όμως θα μπορούσαν να είναι τα χαρακτηριστικά μια τέτοιας μετάβασης;
Ένα σημαντικό στοιχείο αυτής της μετάβασης επιβάλλει τη δραστική μείωση της ενεργειακής κατανάλωσης σε περιοχές με υψηλή κατανάλωση. Αυτό συνεπάγεται την εξισορρόπηση των ενεργειακών αναγκών σε παγκόσμιο επίπεδο. Η μείωση για να είναι σημαντική και να αντισταθμίζει την αύξηση των ενεργειακών αναγκών θα πρέπει να στοχεύει στην αλλαγή του ενεργειακού αποτυπώματος των πόλεων και των κτιρίων. Ένας δεύτερος παράγοντας ισόρροπης μετάβασης, που αφορά πρωτίστως ζώνες με υψηλή κατανάλωση, επιβάλλει την ενεργειακή αξιοποίηση των σκουπιδιών, των λυμάτων, των γεωργικών, δασικών και λιπαρών υπολειμματικών πρώτων υλών και τη μετατροπή τους σε βιοκαύσιμα. Αυτό μπορεί να καλύψει ένα σημαντικό κλάσμα των αναγκών σε υγρά και αέρια καύσιμα. Παράλληλα, η διαχωριστική ανακύκλωση των οικιακών αλλά και των βιομηχανικών σκουπιδιών μπορεί να καλύψει ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των σημερινών αναγκών μας σε πλαστικά, άσφαλτο και άλλα προϊόντα του πετρελαίου και ταυτόχρονα να μειώσει δραστικά τη θαλάσσια μόλυνση.
Κάθε περιοχή του πλανήτη δεν έχει την ίδια πρόσβαση στις ίδιες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή ενεργειακούς πόρους. Έτσι, θα πρέπει να αναζητήσει εκείνες τις λύσεις που ταιριάζουν περισσότερο στην τοπική γεωγραφία, στις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και στις κοινωνικές ευαισθησίες. Αυτό αναδεικνύει την αρχή της «τοπικότητας» (Localization), ως κρίσιμης έννοιας για την πράσινη κοινωνική μετάβαση. Αυτή παραπέμπει σε πολλαπλότητα προσεγγίσεων και τεχνικών λύσεων τοπικής διαφοροποίησης του ενεργειακού προφίλ. Η αναζήτηση τοπικών λύσεων δημιουργεί συνθήκες ενεργειακής αυτάρκειας που οδηγούν σε συνθήκες οικονομικής και πολιτικής ανεξαρτησίας. Έχουν όμως ένα σοβαρό μειονέκτημα καθώς τα τοπικά δίκτυα ενέργειας, ειδικά όταν βασίζονται σε Α.Π.Ε., δεν είναι σταθερά. Η σταθερότητα των τοπικών δικτύων λοιπόν απαιτεί δύο στρατηγικές. Η πρώτη είναι η αναζήτηση μεικτών ενεργειακών λύσεων, όπως λ.χ. το συνδυασμό ανεμογεννητριών ή φωτοβολταικών με αντλιοστασιοταμίευση ή παραγωγή υδρογόνου. Η δεύτερη είναι η δημιουργία ηλεκτρικών διασυνδέσεων με άλλες περιοχές, δικτύων δεύτερης τάξης, και η ανταλλαγή πλεονάζουσας ενέργειας παραπέμποντας σε ενεργειακή οικονομία μηδενικού αθροίσματος. Έτσι, η τοπικοποίηση, διασφαλίζει την ενεργειακή αυτάρκεια σε συνδυασμό με μια ευρύτερη διασύνδεση ισότιμων ενεργειακών οντοτήτων. Για να μπορεί να είναι αποτελεσματική η εφαρμογή της αρχής της τοπικότητας θα πρέπει να επεκταθεί απαραίτητα και στην παραγωγή αγαθών. Θα πρέπει, δηλαδή, η παραγωγή κάποιου προϊόντος να γίνεται σε όσο γίνεται περισσότερες περιοχές του πλανήτη προκειμένου να μειωθούν δραστικά οι ανάγκες για υπερπόντιες θαλάσσιες μεταφορές μεγάλου όγκου εμπορευμάτων ή πρώτων υλών, για παράδειγμα από την Κίνα στην Ευρώπη, που όχι μόνο αυξάνουν το κόστος των προϊόντων αλλά για πολύ μεγάλο ακόμη χρονικό διάστημα, όπου θα κυριαρχεί το φυσικό αέριο, θα επιβαρύνουν σημαντικά το κλίμα.
Ενεργειακή μετάβαση και ανισότητες
Η ενεργειακή μετάβαση που πρέπει να επιδιώξει η ανθρωπότητα εμποδίζεται σημαντικά από το μεγάλο τεχνολογικό χάσμα ανάμεσα σε διάφορες περιοχές της Γης. Αυτό τείνει να πολλαπλασιάζει τις οικονομικές ανισότητες, που με τη σειρά τους τροφοδοτούν τρομακτικά προβλήματα ρύπανσης. Η Αφρική και ορισμένες περιοχές της Ασίας μετατρέπονται τα τελευταία χρόνια σε έναν «σκουπιδοτενεκέ του πλανήτη» όπου τοξικά απόβλητα μεταφέρονται εκεί. Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη των αναπτυσσόμενων περιοχών βασίζεται σε έντονα ρυπογόνες τεχνολογίες του παρελθόντος. Απαιτείται λοιπόν μια στρατηγική ελεύθερης τεχνολογικής διάχυσης ώστε οι τεχνολογίες μετάβασης να γίνουν άμεσα προσβάσιμες σε όλο τον πλανήτη.
Όπως είναι προφανές, η επίτευξη των παραπάνω στόχων χρειάζεται απαραίτητα συνεννόηση σε παγκόσμιο επίπεδο και την ισχυρή βούληση της ανθρωπότητας, προϋποθέσεις αδύνατες να επιτευχθούν εντός ενός πλαισίου καπιταλιστικών ανταγωνισμών και οικονομίας της αγοράς. Απαιτείται έτσι η πάλη για ένα μετακαπιταλιστικό και μετακρατικό μέλλον, που θα βασίζεται στην μη ανταγωνιστική δικτύωση των κοινοτήτων, στην αλληλοβοήθεια, στην ανταλλαγή πλεονασμάτων. Αυτή η στρατηγική θα πρέπει να είναι ο οδηγός των ριζοσπαστικών οικολογικών και κοινωνικών κινημάτων και των ελεύθερων ενεργειακών κοινοτήτων.
Η στρατηγική της ισόρροπης κοινωνικής ανάπτυξης, της τοπικοποίησης, της τεχνολογικής διάχυσης, των ισχυρών δεσμεύσεων μεταξύ των κοινοτήτων θα πρέπει τελικά να οδηγούν σε δυνατότητα πρόσβασης σε ζωτικά αγαθά σε όλο τον πλανήτη. Η ενεργειακή αυτονομία, σε κάθε περιοχή του πλανήτη, με όλα τα χαρακτηριστικά που περιγράψαμε προηγουμένως, είναι η μόνη προϋπόθεση για μια ανθρωπότητα χωρίς θανατηφόρους ανταγωνισμούς και υπό τη συνεχή δαμόκλειο μιας αυταρχικής εξουσίας. Με άλλα λόγια, σχεδόν 8 χιλιετηρίδες μετά την δημιουργία των πρώτων κρατών, αν θέλουμε να ζήσουμε χωρίς αυτά πρέπει να διαλύσουμε και τις προϋποθέσεις που τα γέννησαν.
