Ένγκελς: Σκέψεις και ενστάσεις, με αφορμή τα 200 χρόνια από την γέννησή του
Το κείμενο πρωτο-δημοσιεύτηκε στο Red & Black Notes, με τίτλο “Why socialists should pause before celebrating Engels’ 200th birthday” και γράφτηκε από τον Daniel al-Rashid με αφορμή την 200η επέτειο από την γέννηση του Φρίντριχ Ένγκελς (28/11/1820 – 5/8/1895).
Η 28η Νοεμβρίου 2020 σηματοδοτεί την 200ή επέτειο της γέννησης του Φρίντριχ Ένγκελς. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η περίσταση γιορτάστηκε με τη δημοσίευση ορισμένων αγιογραφιών από μαρξιστικά έντυπα και μέσα. Αυτές δεν μας ικανοποιούν. Ο σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να αρνηθούμε κανένα από τα πλεονεκτήματα του Ένγκελς. Αυτά είναι σίγουρα πραγματικά και έχουν επαναληφθεί πολλάκις από τους συνήθεις υπόπτους. Ωστόσο, αν θέλουμε να πάρουμε στα σοβαρά τον Ένγκελς, ως κάτι περισσότερο από έναν σπουδαίο άνθρωπο, τότε πρέπει να παρουσιάσουμε εκτενώς, τόσο τις αδυναμίες του όσο και τα δυνατά του σημεία.
Ο Ένγκελς ήταν παθιασμένος υπέρμαχος του σοσιαλισμού και το πολιτικό του έργο προώθησε την ανάπτυξη μιας από τις σημαντικότερες σοσιαλιστικές οργανώσεις της Ευρώπης, του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος. Λίγοι σύγχρονοι επαναστάτες εκφράζουν τη συμπάθειά τους για το SDP, λαμβάνοντας υπόψη την απόφαση του κόμματος να υποστηρίξει τη γερμανική πολεμική προσπάθεια το 1914. Οι μαρξιστές τείνουν να απεικονίζουν την ευθυγράμμιση του κόμματος με τον εθνικισμό και τον μιλιταρισμό ως απόκλιση από το έργο των Μαρξ και Ένγκελς. Ωστόσο, μια πληρέστερη εκτίμηση του υλικού αποκαλύπτει ότι από πολλές απόψεις, δεν υπήρχε καμία τέτοια απόκλιση και ότι πολλοί από τους σπόρους της παρακμής του SDP μπορούν να βρεθούν στα έργα του ίδιου του Ένγκελς.
“Κανένας Σλαβικός Λαός δεν έχει μέλλον”
Όπως συνέβη και με πολλούς Γερμανούς της εποχής, οι πολιτικές απόψεις του Ένγκελς διαμορφώθηκαν από ένα μίσος για τους Σλάβους που έχει τις ρίζες του πίσω στην αρχή της πολιτικής του ζωής. Αυτό το μίσος εμφανίστηκε περιστασιακά με το πρόσχημα μιας κυνικής realpolitik ή στρατιωτικής ανάλυσης, αλλά παρ’ όλα αυτά ήταν ισχυρό. Το κύριο ζητούμενο για τον Ένγκελς και τον Μαρξ στην επαναστατική περίοδο του 1848 ήταν αυτό του συγκεντρωτισμού της Γερμανίας. Καταραμένοι να είναι οι καταπιεσμένοι Σλάβοι!
Από τον Φεβρουάριο του 1848 έως τον Μάιο του 1849, ο Ρώσος επαναστάτης δημοκράτης Μιχαήλ Μπακούνιν – ο οποίος δεν ήταν ακόμη αναρχικός – ταξίδεψε ατελείωτα, υποστηρίζοντας τον επαναστατικό σκοπό και συμμετείχε σε μια σειρά εξεγέρσεων. Στον αχό των γεγονότων, ο Μπακούνιν εξέδωσε το μανιφέστο του «Έκκληση προς τους Σλάβους», τη πιο ξεκάθαρη δήλωση της στρατηγικής του κατά αυτήν την περίοδο. Δημοσιεύθηκε στα γερμανικά τον Δεκέμβριο του 1848 και στα γαλλικά τον επόμενο Ιανουάριο, η ‘Εκκληση συνηγορούσε για μια διεθνιστική συμμαχία μεταξύ Σλάβων και Γερμανών επαναστατών, για την απόρριψη της διπλωματίας και υπέρ της υποταγής του εθνικού ζητήματος στο κοινωνικό ζήτημα. Ενάντια στους ανερχόμενους πανσλαβιστές, ο Μπακούνιν υποστήριξε ότι η ανάπτυξη συμμαχίας με τη Ρωσία θα σήμαινε μόνο την ενίσχυση της τυραννίας στην ήπειρο.
Σε απάντηση, ο Ένγκελς έγραψε την πολεμική του «Δημοκρατικός Παν-σλαβισμός», που δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1849. Το κεντρικό επιχείρημα του κειμένου ήταν ότι οι Σλάβοι είναι εγγενώς αντεπαναστατικοί λαοί, των οποίων το μόνο πραγματικό μέλλον βρίσκεται υπό τη γερμανική κυριαρχία. Εκτός από τους Πολωνούς, τους Ρώσους, «και το πολύ-πολύ τους Τούρκους Σλάβους», «κανένας Σλάβος δεν έχει μέλλον». Αν αναγνωρίζονταν με συνέπεια οι διεκδικήσεις της εθνικής αυτοδιάθεσης, «το ανατολικό τμήμα της Γερμανίας θα χωριζόταν σε κομμάτια, σαν ένα καρβέλι ψωμί που έχει ροκανιστεί από αρουραίους!»
Ο Ένγκελς επιτίθεται στην ιδέα της δικαιοσύνης του Μπακούνιν ως συναισθηματικό μοραλισμό, χρησιμοποιώντας τον πρόσφατο μεξικανο-αμερικανικό πόλεμο ως παράδειγμα για να αποδείξει την άποψή του: “[Μήπως ο Μπακούνιν πιστεύει ότι] είναι ατυχές το γεγονός ότι η εξαιρετική Καλιφόρνια πάρθηκε από τα χέρια των τεμπέληδων Μεξικανών, που δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα με αυτή; […] Η «ανεξαρτησία» μερικών Ισπανών Καλιφορνέζων και Τεξάνων μπορεί να υποφέρει εξαιτίας αυτού του γεγονότος, σε ορισμένα σημεία μπορεί να παραβιαστεί η «δικαιοσύνη» και άλλες ηθικές αρχές. Αλλά τι σημασία έχει αυτό για τέτοια γεγονότα παγκόσμιας-ιστορικής σημασίας; “.
Η ιστορική αποστολή των γερμανικών λαών να εκπολιτίσουν τους Σλάβους υπερτερεί κάθε ανησυχίας για «δικαιοσύνη». Πράγματι, η καταστολή που διαπράχθηκε εναντίον τους «είναι από τις καλύτερες και πιο αξιέπαινες πράξεις για τις οποίες μπορούν να υπερηφανεύονται ο δικός μας λαός και αυτός των Μαγυάρων στην ιστορία τους». Ο Ένγκελς υπενθυμίζει ότι «το μίσος προς τους Ρώσους [μαζί με τους Τσέχους και τους Κροάτες] ήταν και εξακολουθεί να είναι το πρωταρχικό επαναστατικό πάθος μεταξύ των Γερμανών», «και ότι μόνο με την πιο αποφασιστική χρήση τρόμου εναντίον αυτών των Σλαβικών λαών μπορούμε, από κοινού με τους Πολωνούς και τους Μαγυάρους, να προστατέψουμε την επανάσταση». Η πολεμική καταλήγει με την πρόταση ότι, εάν οι Σλάβοι ενωθούν, τότε «ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε»: «έναν αγώνα, έναν αμείλικτο αγώνα ζωής και θανάτου, εναντίον εκείνων των Σλάβων που προδίδουν την επανάσταση. Έναν εκμηδενιστικό αγώνα [Vernichtungskampf] και αδίστακτο τρόμο».
Προλεταριακός Διεθνισμός;
Ο Ένγκελς θεωρούσε τον εαυτό του σοβαρό στρατιωτικό και γεωπολιτικό αναλυτή. Αν και είχε λίγη πρακτική εμπειρία – αγωνίστηκε για λίγους μήνες ως εθνοφρουρός στις γερμανικές επαναστάσεις του 1849 – οι σύντροφοί του τον αναγνώριζαν ως εμπειρογνώμονα και στρέφονταν σε αυτόν για συμβουλές.
Το πλαίσιο του Ένγκελς για την ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική περιστράφηκε σε μεγάλο βαθμό γύρω από την αναγκαιότητα μιας ενοποιημένης, συγκεντρωτικής Γερμανίας και μιας ηττημένης Ρωσίας, για την απόλυτη νίκη του εργατικού κινήματος. Παρόλο που αυτός και ο Μαρξ σαφώς δεν υποστήριξαν τον Μπίσμαρκ – τον εγκέφαλο της ενοποίησης της Γερμανίας – παρόλα αυτά είδαν μια σύγκλιση των συμφερόντων του με το δικό τους. Όπως το έθεσε ο Ένγκελς, «Ο Μπίσμαρκ δουλεύει για εμάς σαν τον ίδιο τον διάβολο» (1).
Τον Αύγουστο του 1870, λίγο μετά την έναρξη του γαλλο-πρωσικού πολέμου, ο Ένγκελς έγραψε μια αποκαλυπτική επιστολή στον Μαρξ. Μεγάλο μέρος αφορά τη θέση του Wilhelm Liebknecht, ο οποίος αντιτάχθηκε δημοσίως στον πόλεμο και κινητοποιήθηκε εναντίον του. Ο Ένγκελς δεν θεώρησε τη θέση αυτή αξιοσέβαστη και θεωρούσε πως Λίμπκνεχτ έθετε «δευτερεύουσες σκέψεις» σχετικά με τον προλεταριακό διεθνισμό, μπροστά από τον «κύριο» (στμ: στόχο) – τον γερμανικό εθνικό αγώνα. Για τον Ένγκελς, ο Ναπολέων οδήγησε τη Γερμανία σε «πόλεμο για την εθνική της ύπαρξη». Εάν η Γερμανία κερδίσει, τότε «οι Γερμανοί εργάτες θα είναι σε θέση να οργανωθούν σε εθνική κλίμακα, πολύ διαφορετική από αυτήν που επικρατούσε μέχρι τώρα». Στην πραγματικότητα, «ολόκληρη η μάζα του γερμανικού λαού κάθε τάξης συνειδητοποίησε ότι αυτό είναι πρωτίστως ένα ζήτημα εθνικής ύπαρξης και συνεπώς έπεσαν αμέσως στη μάχη».
Με λίγα λόγια, ο Ένγκελς υποδηλώνει ότι θα ήταν «παράλογο» να «μεγεθύνουμε τον αντι-Μπισμαρκισμό ως την μοναδική καθοδηγητική αρχή» – αντ ‘αυτού, πρέπει να αναγνωριστεί ότι «ο Μπίσμαρκ κάνει ένα κομμάτι από το έργο μας, με τον δικό του τρόπο και να το θέλει, αλλά παρ’ όλα αυτά το κάνει… » (2). Αυτό μοιάζει με την άποψη που εξέφρασε ο Μαρξ σε προηγούμενη επιστολή – ότι η νίκη της Πρωσίας και η αντίστοιχη συγκέντρωση της κρατικής εξουσίας θα ήταν «επωφελής για τη συγκέντρωση της γερμανικής εργατικής τάξης», η οποία θα συνεπαγόταν μια αλλαγή του «κέντρου βάρους» του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος από τη Γαλλία στη Γερμανία. Η υπεροχή του γερμανικού προλεταριάτου, «ανώτερο από το Γάλλικό, τόσο στη θεωρία όσο και στην οργάνωση», θα συνεπαγόταν επίσης «την υπεροχή της θεωρίας μας έναντι του Προυντόν» (3).
Αυτές δεν ήταν απλώς κάποιες ανούσιες απόψεις. Θα επηρέαζαν και την πρακτική πολιτική. Στις 9 Σεπτεμβρίου, ο Μαρξ εξέδωσε μανιφέστο στο πλαίσιο του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης Εργαζομένων. Σε αυτό, δήλωσε ότι το γαλλικό προλεταριάτο δεν πρέπει να ξεκινήσει καμία προσπάθεια να αναστατώσει τη νέα γαλλική κυβέρνηση. Αντίθετα, οι εργαζόμενοι πρέπει να «εκτελούν τα καθήκοντά τους ως πολίτες» και να μην παρασύρονται από τις αναμνήσεις των προηγούμενων επαναστάσεων – οι εργαζόμενοι θα έπρεπε να αποδεχτούν αυτό που έρχεται. Ευτυχώς, αυτό το μανιφέστο δεν είχε καμία επίδραση στο κίνημα των Γάλλων εργαζομένων, και στις αρχές του επόμενου έτους ξέσπασαν αρκετές εξεγέρσεις της εργατικής τάξης, με το πιο σημαντική την Παρισινή Κομμούνα – την πρώτη πραγματική προλεταριακή επανάσταση.
“Γιατί οι σοσιαλιστές θα έπρεπε να υποστηρίξουν συγκεκριμένους ιμπεριαλιστικούς πολέμους”
Η υποστήριξη του Ένγκελς σε αυτά τα στοιχεία του γερμανικού εθνικιστικού σχεδίου δεν σταμάτησε με τη νίκη της Πρωσίας επί της Γαλλίας και τον ηρωικό θάνατο της Παρισινής Κομμούνας. Ο Ένγκελς συνέχισε να έχει παρόμοιες απόψεις μέχρι το τέλος της ζωής του, και είχε συζητήσει με τους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες ηγέτες τη δυνατότητα να υποστηρίξουν ξανά τη Γερμανία σε έναν πόλεμο.
Στις 29 Σεπτεμβρίου 1891, ο Ένγκελς έγραψε στον August Bebel, ένα από τα σημαντικότερα στελέχη του SDP. Παρακινημένος από ένα άρθρο του Bebel για τη Ρωσία, ο Ένγκελς περιγράφει αυτό που θεωρεί ως ένα κατάλληλο στρατηγικό όραμα για το SDP. Υποστηρίζει ότι ο Γερμανός σοσιαλιστής πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι «ένας πόλεμος ενάντια στη Γερμανία σε συμμαχία με τη Ρωσία θα ήταν πρωτίστως πόλεμος ενάντια στο ισχυρότερο και πιο αποτελεσματικό σοσιαλιστικό κόμμα στην Ευρώπη». Εάν οι σοσιαλιστές βρεθούν σε μια κατάσταση όπου ένας τέτοιος πόλεμος ξεσπάσει, τότε «δεν θα έπρεπε να έχουμε άλλη επιλογή από το να πολεμήσουμε με όλη μας τη δύναμη ενάντια σε οποιονδήποτε επιτιθέμενο που έσπευσε προς βοήθεια της Ρωσίας».
Ο Ένγκελς δεν ήταν εθνικιστής και δεν δικαιολογούσε την υποστήριξη αυτών των πολέμων με απλούς πατριωτικούς όρους. Αντίθετα, η υποστήριξη βασίστηκε στην ιδέα ότι οι πόλεμοι θα ωφελούσαν τελικά το γερμανικό εργατικό κίνημα – το οποίο, για τον Ένγκελς, οδήγησε σε όφελος ολόκληρου του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος. Όπως λέει – «η νίκη της Γερμανίας, επομένως, θα είναι η νίκη της επανάστασης και, αν έρθει ο πόλεμος, δεν πρέπει μόνο να επιθυμούμε τη νίκη, αλλά να την προωθήσουμε με όλα τα διαθέσιμα μέσα» (4).
Σε μια άλλη επιστολή προς τον Bebel στις 13 Οκτωβρίου, ο Ένγκελς γίνεται πιο σαφής, υποστηρίζοντας αυτή τη φορά ότι εάν αυξηθεί η προοπτική του πολέμου, τότε το SDP μπορεί «να πει στην κυβέρνηση ότι πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι […] να τους υποστηρίξουμε ενάντια σε έναν ξένο εχθρό , υπό την προϋπόθεση ότι διεξάγουν τον πόλεμο ανελέητα και με όλα τα διαθέσιμα μέσα, συμπεριλαμβανομένων των επαναστατικών». Εάν η ίδια η Γερμανία δεχθεί επίθεση, «όλα τα μέσα άμυνας θα ήταν δικαιολογημένα». Ένας τέτοιος πόλεμος θα ήταν μια ευκαιρία για τους σοσιαλιστές να αποδείξουν – σε ποιον ακριβώς δεν διευκρινίζεται – ότι μπορεί να είναι «το μόνο πραγματικά σθεναρό πολεμικό κόμμα», καθώς η γερμανική μπουρζουαζία και οι Junkers θα διεξήγαν τον πόλεμο λιγότερο σκληρά, γνωρίζοντας ότι η περιουσία τους κινδυνεύει. Θα μπορούσε επίσης να δώσει στους σοσιαλιστές την ευκαιρία να «πάρουν το τιμόνι» (5).
Κανένας πόλεμος εκτός από τον ταξικό, πάντοτε
Οι σύγχρονοι μαρξιστές είναι απολύτως δικαιολογημένοι όταν θέτουν τον διεθνισμό ως προτεραιότητα και αντιδρούν τόσο έντονα εναντίον των σοσιαλιστών που υποστηρίζουν εθνικούς και ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Ωστόσο, πρέπει να διερευνήσουν σοβαρά την ίδια τους την παράδοση και να προσδιορίσουν το πού βρίσκονται σε σχέση με τους ιδρυτές των πολιτικών τους ιδεών. Τα διακοσιοστά γενέθλια του Ένγκελς είναι μια καλή στιγμή για να γίνει αυτό.
Αξίζει να αναλογιστούμε γιατί, σε αντίθεση με τους επαναστάτες σοσιαλδημοκράτες όπως ο Λένιν ή η Ρόζα Λούξεμπουργκ, οι αναρχικοί της εποχής είχαν λίγες ψευδαισθήσεις σχετικά με το αν το SDP θα αντιτασσόταν σε έναν μελλοντικό παγκόσμιο πόλεμο. Ο συγγραφέας αυτού του κειμένου σκοπεύει να αφιερώσει ένα πλήρες άρθρο πάνω σε αυτό το θέμα στο μέλλον. Η απάντηση σε αυτήν την ερώτηση συνεπάγεται τον καθορισμό του τρόπου με τον οποίο οι πολιτικές παραδόσεις που υποστήριζαν οι Μαρξ και Ένγκελς οδήγησαν ουσιαστικά στην αδυναμία των εργαζομένων να αντισταθούν στο ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου – και γιατί θα συνεχίσουν να εμποδίζουν τον πραγματικό προλεταριακό διεθνισμό.
Για παράδειγμα, ο σοσιαλδημοκρατικός «καταμερισμός της εργασίας» στο κίνημα της εργατικής τάξης μεταξύ των οικονομικών οργανώσεων (συνδικάτων) και των πολιτικών οργανώσεων (κομμάτων), και η υποταγή των πρώτων στα δεύτερα, ήταν ένα σαφές εμπόδιο στη δυνατότητα της ενότητας μεταξύ Γάλλων και Γερμανών εργαζομένων μέχρι το 1914. Η γαλλική ομοσπονδία CGT, η οποία ελεγχόταν από επαναστάτες συνδικαλιστές κατά το μεγαλύτερο μέρος των δυο προηγούμενων δεκαετιών, προσέγγιζε συνεχώς τους Γερμανούς ομολόγους της για να συζητήσουν συγκεκριμένα σχέδια γενικής απεργίας κατά την έναρξη του πολέμου. Αποκρούστηκαν συστηματικά, με το επιχείρημα ότι ο μιλιταρισμός ήταν ένα πολιτικό ζήτημα, και επομένως μπορούσε να συζητηθεί σωστά μόνο μεταξύ κομμάτων.
Πιστεύω ότι ο αντι-μιλιταρισμός δεν μπορεί να υπαχθεί στις στενές, δομημένες πολιτικές μας παραδόσεις. Η καθιέρωση ενός δρόμου προς τα εμπρός σημαίνει, με κάποιον τρόπο, να αναλύσουμε την κληρονομιά μας ώστε να την κατανοήσουμε πλήρως, και δεν υπάρχει χώρος για δογματισμό ή ηρωοποίηση σε αυτήν την προσπάθεια. Αν μπορώ να ζητήσω ένα πράγμα από τους μαρξιστές – και τους αναρχικούς – είναι το να αμφιβάλλουν.
Μεγάλο μέρος αυτού του άρθρου βασίστηκε στο έργο του René Berthier, ενός συνταξιούχου μαχητικού συνδικαλιστή που γράφει για αυτό το θέμα. Οι αναγνώστες μπορεί να ενδιαφέρονται για το βιβλίο του σχετικά με τη γεωπολιτική ανάλυση του Μπακούνιν με τίτλο “Bakunin Politique”. Επιλεγμένα κεφάλαια έχουν μεταφραστεί και τοποθετηθεί στο Διαδίκτυο εδώ.
Υποσημειώσεις του άρθρου:
- Engels to Bernstein, 12-13 June 1883
- Engels to Marx, 16 August 1870
- Marx to Engels, 20 July 1870
- Engels to Bebel, 29 September 1891
- Engels to Bebel, 13 October 1891
