Έξοδος
“Και ο Κύριος είπε απευθυνόμενος στον Μωυσή, “Όταν επιστρέψεις στην Αίγυπτο, κάνε ενώπιον του Φαραώ όλα τα θαύματα που μπορείς να κάνεις χάρη στην θεϊκή δύναμη που σου έδωσα. Αλλά θα κάνω την καρδιά του σκληρή και δεν θα αφήσει τον λαό να φύγει. Πρέπει τότε να πεις στον Φαραώ, “τούτο λέει ο Κύριος, ο λαός του Ισραήλ είναι ο υιός μου, ο πωτότοκος” και σου είπα “άσε τον υιό μου να φύγει ώστε να με υπηρετήσει, αλλά αφού αρνήθηκες να τον ελευθερώσεις, θα σκοτώσω σίγουρα τον δικό σου γιο, τον πρωτότοκο σου”.
Έξοδος, 4:21-4:24
Η βιβλική ιστορία της Εξόδου αφηγείται το τέλος της αιχαλωσίας των Εβραίων από τους Αιγυπτίους. Την φυγή τους απ’ την χώρα των Φαραώ προς τον τόπο που “ανάβλυζε γάλα και μέλι”, σύμφωνα με την υπόσχεση που έδωσε ο θεός στον Μωυσή. Η μυθική φιγούρα του Μωυσή προφανώς αντιπροσωπεύει την κοσμική ενσάρκωση αυτής της θεϊκής πρόνοιας για το μέλλον του “εκλεκτού λαού”. Ο Μωυσής είναι το όργανο της βούλησης της θεότητας στην ιστορία. Έλκει την νομιμοποίηση της εξουσίας του από το θεϊκό υπόβαθρο της αποστολής που έχει αναλάβει να φέρει σε πέρας. Από την άλλη, σε τούτη την διαλεκτική ανάμεσα στη θεολογία και την πολιτική, η θεϊκή καθοδήγηση αποκτά μια χειροπιαστή διάσταση και μεταμορφώνεται σε μια δύναμη ικανή να παρεμβαίνει στις ανθρώπινες υποθέσεις, μόνο στον βαθμό που ερμηνεύεται κι εκφράζεται προνομιακά μέσα από την νέα αυτή πολιτική αρχή της θεοκρατίας. Όπως και να ‘χει, το επεισόδιο της εξόδου συνιστά μια κομβική στιγμή για τον λαό των Εβραίων. Είναι εκείνη η στιγμή που διεκδίκησαν εκ νέου την ανθρώπινη υπόσταση τους. Που διακήρυξαν στην πράξη ότι δεν ανέχονται άλλο να ζουν στο απάνθρωπο καθεστώς σκλαβιάς που τους είχαν υποβάλλει οι Αιγύπτιοι μονάρχες. Με την καινούρια αυτή ανεξαρτησία τους, οι Εβραίοι διεκδικούν το δικαίωμα τους να ορίσουν οι ίδιοι την μοίρα τους, να μεταμορφωθούν από άβουλα υποχείρια σε ενεργά υποκείμενα της ιστορίας.
Η επίθεση της Χαμάς εναντίον του Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου είναι ένα τέτοιο συμβάν χωρίς επιστροφή. Σαν ένας σύγχρονος, συλλογικός Μωυσής, η Χαμάς γκρέμισε τον φράχτη που κρατά αιχμάλωτους τους Παλαιστίνιους μέσα στην μεγαλύτερη ανοικτή φυλακή του κόσμου. Ενώ όμως οι Ισραηλίτες έτρεχαν για να φύγουν μακριά από τους δυνάστες τους, οι Παλαιστίνιοι τρέχουν προς τους καταπιεστές τους. Δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς, αφού το σιωνιστικό μόρφωμα δεν είναι το προϊόν μιας συμβατικής εισβολής. Δεν είναι το αποτέλεσμα μιας εκστρατείας κατάκτησης ενός στρατού που έχει την προέλευση του σε μια άλλη χώρα και μπορεί κάποτε να επιστρέψει σε αυτήν. Αντιθέτως, είναι ένα εγχείρημα ωμής και συστηματικής εθνοκάθαρσης, ένα εθνοφυλετικό πρόταγμα που έχει σαν στόχο την ριζική άρνηση της υπόστασης του λαού των Παλαιστίνιων σε όλες τις εκφάνσεις του. Είναι στην κυριολεξία μια αδιάντροπη απόπειρα “αντικατάστασης” ενός λαού, από έναν άλλο. “Ένας λαός χωρίς γη, για μια γη χωρίς λαό”, που λέει κι ένα κλασσικό σλόγκαν του διεθνούς σιωνισμού.
Οι έποικοι ήρθαν για να μείνουν κι απ’ το 1947 κι έπειτα , εξαπλώθηκαν στα Παλαιστινιακά εδάφη σαν ένα δολοφονικό τσουνάμι που σαρώνει και καταπίνει τα πάντα στο πέρασμα του. Δεν υπάρχει σπιθαμή εύφορης γης, κανένας υδροφόρος ορίζοντας και καμία συστάδα δέντρων που να μην έχει καταληφθεί από τον κατακτητή. Οι πόλεις, τα χωριά, οι οικισμοί, όλα ξαναβαφτίστηκαν και τώρα φέρουν εβραϊκά ονόματα, σε μια συντονισμένη προσπάθεια να σβηστεί από την ιστορική μνήμη η παρουσία των Παλαιστίνιων στην περιοχή. Την ίδια στιγμή , τα Αραβικά χωριά ακρωτηριάζονται και κόβονται στην μέση από τους φράχτες ασφαλείας του στρατού κατοχής και τις μοντέρνες λεωφόρους που προορίζονται για να διευκολύνουν την ελεύθερη μετακίνηση μόνο των ισραηλινών εποίκων. Τα λιγοστά δέντρα που έχουν απομείνει στην πλευρά των Παλαιστίνιων ξεριζώνονται συστηματικά, οι πηγές πόσιμου νερού δηλητηριάζονται ή επιτάσσονται στο όνομα του κατακτητή, οι ισραηλινές θωρακισμένες μπουλντόζες ισοπεδώνουν τα σπίτια τους με διαφορετικό πρόσχημα κάθε φορά. Από την μία πλευρά του φράχτη βασιλεύει η ευημερία, η τάξη, η ασφάλεια. Από την άλλη, η φτώχεια, ο πόνος και ο θάνατος.
Ας θυμηθούμε εδώ τα σκληρά λόγια με τα οποία ο θεωρητικός του αντιαποικιοκρατικού κινήματος, Φράντς Φανόν, είχε περιγράψει την δραματική και συστηματικά κατασκευασμένη αντίθεση ανάμεσα στις περιοχές των Γάλλων εποίκων της Αλγερίας κι εκείνες που αναλογούσαν στους ιθαγενείς:
“Η πόλη του έποικου είναι μια καλά χτισμένη πόλη, φτιαγμένη εξολοκλήρου από πέτρα και ατσάλι. Είναι μια πόλη καλά φωταγωγημένη. Οι δρόμοι είναι καλυμμένοι με άσφαλτο και οι σκουπιδοτενεκέδες απορροφούν όλα τα απορρίματα, τα οποία κανένας δεν βλέπει, ούτε είναι υποχρεωμένος να τα σκέφτεται […] Η πόλη του έποικου είναι μια καλοταϊσμένη πόλη, όπου κάποιος μπορεί να αφήσει πίσω τις σκοτούρες του. Η κοιλιά της είναι πάντα γεμάτη με όλα τα καλά του κόσμου.
Η πόλη που ανήκει στους αποικισμένους, ή η πόλη των ιθαγενών, το χωρίο των Νέγρων, η μουσουλμανική συνοικία, ο καταυλισμός, είναι ένα κακόφημο μέρος, κατοικημένο από διαβόητους ανθρώπους. Αυτοί γεννιούνται εκεί, μικρή σημασία έχει το που ή το πώς. Αυτοί πεθαίνουν εκεί, δεν έχει σημασία πού ή πώς. Είναι ένας κόσμος χωρίς άνεση, ο χώρος είναι πάντοτε περιορισμένος. Οι άνθρωποι ζουν ο ένας πάνω στον άλλον και τα παραπήγματα τους είναι χτισμένα το ένα πάνω απ’ το άλλο. Η πόλη των ιθαγενών είναι μια πόλη που πεινάει, που έχει ελλείψεις στο ψωμί, στο κρέας, στα παπούτσια, στο κάρβουνο, στο φως. Η πόλη των ιθαγενών δεν είναι παρά ένα χωριό που καμπουριάζει, μια ολόκληρη πόλη γονατισμένη, που τσαλαβουτά στον βούρκο. Είναι μια πόλη αράπηδων και βρωμο-αράβων”.i
Έχω την αίσθηση ότι οι Παλαιστίνιοι θα ήθελαν όσο τίποτε άλλο να πάψουν να πολεμούν. Να γίνουν αποδεκτοί από τους αποικιοκράτες, να τους αναγνωριστεί το δικαίωμα της επιστροφής. Να δραπετεύσουν από τους βρώμικους καταυλισμούς προσφύγων ή τις νομικά περιφραγμένες και υποβαθμισμένες κοινότητες όπου ζουν μέσα στο Ισραήλ. Σίγουρα θα ήθελαν να μπορούν να εγκατασταθούν στις νοικοκυρεμένες πόλεις των ισραηλινών , να κινούνται ελεύθερα χωρίς να υποβάλλονται σε διαρκείς ταπεινώσεις, να πηγαίνουν τα παιδιά τους στο σχολείο χωρίς να τρέμουν ότι κάποιος ισραηλινός στρατιώτης θα τα απαγάγει επειδή πέταξαν μια πέτρα σε κάποιο σύμβολο της αποικιοκρατικής κυριαρχίας. Με αυτό το ουτοπικό ιδανικό της ειρηνικής συνύπαρξης και της αμοιβαίας αλληλοβοήθειας είχαν φανταστεί την μαζική μετανάστευση των Εβραίων στην Παλαιστίνη , σοσιαλιστές ριζοσπάστες διανοητές όπως ο Martin Buber.ii Οι ριζοσπάστες όμως έχασαν την μάχη για την ψυχή του σιωνιστικού κινήματος και αυτό που ξεκίνησε σαν ένα όνειρο ανεκτικότητας και αμοιβαία επωφελούς αλληλεπίδρασης , μεταμορφώθηκε στην ρατσιστική δυστοπία του “καθαρού” Εβραϊκού κράτους, με μεσσιανικό, θρησκευτικό επίχρισμα.
Τι άλλο μένει για τους Παλαιστίνιους εκτός απ’ τον πόλεμο; Τι μπορούν να κάνουν πέρα απ’ το να επιστρέψουν στο σώμα του κατακτητή με όποιο μέσο διαθέτουν, την σαδιστική βία που δέχονται κάθε μέρα στα σώματα τους και που σκοπό έχει να τους εμφυσήσει την υποταγή, μια αίσθηση συλλογικής κατωτερότητας απέναντι στους δυνάστες τους; Η χορωδία των όψιμων υπερασπιστών της “μετριοπάθειας” και της “ πολιτικής λύσης” θα κατακλύσει και πάλι τα συστημικά ΜΜΕ , όπως κάνει κάθε φορά που μια πράξη αντίστασης των ιθαγενών καταφέρνει να πλήξει άμεσα τους αλαζόνες σιωνιστές. Θα μας πουν ξανά ότι οι εξτρεμιστές της Χαμάς πριμοδοτούν την πολιτική ηγεμονία της “ακροδεξιάς” στο Ισραήλ και συντελούν ώστε οι φωνές που διαμαρτύρονται ενάντια στην κατοχή να καταπνιγούν και να τεθούν στο περιθώριο. Ωστόσο, μερικές ημέρες μετά την επίθεση, το ίδιο το ισραηλινό πολιτικό κατεστημένο διέψευσε αυτές τις τετριμμένες και ανεδαφικές αναλύσεις , σχηματίζοντας με κάθε επισημότητα μια “κυβέρνηση εθνικής ενότητας” για να αντιμετωπίσει με πνεύμα ομοψυχίας τον Παλαιστινιακό “κίνδυνο”. Ένα πολεμικό υπουργικό συμβούλιο το οποίο φαίνεται ότι προορίζεται να επιβλέψει μια χερσαία εισβολή στην Γάζα που πιθανότατα θα αποτελέσει το προκαταρκτικό στάδιο για μια δεύτερη Νάκμπα, μια δεύτερη καταστροφή για τον Παλαιστινιακό λαό.
Όποιος βέβαια έχει έστω και μια μικρή εξοικείωση με τους πολιτικούς συσχετισμούς στο εσωτερικό του Ισραήλ, γνωρίζει πολύ καλά ότι δεν υπάρχει καμία ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στην Δεξιά και την Αριστερά αναφορικά με την μεταχείριση που επιφυλάσσουν στους υπόδουλους Παλαιστίνιους. Ακόμα και στις πρόσφατες μαζικές κινητοποιήσεις των λαϊκών στρωμάτων ενάντια στις βοναπαρτικές τάσεις της ισραηλινής κυβέρνησης, με αφετηρία την επιβολή πολιτικού ελέγχου πάνω στη δικαστική εξουσία, το ζήτημα της κατοχής ως “προθάλαμου” για αυτή τη διαδικασία εκφασισμού δεν τέθηκε από καμία συνιστώσα του κινήματος διαμαρτυρίας. Ούτε μια Παλαιστινιακή σημαία δεν υψώθηκε ανάμεσα στους ισραηλινούς διαδηλωτές. Ούτε ένα σύνθημα δεν ακούστηκε για την παύση των εποικισμών, την άρση του αποκλεισμού της Γάζας, ή απλώς για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων της αραβικής μειονότητας, ή των Παλαιστίνιων στα κατεχόμενα. Για το πολιτικό κατεστημένο στο Ισραήλ, αλλά δυστυχώς και για το μεγαλύτερο μέρος της κοινής γνώμης, οι Παλαιστίνιοι δεν μπορούν να αποτελέσουν υποκείμενα δικαίου, από κοινού με τους λευκούς ισραηλινούς εποίκους. Δεν θεωρούνται λαός υπό κατοχή, αλλά μέρος της τοπικής πανίδας που πρέπει να τεθεί υπό αυστηρό έλεγχο, ή διαφορετικά να αποψιλωθεί και να εκκαθαριστεί.iii
Ο υπουργός άμυνας του Ισραήλ το είπε καλύτερα όταν δήλωσε ότι οι Παλαιστινιοι είναι “ανθρώπινα ζώα” κι ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπιστούν. Αν όμως οι Παλαιστίνιοι είναι “ζώα”, τότε είναι άγρια θηρία, όχι ζώα εξημερωμένα που υπάρχουν για να υπηρετούν τον κατακτητή. Στην Γάζα επιμένουν να αγωνίζονται για την αξιοπρέπεια τους και αρνούνται να υιοθετήσουν μοιρολατρικά τον ρόλο της φτηνής εργατικής δύναμης για τις ισραηλινές επιχειρήσεις, όπως συμβαίνει κατά κόρον στη δυτική Όχθη. Όπως παρατηρεί ο Σύριος μαρξιστής Αλ-Αζμ, η όψιμη στρατηγική της “εδαφικοποίησης” του Παλαιστινιακού ζητήματος, που εφάρμοσε η PLO τη δεκαετία του ’80 και κατέληξε στην υπογραφή του Όσλο, είχε ως αποτέλεσμα να εμφανιστούν για πρώτη φορά οι αντικειμενικές συνθήκες για την ανάδειξη της ταξικής αντίθεσης μέσα στους κόλπους του κινήματος για την εθνική απελευθέρωση της Παλαιστίνης.iv Στα κατεχόμενα συγκροτήθηκε σταδιακά μια ολιγομελής μπουρζουαζία που οφείλει την ευημερία της στις μπίζνες που κάνει με τον κατακτητή και στις πελατειακές σχέσεις αμοιβαίας κερδοφορίας που καλλιεργεί με τη διεφθαρμένη Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ). Το γεγονός αυτό έχει δημιουργήσει την εντύπωση σε κάποιους αφελείς ότι οι Παλαιστίνιοι της δυτικής Όχθης ανταμείβονται από τους σιωνιστές για την καλή διαγωγή τους με μια ήρεμη ζωή και ένα καλύτερο επίπεδο διαβίωσης, σε αντιδιαστολή με τους κατατρεγμένους της Γάζας που υποφέρουν αδιάκοπα και σε καθημερινή βάση.
Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της δυτικής Όχθης είναι εργάτες-προλετάριοι που βρίσκουν δουλειά στο Ισραήλ ως οικοδόμοι, εργάτες γης, χειρώνακτες στον τομέα των υπηρεσιών (π.χ. κηπουροί), ή στην βιομηχανία. Η ανισότητα που επικρατεί είναι τερατώδης, με το πιο εύπορο 1% του πληθυσμού να συγκεντρώνει στα χέρια του το 50% του διαθέσιμου εισοδήματος, ενώ το υποδεέστερο 50% που ενδημεί από την μέση και κάτω της ταξικής πυραμίδας, έχει στην κατοχή του μόλις το 11-12% του συνολικού εισοδήματος.v Την ίδια στιγμή, η Παλαιστινιακή Αρχή ενεργεί ως ο εξουσιοδοτημένος υπεργολάβος του Ισραήλ στον τομέα της “ασφάλειας”, έχοντας σαν πρωταρχικό της μέλημα να καταστέλλει κάθε ιχνός οργανωμένης αντίστασης στην κατοχή, τη στιγμή που οι παράνομοι εποικισμοί συνεχίζουν να ξεφυτρώνουν παντού και η ρατσιστική βία των εποίκων γίνεται όλο και πιο σαδιστική, όλο και πιο δολοφονική. Στην ουσία, οι Παλαιστίνιοι της δυτικής Όχθης υποχρεώθηκαν να διαχειρίζονται καθημερινά την ίδια τους την κατοχή και κάθε μέρα χτίζουν με τα χέρια τους την υλική υποδομή που θα οδηγήσει σταδιακά στην ιστορική εξαφάνιση τους, στον αφανισμό τους από τους σιωνιστές.
Η Χαμάς αρνείται να συμμορφωθεί με αυτόν τον καταμερισμό της εργασίας που έχει καθιερώσει προς το συμφέρον του ο κατακτητής. Η ασκητική αυτοπειθαρχία των μαχητών της, η αυταπάρνηση των ακτιβιστών της που κάθε στιγμή κινδυνεύουν να δολοφονηθούν από την πολεμική μηχανή του Ισραηλ, η κάπως επιδεικτική λιτότητα των πολιτικών στελεχών της, ήταν εκείνα τα στοιχεία που της έδωσαν την νίκη στις εκλογές του 2014 απέναντι στους χορτασμένους κοιλαράδες γραφειοκράτες της Φατάχ. Η απέριττη εμφάνιση των ζηλωτών του ισλαμιστικού κινήματος δεν είναι παρά μια υπενθύμιση για τις ταπεινές καταβολές της οργάνωσης, και συμβολίζει την ανοσία της στην διαβρωτική επιρροή του χρήματος, που αποτέλεσε τον Δούρειο Ίππο ο οποίος διέσπασε την ενότητα της κοινωνικής πάλης ενάντια στον κατακτητή. Είναι άλλωστε το μερίδιο από την ισραηλινή καπιταλιστική πίττα που έδωσε στην ηγετική κλίκα της Φατάχ ένα επενδυμένο υλικό συμφέρον στη συνέχιση και διαιώνιση της κατοχής.
Τι γίνεται όμως με το θέμα της καταπίεσης των γυναικών, ή των ομοφυλόφιλων; Επιτρέψτε μου εδώ να απαντήσω με λόγια δανεισμένα από την προφήτη των γαλλικών προαστίων, την συντρόφισσα Houria Bouteldja. Εκείνη έχει γράψει ότι η απελευθέρωση των μουσουλμάνων γυναικών θα συμβεί μαζί και παράλληλα με την απελευθέρωση της κοινότητας τους, και όχι εναντίον της. Η χειραφέτηση τους θα είναι και χειραφέτηση του Παλαιστινιακού λαού, πρώτα και κύρια από την κατοχή που αρνείται να αναγνωρίσει την ανθρωπινότητα τους.vi Μήπως η κατοχή δεν δολοφονεί καθημερινά τους συζύγους, τους αδελφούς, τους πατεράδες και τους γιους τους; Ή μήπως οι κατοχικές αρχές έχουν εκδώσει κάποιο διάταγμα που εξαιρεί τις γυναίκες και τους ομοφυλόφιλους της Παλαιστίνης από τα βάναυσα μέτρα ασφαλείας και τους καθημερινούς εξευτελισμούς στα χέρια των αποκτηνωμένων ισραηλινών στρατιωτών; Όπως άλλωστε τονίζει η Παλαιστίνια ακαδημαϊκός Islah Jad σε μια ενδιαφέρουσα μελέτη της για την πολιτικοποίηση των έμφυλων σχέσεων μέσα στο κίνημα της Χαμάς, το ποσοστό των γυναικών που συμμετέχουν ως εκλεγμένοι αντιπρόσωποι στο Majlis-ash-Shura (νομοθετική συνέλευση), το ανώτατο συλλογικό όργανο της Χαμάς στην Γάζα, είναι μεγαλύτερο απ’ το ποσοστό των γυναικών που μετέχουν ως βουλευτίνες στο κοινοβούλιο της κοσμικής ΠΑ στην Ραμάλα.vii
Όπως και να ‘χει, οι Παλαιστίνιοι δραπέτευσαν από την φυλακή που είχε κατασκευάσει γι’ αυτούς ο Σιωνισμός. Αρνήθηκαν να παραδοθούν στο τέλμα που τους είχε βουτήξει ο αποκλεισμός της Γάζας και η προδοτική στάση της ΠΑ. Αρνήθηκαν να πεθάνουν “όμορφα και ήσυχα”, όπως είπε ο Παλαιστίνιος πρόσφυγας που ξεφτίλισε σε ζωντανή μετάδοση μια από τις πιο κατάπτυστες αντιδραστικές φωνές της “απολιτίκ” αριστοκρατίας που χρόνια τώρα λυμαίνεται την εγχώρια τηλεόραση. Από την αλλη, το Ισραήλ φαινεται ότι προετοιμάζεται για την δική του “Τελική Λύση” στο “πρόβλημα” της ανυπότακτης Γάζας.viii Τη στιγμή που γράφεται αυτό το κείμενο , χιλιάδες απελπίσμένοι άνθρωποι συνωστίζονται στο πέρασμα της Ράφα, για να διασχίσουν τα σύνορα και να ξεφύγουν από τις βόμβες που πέφτουν ακατάπαυστα. Το σχέδιο της “Μεγάλης Γάζας”, ενός τόπου μόνιμης εξορίας που θα δημιουργηθεί για τους πρόσφυγες στα άνυδρα και ερημικά τοπία της χερσονήσου του Σινά, αναβιώνει και πάλι ως η μοναδική “λύση” που ανταποκρίνεται πλήρως στις “ανάγκες ασφαλείας” του Ισραήλ. Δηλαδή, την ανάγκη που έχουν οι σιωνιστές να διεξάγουν εθνοκάθαρση ανέμελοι, χωρίς περιττές οχλήσεις και περιστασιακές αιματηρές εκρήξεις από την πλευρά των θυμάτων. Θα μπορέσει άραγε η Χαμάς και οι άλλες ένοπλες Παλαιστινιακές οργανώσεις να προβάλλουν ουσιαστική αντίσταση ώστε να ματαιώσουν τα σχέδια του Ισραήλ για προσάρτηση της Γάζας; Θα γενικευτεί ο πόλεμος, με το άνοιγμα ενός δεύτερου μετώπου στο βόρειο Ισραήλ από την Χεζμπολά; Θα εξεγερθούν οι προλετάριοι στην δυτική Όχθη , εξαπολύοντας μια τρίτη Ιντιφάντα για να σταματήσουν την εθνοκάθαρση; Καμία από αυτές τις επιλογές δεν κυοφορεί μια οριστική λύση για τη σύγκρουση που βρίσκεται σε εξέλιξη. Ωστόσο, η αβεβαιότητα είναι κι αυτή ένα απ’ τα τιμήματα της ελευθερίας.
i F. Fanon, The Wretched of the Earth (Penguin Books), σελ. 30.
ii R. Hellman, Recalling the Radical Zionist Vision of Martin Buber, https://news.ku.edu/2018/02/21/recalling-radical-zionist-vision-martin-buber.
iii Ακόμα και οι αναρχικοί εμφανίζονται επιφυλακτικοί απέναντι στην ιδέα ενός ενιαίου πολυπολιτισμικού κράτους, ή μιας συνομοσπονδίας ανάμεσα στις δύο κοινότητες. Ο Yuri Gordon σε ένα έργο που έγραψε με αυτό το θέμα, είναι αμετακίνητος αναφορικά με την αναγκαιότητα της ύπαρξης μιας πατρίδας για τον Εβραϊκό λαό. Ή μάλλον μόνο για τον εβραϊκό λαό , θα ήταν η πιο σωστή διατύπωση.
iv S. Al-Azm, Palestinian Zionism, https://drive.google.com/file/d/0B07yGbz1WxbLaTRNSk1WTGd3eGc/view?pli=1&resourcekey=0-EXW9F9SU28xHZJwYdvRABg.
v https://wid.world/country/palestine/.
vi H. Bouteldja, Whites, Jews and Us (Semiotxte), σελ. 84.
vii I. Jad, Islamist Women of Hamas: Between Feminism and Nationalism, https://journals.openedition.org/remmm/6971#tocto1n3.
viii Analysis: Is there a plan to force Palestinians into Sinai?, https://www.middleeasteye.net/features/analysis-there-plan-force-palestinians-sinai.
