Οι αναρχικοί στο Σαχέλ.
“Όπως η πάλη των τάξεων έτσι και ο διεθνισμός μπορεί κάθε φορά να εμφανίζεται με διαφορετική μορφή. Ένας ‘διεθνισμός’ που θα αγνοούσε αυτή την πολυμορφία θα αποδεικνυόταν αφελής ή επικίνδυνος”.
Ντομένικο Λοσούρντο, Η Πάλη των Τάξεων
Η ιστορική σχέση ανάμεσα στον αντιμπεριαλισμό και την αναρχία ενίοτε υπήρξε θυελλώδης και σήμερα το συγκρουσιακό αυτό μοτίβο επαναλαμβάνεται ακόμη μια φορά. Στην δυτική Αφρική, μια σειρά από στρατιωτικά πραξικοπήματα ισχυρίζονται ότι προτίθενται να σπάσουν τις αλυσίδες της γαλλικής νεο-αποικιοκρατίας και να βάλουν τα θεμέλια για ένα εναλλακτικό αναπτυξιακό κοινωνικό μοντέλο, που τόσο ανάγκη έχουν οι λάοι που ζουν εκεί. Ενώ οι αριστεροί πανηγυρίζουν και βλέπουν στο πρόσωπο του νεαρού λοχαγού της Μπουρκίνα Φασό, Ibrahim Traore, την μετενσάρκωση του δολοφονημένου σοσιαλιστή ηγέτη Τομά Σανκαρά, οι αναρχικοί αντιμετωπίζουν με καχυποψία την άνοδο των στρατιωτικών στην εξουσία και σπεύδουν να προεξοφλήσουν ότι ο στρατός από τη φύση του, είναι ένας θεσμός που αδυνατεί να επιτελέσει έναν προοδευτικό κοινωνικό ρόλο. Για εκείνους η χειραφέτηση από την Γαλλία δεν είναι παρά ένα πρόσχημα για την επιβολή μιας δικτατορικής εξουσίας στο εσωτερικό, ενώ κάποιοι άλλοι εφιστούν την προσοχή μας στην επιρροή του ρωσικού νεο-ιμπεριαλισμού που αργά αλλά σταθερά εδραιώνεται στις περιοχές που εγκαταλείπονται από το γαλλικό imperium. Παρ’ όλα αυτά, ενώ το θεωρητικό αυτό σχήμα διακρίνεται από μια αξιοπρόσεκτη ιδεολογική συνέπεια, είναι κάπως απλοϊκό στην ερμηνεία του και αδυνατεί να διακρίνει τον συγκρουσιακό χαρακτήρα της διαδικασίας που βρίσκεται σε εξέλιξη.
Για παράδειγμα, η αντίληψη για τους ιμπεριαλισμούς που απλώς “διαδέχονται” ο ένας τον άλλον, με την ίδια κανονικότητα που η μέρα διαδέχεται τη νύχτα, δεν μας βοηθά να καταλάβουμε πως η Γαλλία δεν εγκαταλείπει κανένα από τα προκεχωρημένα φυλάκια της με τη θέληση της. Η ακροδεξιά κυβέρνηση του Μακρόν ήδη έχει διαμηνύσει ότι δεν αναγνωρίζει την “νομιμότητα” της νέας “επαναστατικής” κυβέρνησης του Νίγηρα και αρνείται να αποσύρει τις διπλωματικές αποστολές της, όπως έχουν διατάξει οι αρχές του νέου καθεστώτος. Μάλιστα, τις τελευταίες μέρες η στρατιωτική διοίκηση έδωσε εντολή να διακοπεί η παροχή νερού και ρεύματος προς την γαλλική πρεσβεία στην Niamey , ενώ εξέδωσε διάταγμα με το οποίο προειδοποιεί ότι όποιος ντόπιος προμηθευτής συνεχίζει να έχει δοσοληψίες με τους Γάλλους θα συλλαμβάνεται με την κατηγορία της έσχατης προδοσίας.i Για να μην αναφερθώ στην “πλήρη υποστήριξη” που ανακοίνωσαν η Γαλλία και η ΕΕ για την επικείμενη στρατιωτική εισβολή που έχουν εξαγγείλει οι φιλοδυτικές κρατικές ελίτ του ECOWAS με σκοπό την απακατάσταση της “δημοκρατίας” στον Νίγηρα. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η ίδια η μετάβαση από έναν τύπο ιμπεριαλισμού σε έναν άλλο, η υπαγωγή απ΄το ένα εξουσιαστικό μοντέλο σε αυτό του αντιπάλου, εμπεριέχει το στοιχείο της σύγκρουσης, αφού σίγουρα δεν μπορεί να είναι το προϊον μιας ελεύθερης επιλογής εκ μέρους του υποτελούς λαού.
Έτσι, υπάρχουν μονο δύο τρόποι σύμφωνα με τους οποίους μπορεί να συντελεστεί μια παρόμοια εξέλιξη σε γεωπολιτικό επίπεδο. Ο πρώτος φυσικά είναι ο πόλεμος, με την αλλαγή στο κοινωνικό παράδειγμα να επέρχεται ως επακόλουθο της επικράτησης της μίας ιμπεριαλιστικής δύναμης σε βάρος των ανταγωνιστών της. Αν και η Ρωσία αντιμετωπίζει στην Ουκρανία το σύνολο της στρατιωτικής ισχύος της συλλογικής Δύσης, χωρίς την οποία η Ουκρανία δεν θα άντεχε ούτε μία εβδομάδα στα πεδία των μαχών, σίγουρα δεν μπορούμε να μιλάμε για έναν πόλεμο ανάμεσα στη Ρωσία και την Γαλλία, με τους συμβατικούς όρους που θέσαμε το ζήτημα πιο πάνω. Συνακόλουθα, η μετάβαση απ’ το ένα κοινωνικό σύστημα στο άλλο θα πρέπει να πάρει την μορφή ενός ενδογενούς πολέμου στο εσωτερικό της υποτελούς κοινωνίας. Μιας εμφύλιας σύγκρουσης, ανάμεσα στα προνομιούχα στρώματα , που έχουν συνδέσει την ανώτερη θέση τους και την υλική ευημερία που απολαμβάνουν με το καθεστώς της γαλλικής νεο-αποικιοκρατίας, και από την άλλη, τα ετεροκαθοριζόμενα στρώματα που έχουν κάθε συμφέρον να ζητούν επιτακτικά και με κάθε μέσο την κατάργηση της γαλλικής επικυριαρχίας, για να μπορούν να ελπίζουν σε μια βελτίωση των συλλογικών όρων της ζωής τους.
Πράγματι, η ληστρική ηγεμονία των Γάλλων είναι η πρωταρχική αιτία για την αφόρητη φτώχεια που μαστίζει τις πληβειακές μάζες του Νίγηρα. Η σχέση εξάρτησης κι ετεροκαθορισμού από την Γαλλία διαμορφώνει την βασική συνθήκη της συνεχιζόμενης υπανάπτυξης όχι μόνο του Νίγηρα , αλλά ολόκληρης της λεγόμενης Francafrique, όπως αποδεικνύεται κι εμπειρικά από το γεγονός ότι οι πρώην γαλλικές αποικίες συγκαταλέγονται ανάμεσα στις φτωχότερες και λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της μαύρης ηπείρου. Ειδικά ως προς τον Νίγηρα, ο γαλλικός κολοσσός παραγωγης ηλεκτρικής ενέργειας EDF, ο οποίος εξακολουθεί να ανήκει στο κράτος σε ποσοστό 45%, κατέχει το μονοπώλιο των δικαιωμάτων εξόρυξης ουρανίου απ’ το υπέδαφος της χώρας. Ορυκτό με το οποίο τροφοδοτεί τους πυρηνικούς υποσταθμούς που παράγουν το 70% της συνολικής κατανάλωσης σε ηλεκτρισμό ολόκληρης της μητροπολιτικής Γαλλίας. Αν και ο Νίγηρας διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα ουρανίου παγκοσμίως και ο περιζήτητος αυτός φυσικός πόρος αποτελεί την κυριότερη εξαγωγή της χώρας, τα εισοδήματα που εισρέουν από την πώληση του στην Γαλλία αντιστοιχούν μόλις στο 10% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας.ii Κι αυτό γιατί επιστρατεύοντας όλες τις παραδοσιακές τεχνικές της νεο-αποικιοκρατίας, η Γαλλία έχει εξασφαλίσει την αποκλειστική εκμετάλλευση του αερίου καταβάλλοντας ένα εξευτελιστικό τίμημα στους αφρικανούς υποτελείς της.
Οι όροι της “σύμβασης” με την EDF που εξαναγάστηκαν να υπογράψουν και να τηρούν διαδοχικές κυβερνήσεις του Νίγηρα είναι τόσο ετεροβαρείς υπέρ της γαλλικής εταιρείας και τόσο δυσμενείς για τον λαό της χώρας, που καμία κυβέρνηση τα τελευταία 40 χρόνια δεν έχει τολμήσει να τους δημοσιοποιήσει. Όχι βέβαια ότι η Γαλλία αντιμετώπισε κάποια ιδιαίτερη αντίσταση από την πολιτική τάξη της χώρας την οποία έχει στο τσεπάκι της. Διαχρονικά , ο ρόλος της ελίτ των επαγγελματιών πολιτικών στην πολύπαθη χώρα είναι να μην δημιουργεί προβλήματα για την συνέχιση της αποικιακής εκμετάλλευσης που σχηματίζει το υπόβαθρο της πολιτικής οικονομίας της φτώχειας στον Νίγηρα, ή μάλλον να λειτουργεί ως θεσμικός εγγυητής αυτής της ληστείας που διεξάγεται κατά συρροή σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων. Ο γραβατοφορεμένος πρόεδρος Mohamed Bazoum, που τελευταία του αρέσει να παριστάνει τον ηρωικό “δημοκρατικό” ηγέτη που διώκεται από τις δυνάμεις της εγχώριας αντίδρασης, είναι ο ίδιος το πιο θλιβερό δείγμα της κομπραδόρικης μπουρζουαζίας που υπηρετεί με αφοσίωση τα συμφέροντα της γαλλικής αστικής τάξης στην Αφρική, χωρίς διόλου να ενδιαφέρεται για τις ανάγκες του λαού της χώρας του. Είναι ο πρώτος που αρνήθηκε την ανάγκη επαναδιαπραγμάτευσης της σύμβασης για το ουράνιο, ενώ παλιότερα , σαν πιστό σκυλάκι, επανειλημμένα έχει μιλήσει ευνοϊκά για την δραστηριότητα του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στο Μάλι, αλλά και την γενικότερη παρουσία των Γάλλων στην δυτική Αφρική.iii Όλα αυτά τη στιγμή που με το πολύτιμο ουράνιο του Νίγηρα , η Γαλλία ηλεκτροδοτεί περίπου ένα στα τρία νοικοκυριά της χώρας, ενώ στον ίδιο τον Νίγηρα μονάχα ένα προνομιούχο 15% έχει μόνιμη πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα.
Η απλουστευτική ιδεολογική θέση “φεύγει η Γαλλία, έρχεται η Ρωσία” υπαινίσσεται ότι η κατάσταση στον Νίγηρα δεν θα αλλάξει με την αλλαγή της ιμπεριαλιστικής φρουράς. Η Ρωσία θα αντιγράψει τις αποκρουστικές πρακτικές της γαλλικής νεο-αποικιοκρατίας , επιβάλλοντας τους δικούς της εξοντωτικούς όρους στην πάμφτωχη χώρα. Σίγουρα, ξέρουμε καλύτερα απ’ το να πάρουμε τοις μετρητοίς τα πράγματα που ο ίδιος ο ρωσικός καπιταλισμός λέει για τον εαυτό του, μέσα από τις εργασίες των οργανικών διανοουμένων του ρωσικού πολιτικο-οικονομικού κατεστημένου. Από την άλλη, οι εργασίες αυτές διακατέχονται μάλλον από έναν μετρημένο πραγματισμό σε ότι αφορά το ύφος τους και αποφεύγουν τις μεγαλεπίβολες κορώνες για έναν υποτιθέμενο “εκπολιτιστικό” ή “απελευθερωτικό” ρόλο της Ρωσίας στην Αφρική. Περισσότερο υποδεικνύουν την τακτική σύμπτωση συμφερόντων ανάμεσα στις δύο οντότητες, Ρωσία-Αφρική, παρά τις διαφορές που υπάρχουν στο στρατηγικό όραμα τους, και προτείνουν μια συμμαχία που θα είναι αμοιβαία επωφελής και για τα δύο μέρη. Από αυτή την άποψη, το να μιλάμε για ρωσικό ιμπεριαλισμό φανερώνει μάλλον μια έλλειψη κατανόησης του παγκόσμιου συσχετισμού δυναμεων, εφόσον η ίδια η Ρωσία παραδέχεται ανοιχτά ότι έχει ανάγκη αυτή τη συμμαχία με την Αφρική για να αντικρούσει αποτελεσματικά τις καταστροφικές συνέπειες που έχουν οι δυτικές κυρώσεις πάνω στην οικονομία της.iv Σε αυτό το πνεύμα, κατά τη διάρκεια της πρόσφατης ρωσο-αφρικανικής συνόδου στην Αγ. Πετρούπολη, η Ρωσία προχώρησε στην μονομερή διαγραφή 23 δισ δολαρίων αφρικανικού χρέους, ενώ εγγυήθηκε και την παροχή δωρεάν σιτηρών στις αφρικανικές χώρες που συμμετείχαν στη σύνοδο και κινδυνεύουν σοβαρά από την κατάρρευση της συμφωνίας για τα σιτηρά.v
Όλα αυτά δεν σημαίνουν βέβαια ότι ξαφνικά ο Πούτιν θυμήθηκε τη σοβιετική διεθνιστική του παιδεία. Ωστόσο, οι ιδιοτελείς πράξεις της Ρωσίας, από τη στιγμή που έρχονται σε σύγκρουση με τις οικονομικές δομές που αναπαράγουν την ανισοκατανομή της δύναμης στο περιβάλλον του διεθνοποιημένου καπιταλισμού, δημιουργούν παράπλευρα οφέλη κι ευκαιρίες για μια αυτόνομη δραστηριότητα των καταπιεσμένων υποκειμένων που μέχρι σήμερα υποφέρουν ποικιλοτρόπως από τον ταξικό ζυγό του παγκόσμιου Βορρά. Από αυτή τη σκοπιά, οι προειδοποιήσεις που εκτοξεύονται από μαξιμαλιστές συντρόφους αναφορικά με τους κινδύνους που κρύβει η άνοδος της ισχύος του ρωσικού ιμπεριαλισμού για τους λαούς της περιοχής, ακούγονται μάλλον άτοπες εφόσον αν δεν υπήρχε η διαφαινόμενη συμμαχία με τη Ρωσία, η ρήξη με την γαλλική νεο-αποικιοκρατία πολύ απλά δεν θα ήταν παρά μια φαντασίωση.
Η υλική αυτή αντίθεση στο επίπεδο των “αντικειμενικών συνθηκών”, με τη σειρά της μετουσιώνεται σε μια ρήξη στο κυρίαρχο φαντασιακό των ελίτ. Αυτή εκφράζεται μέσα από μια ιδεολογική σύγκρουση ανάμεσα στις εξαθλιωμένες μάζες του παγκόσμιου Νότου, που στην πλειοψηφία τους τάσσονται με το μέρος της Ρωσίας στον πόλεμο που διεξάγει ενάντια στην ηγεμονία της υπερεθνικής ελίτ (η Ουκρανία είναι απλώς το έδαφος όπου εκτυλίσσεται αυτή η τιτάνια διαμάχη) και στα εύπορα κοινωνικά στρώματα που καλλιεργούν συστηματικά την ρωσο-φοβία και δαιμονοποιούν τα προλεταριακά “υποζύγια”, που λόγω της αμορφωσιάς και της αδιόρθωτης χαμηλής ευφυϊας τους τείνουν να εξιδανικεύουν τους δικτάτορες και τους καταπιεστές τους.vi Έτσι, στην Ουκρανία ακόμη και πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, η καλοζωισμένη νέα μπουρζουαζία αναθεμάτιζε τους λεγόμενους “bydlo”, δηλαδή τα προλεταριακά και λούμπεν προλεταριακά στοιχεία, τους οποίους/ες οι νεοαστοί παρομοίαζαν με “βόδια”, επειδή δεν υποστήριξαν όσο έπρεπε την “επανάσταση” του Μαϊντάν κι εξακολουθούσαν να τρέφουν συμπάθεια προς την Ρωσία. Η αμάθεια τους και η τεμπέλικη εξάρτηση τους από τα κρατικά επιδόματα αρωγής είναι η αιτία για όλα τα δεινά που αντιμετωπίζει η Ουκρανία , το κυριότερο εμπόδιο για την “μεταρρύθμιση” της κοινωνίας και την άνοδο μιας νέας, σύγχρονης, φιλο-ευρωπαϊκής (και φυσικά αντί-ρωσικής) Ουκρανίας.vii
Στα καθ’ ημάς, έχουμε δει αυτή την γλώσσα του ταξικού μίσους να χρησιμοποιείται κατά κόρον από το κατ’ εξοχήν όργανο της νεοαστικής τάξης στην Ελλάδα, την Καθημερινή, όταν καταφέρεται ενάντια στις “λαϊκίστικες” δυνάμεις που αμφισβητούν έμπρακτα το μονοπώλιο της πολιτικής κυριαρχίας που το νεοφιλελεύθερο μπλοκ εξουσίας διεκδικεί για τον εαυτό του. Αλλά και σε ένα εντελώς διαφορετικό γεωπολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο, αυτό της Νότιας Αφρικής, μπορούμε να αναφερθούμε στη διαμάχη που ξέσπασε πρόσφατα , όταν ο πρόεδρος Ramaphosa υπέκυψε στην πίεση της υπερεθνικής ελίτ και αρνήθηκε να εγγυηθεί την ασφαλή συμμετοχή του Πούτιν στη σύνοδο των BRICS που έγινε στο Γιοχάνεσμπουργκ. Λίγες μέρες μετά, ένα πλήθος από εβδομήντα χιλιάδες ακτήμονες αγρότες, που παραβρέθηκε στην συγκέντρωση για την δέκατη επέτειο ίδρυσης του κινήματος των Οικονομικών Μαχητών της Ελευθερίας (EFF), του ριζοσπάστη μεταρρυθμιστή Julius Malema, ζητωκραύγαζε υπέρ της Ρωσίας και αποδοκίμασε την “προδοτική στάση του Ramaphosa”, όπως είπε ο Malema στον φλογερό λόγο που εκφώνησε.viii
Σε αυτό το σημείο όμως ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια καινούρια αντίφαση, ίσως την πιο σημαντική, που ενυπάρχει στον πυρήνα του νέου αυτού αντι-ιμπεριαλιστικού κινήματος. Εύλογα μπορεί κάποιος να αναρωτηθεί, αφού τα νέα καθεστώτα θέλουν να εφαρμόσουν ένα φιλολαϊκό πρόγραμμα και να πάρουν μέτρα που θα ανυψώσουν τις μάζες απ’ τον βούρκο που τους έχει βουτήξει η αποικιοκρατία, γιατί τότε η πολιτική αυτή κίνηση εκδηλώνεται μέσα από την πιο ακραία μειοψηφική και απολυταρχική μορφή διακυβέρνησης που υπάρχει, δηλαδή το στρατιωτικό πραξικόπημα; Με άλλα λόγια, γιατί η προνομιακή πολιτική μορφή του σύγχρονου αντιμπεριαλισμού είναι η δικτατορία και όχι ένα μαζικό κίνημα από τα κάτω; Σε αυτό το πνεύμα άλλωστε, ένας “σύντροφος με επιρροή”, όπως έλεγαν κάποτε οι Ισπανοί αναρχικοί, έγραψε πρόσφατα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πως “ο αντιμπεριαλισμός δεν μπορεί να έχει σχέση με στρατιωτικούς και κολονέλους (συνταγματάρχες)”. Προφανώς , εκείνο που εννοεί ο σύντροφος είναι ότι αν το πρόταγμα του αντιμπεριαλισμού έχει κάποιο πολιτικό περιεχόμενο, αυτό μπορεί να είναι μόνο η άμεση δημοκρατία, με τη θέσμιση συλλογικών δομών κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης, από κάτω προς τα πάνω. Ή μπορεί να σημαίνει ότι ως ένα κίνημα τυπικής εθνικής ανεξαρτησίας που επαφίεται στην ενδυνάμωση του κράτους για να φέρει σε πέρας τους στόχους του, ο αντιμπεριαλισμός θα πρέπει να αφήνει αδιάφορούς τους ελευθεριακούς κοινωνικούς αγωνιστές, ή ακόμη και να αντιμετωπίζεται με εχθρότητα από αυτούς, τη στιγμή που βρίσκεται στον αντίποδα των δυνάμεων που εμπλέκονται στην κοινωνική πάλη.
Θεωρώ ότι η ερμηνεία αυτή καταρχάς παραβλέπει την ταξική διάρθρωση του ίδιου του υπερεθνικού συστήματος κυριαρχίας, τις διακλαδώσεις που δημιουργεί το σύστημα της νεο-αποικιοκρατίας στο εσωτερικό των κοινωνικών σχηματισμών της ετεροκαθοριζόμενης καπιταλιστικής περιφέρειας. Για να το πούμε διαφορετικά, δεν υπάρχει καπιταλιστική κοινωνία που να μην επηρεάζεται από τον ιεραρχικό καταμερισμό της εργασίας που καθιερώνει σε πλανητικό επίπεδο ο διεθνοποιημένος καπιταλισμός. Τα κοινωνικά υποκείμενα που αποτελούν τους φορείς του ηγεμονικού καπιταλιστικού φαντασιακού ή που καθορίζουν και παράγουν με τη δραστηριότητα τους, τους βασικούς άξονες και το εύρος της εγχώριας καπιταλιστικής ανάπτυξης, δεν είναι παρά τα υποστηλώματα της κυριαρχίας του διεθνοποιημένου καπιταλισμού, τα όργανα και οι προνομιακοί εκφραστές του. Έτσι, η νεοαποικιοκρατία δεν εκφράζει τόσο μια σύγκρουση ανάμεσα σε ένα παρθένο και αμόλυντο “μέσα” κι ένα μιαρό και διεφθαρμένο “έξω”, μια ερμητικά κλειστή κοινότητα που αγωνίζεται να διασώσει ή να αποκαταστήσει την αγνότητα της κόντρα στους εξωτερικούς εχθρούς που γυρεύουν να την υποδουλώσουν. Ο εχθρός είναι ήδη μέσα στα τείχη. Η νεοαποικιοκρατία είναι η συνθήκη που επικαθορίζει το περιεχόμενο του ταξικού και κοινωνικού ανταγωνισμού και συντηρεί με τα ανεξάντλητα οικονομικά και στρατιωτικά μέσα καταναγκασμού που διαθέτει, τους νεκροζωντανούς καπιταλισμούς της περιφέρειας, παρά την εκτεταμένη φτώχεια και την μαζική εξαθλίωση που παράγουν αντικειμενικά τα συγκεκριμένα συστήματα. Από αυτή την άποψη, η συγκρουση με τον ιμπεριαλισμό σημαίνει πρτωτίστως σύγκρουση με τα κοινωνικά στηρίγματα που αναπαράγουν την κυριαρχία του στο εσωτερικό της ετερόνομης κοινωνικής ολότητας.
Τέλος, ένα ακόμη ζήτημα με την αφ’ υψηλού απόρριψη του αντιμπεριαλισμού είναι ότι πολλές φορές τα θεωρητικά εργαλεία που έχουμε μάθει να παίρνουμε σαν δεδομένα στις αναλύσεις μας για την ταξική δομή της καπιταλιστικής κοινωνίας, είναι εντελώς ακατάλληλα όταν μιλάμε για κοινωνίες όπου τα ταξικά υποκείμενα που έχουμε σαν σημεία αναφοράς είτε απουσιάζουν εντελώς από την κοινωνική διαστρωμάτωση, ή εκεί που αναπτύχθηκαν επαρκώς παίζουν έναν ρόλο διαφορετικό από τον ιστορικό ρόλο που τείνουμε να τους αποδίδουμε με βάση την εμπειρία της ταξικής πάλης στις καπιταλιστικές μητροπόλεις. Για παράδειγμα, αν πράγματι δεχτούμε τον αφορισμό για τους “κολονέλους” θα πρέπει με κάποιον τρόπο να εξηγήσουμε τον λόγο για τον οποίο στην Αφρική ο στρατός, εκτός από τον συνηθισμένο καταπιεστικό ρόλο του, πολλές φορές λειτούργησε και ως καταλύτης για ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις. Πράγματι, αν απ’ τους κόλπους των στρατιωτικών της Λατινικης Αμερικής ξεπήδησαν παρανοϊκοί χασάπηδες όπως ο Πινοσέ, ή ο Βιντέλα, στην Αφρική δεν είναι λίγα τα παραδείγματα όπου ο στρατός αποτέλεσε τον λίκνο για τη διάπλαση πυρήνων με ριζοσπαστικά κοινωνικά φρονήματα, που αργότερα δεν δίστασαν να αναλάβουν έναν ρόλο πολιτικής πρωτοπορίας στις χώρες τους. Ας αναφέρω εδώ ενδεικτικά τα ονόματα του Νάσερ στην Αίγυπτο, του Γκαντάφι στην Λιβύη, του Σανκάρα στην Μπουρκίνα Φασό και του JJ Rawlings στην Γκάνα. Μπορεί οι ηγέτες αυτοί να προσβάλλουν την επαναστατική αισθητική των μεταμοντέρνων αναρχικών της Δύσης, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με τα πεπραγμένα τους άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα τους στη διαδικασία πολιτικού και οικονομικού εκσυγχρονισμού των κοινωνιών από τις οποίες προέρχονταν, έστω κι αν αυτή η διαδικασία εκδιπλώθηκε μέσα από αντιφάσεις που τελικά έκαμψαν το αντισυστημικό κίνημα, ή έμεινε ημιτελής εξαιτίας της εγχώριας και διεθνούς καπιταλιστικής αντίδρασης.
Αν στην Ευρώπη ο “εθνικός” στρατός αποτέλεσε ιστορικά το κατεξοχήν όργανο για την επιβολή της συγκεντρωτικής εξουσίας του αστικού κράτους στο εσωτερικό και της ιμπεριαλιστικής καπιταλιστικής επέκτασης στο εξωτερικό, στην Αφρική, οι κατά τόπους “εθνικοί” στρατοί συγκροτήθηκαν κατά κύριο λόγο ως ένας αμυντικός θεσμός. Σαν μέσο για την συλλογική αυτοπροστασία του ιθαγενούς πληθυσμού ενάντια στην δολοφονική μανία και την απάνθρωπη εκμετάλλευση της αποικιοκρατίας. Επιπλέον, στην Μπουρκίνα Φασό, ή στον Νίγηρα οι προλετάριοι, με την έννοια τόσο της παραδοσιακής εργατικής τάξης, όσο και των “άτακτων” πληβειακών μητροπολιτικών στρωμάτων, μόνιμα άνεργων/ χαμηλόμισθων με σταθερή ή περιστασιακή εργασία / μεταναστών, δεν αποτελούν υπολογίσιμο μέρος της ταξικής μορφολογίας των τοπικών κοινωνιών. Στον Νίγηρα, το 85% είναι πάμφτωχοι χωρικοί και κτηνοτρόφοι που αγωνίζονται καθημερινά να επιβιώσουν σε έναν πρωτόγονο γεωργικό τομέα, απομονωμένοι ο ένας απ’ τον άλλον, χωρίς πρόσβαση σε μοντέρνα εργαλεία, επιστημονικές τεχνικές ή κάποιο ορθολογικό μοντέλο οργάνωσης της σύγχρονης αγροτικής παραγωγής.
Ένα υπόλοιπο 10% βγάζει τα προς το ζην κάνοντας δουλειές του ποδαριού στις παρυφές της επίσημης οικονομίας , που ετσι κι αλλιώς αδυνατεί να θρέψει τον πληθυσμό. Από αυτή την άποψη, απουσιάζει απ’ τον Νίγηρα τόσο το προλεταριάτο ως συγκροτημένη κοινωνική τάξη, με ομοιογενή κοινωνικά χαρακτηριστικά, συναφείς αντιλήψεις κι επιθυμίες και την αίσθηση μιας κοινής μοίρας, ενός ενιαίου ταξικού ανήκειν, ακόμα κι αν αυτό εκφράζεται αρνητικά, μέσα από μια συλλογική επίγνωση ετεροκαθορισμού και υποτέλειας. Ούτε υπάρχει εκεί το κεφάλαιο ως ανεξάρτητη κοινωνική δύναμη, που να εκπροσωπείται από μια τάξη καπιταλιστών και από τα προνομιούχα στρώματα της νέας μπουρζουαζίας που συναρτούν οργανικά τους υλικούς όρους της διαβίωσης τους από την αναπαραγωγή του. Η πολιτική τάξη που διαχειρίζεται την κρατική εξουσία συγκροτεί συνήθως και την εγχώρια τάξη των καπιταλιστών, εφόσον η άμεση εκχώρηση κι εκμετάλλευση του κοινωνικού πλούτου (π.χ. φυσικοί πόροι) από τα ιδιωτικά συμφέροντα των πολυεθνικών είναι και ο μοναδικός τύπος επιχειρηματικής δραστηριότητας που ευδοκιμεί σε αυτή την ξεχασμένη γωνιά του πλανήτη.
Έτσι, είτε μας αρέσει, είτε όχι, ο στρατός στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, απομένει ως ο μοναδικός πραγματικά “εθνικός” θεσμός, με την έννοια ότι τα μέλη του είναι υποχρεωμένα λόγω της φύσης του επαγγέλματος τους, να αντιλαμβάνονται την χώρα ως μια ενιαία οντότητα κι έτσι έχουν συνείδηση της υπερτοπικής, αλλά και της γεωπολιτικής, διάστασης των ζητημάτων που επιδρούν αρνητικά στις συνθήκες ζωής της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού. Μια αντίληψη που από την άλλη, είναι δύσκολο να αποκτήσουν οι πρωτόγονες και απομονωμένες η μία απ’ την άλλη, αγροτικές κοινότητες, που βρίσκονται διασκορπισμένες σε ολόκληρη την επικράτεια. Είναι πιο εύκολο για εκείνες να αυτοπροσδιορίζονται με βάση τις παραδοσιακές φυλετικές ταυτότητες και να ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τους φυσικούς πόρους που έτσι κι αλλιώς σπανίζουν, με την έλλειψη τους να γίνεται ακόμα χειρότερη εξαιτίας της αρπακτικής και ανεμπόδιστης δραστηριότητας των πολυεθνικών. Ωστόσο, πιστεύω ότι ο πιο αποφασιστικός παράγοντας είναι η αναπαραγωγή της ταξικής αντίθεσης μέσα στον ίδιο τον στρατό, με αποτέλεσμα την ριζοσπαστικοποίηση των κατώτερων στρωμάτων της ιεραρχίας, αφού μοιράζονται το ίδιο βιοτικό επίπεδο με την μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού που ζει μέσα σε συνθήκες απόλυτης ένδειας. Έτσι, ο στρατός πολτικοποιείται και αντί για ένα μονολίθικο προπύργιο των κοινωνικών ομάδων που εκπροσωπούν τις πιο συντηρητικές/αντιδραστικές τάσεις, μετατρέπεται σε πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης ανάμεσα σε αντιτιθέμενες ταξικές δυνάμεις.
Πάνω απ’ όλα , έχω την αίσθηση ότι η αντιπάθεια των αναρχικών για τον αντι-ιμπεριαλισμό ως πρόταγμα, πέρα από την πολιτικά ορθή κριτική που ασκούν στα αντιμπεριαλιστικά καθεστώτα, απορρέει και από την συνειδητοποίηση ότι στον αντιμπεριαλισμό, ο αναρχισμός έρχεται αντιμέτωπος με μερικά από τα εννοιολογικά, και συνακόλυθα πρακτικά όρια του. Από αυτη την άποψη, είμαστε υποχρεωμένοι να επιδοθούμε σε αυτοκριτική, σε μια προσπάθεια αναθεώρησης ή εμπλουτισμού των αντιλήψεων μας. Για παράδειγμα, σίγουρα οι αναρχικοί δεν παραδέχονται καμία θεωρία των σταδίων, ωστόσο αν ο L. Van der Walt έχει δίκιο και ο αναρχισμός είναι πρωτίστως ένα νεωτερικό πολιτικό πρόταγμα, άρρηκτα συνδεδεμένο με τις συλλογικές τύχες και τους μαζικούς αγώνες για την χειραφέτηση της εργατικής τάξης παγκοσμίως, ποιο θα μπορούσε να είναι το νόημα του στις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής όπου η εργατική τάξη είναι ιστορικά απούσα;ix Αν οι συμμαχίες τακτικής με κράτη είναι πολιτικά και ηθικά επιλήψιμες από την άποψη μιας αναρχικής αντίληψης για την κοινωνική πάλη, με ποιες δυνάμεις θα μπορούσαν να συμμαχήσουν οι πληβείοι του Νίγηρα ώστε να μπορέσουν να αποτινάξουν τον ζυγό της γαλλικής νεοαποικιοκρατίας; Είναι ο αναρχισμός ένα ευρωκεντρικό πρόταγμα, ή έχει οικουμενική αξία; Κι αν είναι έτσι, πώς μεταφράζεται στις συνθήκες που επικρατούν στο Σαχέλ;
Στις χώρες αυτές, όπως και σε ολόκληρη την Αφρική, υπάρχουν ακόμη ζωντανές παραδόσεις που έλκουν την καταγωγή της από την κοινοτική ζωή της φυλής, τον τρόπο με τον οποίο η συλλογικότητα ρυθμιζε τις υποθέσεις της χωρίς προσφυγή στο Κράτος , ή κάποια υπέρτερη συγκεντρωτική αρχή. Τα λαϊκά δικαστήρια που προσπάθησε να αναβιώσει ο Rawlings στην Γκάνα, οι Επαναστατικές Επιτροπές του Σανκαρά, ακόμα και το σύστημα “άμεσης δημοκρατίας” του Gaddafi , υποτίθεται πως αναβίωσαν αυτές τις λανθάνουσες κοινοτικές παραδόσεις και τις μετέφεραν αυτούσιες σε ένα νεωτερικό κοινωνικό συμφραζόμενο.x Υπάρχουν βέβαια αυτοί που θα χαμογελάσουν αυτάρεσκα στο άκουσμα του Gaddafi και του Σανκαρά , που θα ειρωνευτούν αυτές τις ιστορικές προσπάθειες οικοδόμησης μιας εναλλακτικής πολιτικής εξουσίας ως χαρακτηριστικά “αφρικάνικες”. Ως ενδεικτικές της πολιτισμικής υπανάπτυξης της μαύρης ηπείρου , ή ως συνειδητές προσπάθειες εξαπάτησης από γκροτέσκους τυράννους που θυμίζουν γελοιογραφία σε μια από τις ευυπόληπτες εφημερίδες που κυκλοφορούν στην “πολιτισμένη” Ευρώπη. Κατά την άποψη μου, η τάση αυτή να αντιμετωπίζονται αυτές οι εμπειρίες της ταξικής πάλης στην Αφρική ως ανάξιες λόγου, να μην της αξιολογούμε ως αυτοτελείς στιγμές της συλλογικής πάλης του προλεταριάτου της καπιταλιστικής περιφέρειας, αλλά μόνο ως αντικείμενα κριτικής για τον βαθμό που παρεκκλίνουν απ’ τον επαναστατικό κανόνα που χάραξε στην πέτρα η ευρωπαϊκή “αντισυστημική” διανόηση, είναι το χειρότερο είδος ρατσισμού. Και το πιο ύπουλο, γιατί μεταμφιέζεται σε ένα ασυμβίβαστο πάθος για ελευθερία, μια αξίωση οικουμενικότητας όχι μόνο του περιεχομένου, αλλά και της μορφής.
– Στην εικόνα βλέπουμε τους νομάδες βοσκούς της φυλής Woodabe, που κατοικούν σε όλο το μήκος και πλάτος του Σαχέλ, από την Σενεγάλη μέχρι το Τσαντ. Στην φωτογραφία είναι ντυμένοι και βαμμένοι τελετουργικά για να γιορτάσουν το Gerewol, που οι ανθρωπολόγοι περιγράφουν περίπου ως παραδοσιακά ανδρικά καλλιστεία.
ii https://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Niger.
iii Niger president defends French involvement in Sahel region, https://www.ft.com/content/605566e8-4542-426a-af90-f5ceb8d6d7e7.
iv A, Maslov, Humanitarian Expots are Russia’s Main Interest in Africa, https://eng.globalaffairs.ru/articles/humanitarian-exports-in-africa/.
vii https://eventsinukraine.substack.com/p/bydlomania.
viii Το EFF έχει σαν κεντρικό πυλώνα του προγράμματος του την απαλλοτρίωση χωρίς αποζηίωση της γης που τώρα ανήκει σε μια καπιταλιστική ολιγαρχία λευκών γαιοκτημόνων και την ριζική αναδιανομή της στα εκατομμύρια των ακτημόνων αγροτών της Νότιας Αφρικής. Υποστηρίζει ότι η κατάργηση του απαρτχάιντ υπήρξε μια ημιτελής διαδικασία , εφόσον άφησε ανέπαφες τις ιδιοκτησιακές σχέσεις που αναπαράγουν την κυριαρχία της λευκής αστικής τάξης πάνω στις μάζες των μαύρων φτωχών, ενώ τάσσεται υπέρ της πολιτικής και νομισματικής ένωσης της Αφρικής από τα κάτω. Εδώ είναι ένα βίντεο από την συγκέντρωση για τα 10 χρόνια ίδρυσης του κινήματος που ανέφερα στο κείμενο, https://www.youtube.com/watch?v=SbcMKp4IdI8&t=104s.
ix L. Van der Walt, Black Flame, https://libcom.org/article/black-flame-revolutionary-class-politics-anarchism-and-syndicalism-lucien-van-der-walt-and.
x Για τα λαϊκα δικαστήρια του “επαναστατικού” καθεστώτος της Γκάνας υπάρχει η (έντονα επικριτική) έκθεση που εξέδωσε το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, https://www.hrw.org/reports/pdfs/g/ghana/ghana921.pdf, ενώ ένας παρόμοιος κοινοτικός μηχανσμός απονομής πρωτοβάθμιας δικαιοσύνης λειτουργεί μέχρι τις μέρες μας στην Μποτσουάνα, https://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/3211/thesis.pdf?sequence=1.
