Μπετόβεν: επαναστατικοί καιροί. Μετάφραση από το Michael Roberts blog.
250 χρόνια συμπληρώθηκαν από τη γέννηση του Λούντβιχ Μπετόβεν, που γεννήθηκε στις 16 ή 17 Δεκεμβρίου 1770· κανείς δεν ήταν σίγουρος, ούτε ο ίδιος ο Μπετόβεν. Ο Μπετόβεν θεωρείται μουσικά ως ο πιο επαναστάτης από τους “κλασικούς” συνθέτες. Και κατά τη γνώμη μου αυτό δεν ήταν ατύχημα της ιστορίας επειδή ο Μπετόβεν ήταν ένας άνθρωπος του καιρού του.
Γεννήθηκε στην εποχή που αποκαλείται “Διαφωτισμός”, όταν η ευρωπαϊκή σκέψη απέδρασε από τη δουλοπρέπεια στη θρησκεία και σήκωσε τη σημαία της ελεύθερης σκέψης, της επιστήμης και τη δημοκρατίας -και υπήρξαν και οι πρώτες εκλάμψεις μιας νέας οικονομικής τάξης βασισμένης στο “ελεύθερο εμπόριο και τον ανταγωνισμό”. Ο Adam Smith εξέδωσε το σπερματικό του έργο “Ο πλούτος των εθνών” όταν ο Μπετόβεν ήταν έξι χρονών. Και ο αμερικάνικος Πόλεμος της Ανεξαρτησίας στον οποίο οι πρώην Βρετανοί άποικοι αποσπάστηκαν από τη Βρετανική μοναρχία με την οικονομική και στρατιωτική υποστήριξη των Γάλλων για να εγκαθιδρύσουν μια δημοκρατία (republic) με δικαίωμα ψήφου, έγινε επίσης εκείνη τη χρονιά.
Στην οπτική μου, το μουσικό ταξίδι του Μπετόβεν ταλαντεύτηκε με τα σκαμπανεβάσματα του επαναστατικού καιρού που συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, αλλά ειδικά με την άμπωτη και τη ροή της Γαλλικής Επανάστασης που τερμάτισε τη μοναρχία, τα φεουδαρχικά δικαιώματα και διακήρυξε τη ισότητα, την ελευθερία και την αδελφότητα για όλους. Σαν έφηβος, ο Μπετόβεν, όπως πολλοί άλλοι νέοι στην Ευρώπη, υπήρξε ένας θερμός υποστηρικτής της επανάστασης από την αρχή.
Γιος ενός μουσικού από μια οικογένεια με φλαμανδική προέλευση, ο πατέρας του, Γιόχαν, προσλήφθηκε στο παλάτι του Archbishop-Elector στη Βόννη της Γερμανίας. Έδωσε την πρώτη του συναυλία όταν ήταν επτά ετών και μετακόμισε στη Βιέννη το 1792 για να σπουδάσει με τον Joseph Haydn ο οποίος, μαζί με τον Μότσαρτ (που είχε πεθάνει τον προηγούμενο χρόνο σε ηλικία 35 ετών), είχε σχηματίσει τη μουσική παράδοση της πόλης.
Η Βιέννη ήταν κάτω από την κυριαρχία της απολυταρχικής αυτοκρατορίας των Αψβούργων. Όμως ο Μπετόβεν υπό την επιρροή της Ναπολεόντειας ιδέας της ελευθερίας. Έγινε ένας αφοσιωμένος ρεπουμπλικανός και στα γράμματά του αλλά και στις συζητήσεις του μιλούσε συχνά για τη σπουδαιότητα της ελευθερίας. Δεν νοιαζόταν για τη βασιλεία. Σε έναν από τους πρώτους του πάτρονες, τον πρίγκηπα Karl Lichnowsky είχε γράψει: “Πρίγκηπα, είσαι αυτό που είσαι λόγω μιας σύμπτωσης στη γέννα, εγώ είμαι από μόνος μου αυτό που είμαι.” Ο Αυστριακός μονάρχης, Franz ο Β’ αρνήθηκε οποιαδήποτε σχέση με τον Μπετόβεν στη βάση ότι υπήρχε “κάτι επαναστατικό στη μουσική του”. Κι η όποια φιλία είχε με τον Γερμανό συγγραφέα και ποιητή Γκέτε έληξε απότομα το 1812 όταν περπατώντας σε ένα πάρκο διασταυρώθηκαν με την Αυστριακή αυτοκράτειρα. Ο Γκέτε έσκυψε συντηρητικά, ο Μπετόβεν της γύρισε περιφρονητικά την πλάτη.
Αυτό το επαναστατικό πνεύμα κατοικεί σε μεγάλο μέρος της δουλειάς του. Ώθησε τη μουσική σε αυτή τη νέα εποχή. Φέρνοντας κοντά την ποιητική δύναμη της γερμανικής λογοτεχνικής σκηνής και των γαλλικών τραγουδιών της επανάστασης, άλλαξε εντελώς αυτό που μπορεί να είναι η μουσική. “Ο Μπετόβεν είναι φίλος και σύγχρονος της Γαλλικής Επανάστασης και παρέμεινε πιστός σε αυτή ακόμη κι όταν κατά τη διάρκεια της Γιακωβίνικης δικτατορίας, ανθρωπιστές με αδύναμα νεύρα όπως ο Σίλερ απομακρύνθηκαν από αυτή, προτιμώντας να καταστρέψουν τους τυράννους στη θεατρική σκηνή με τη βοήθεια χάρτιων σπαθιών. Ο Μπετόβεν, αυτή η πληβειακή ιδιοφυία που περήφανα γύρισε την πλάτη του σε αυτοκράτορες, πρίγκηπες και μεγιστάνες -αυτός είναι ο Μπετόβεν που αγαπάμε για την ακατάπαυστη αισιοδοξία του, για την ανδροπρεπή μελαγχολία, για το εμπνευσμένο πάθος του αγώνας του και για τη σιδερένια θέληση που τον ενεργοποίησε να αρπάξει τη μοίρα από τον λαιμό.” (Igor Stravinsky). Ο Μπετόβεν άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο συντίθεται κι ακούγεται η μουσική. Η μουσική του δεν ηρεμεί αλλά σοκάρει και ταράζει.
Θεωρώ πως μπορούμε να χωρίσουμε το μουσικό έργο του Μπετόβεν σε 4 περιόδους που ταιριάζουν με τα οικονομικά και κοινωνικά σκαμπανεβάσματα της περιόδου που έζησε. Έζησε την εποχή των τριών μεγάλων αστικών επαναστάσεων: της βιομηχανικής στην Αγγλία, της πολιτικής στη Γαλλία και της φιλοσοφικής στη Γερμανία. Η πρώτη περίοδο της ζωής του σαν αγόρι κι έπειτα σαν νεαρός ενήλικος ήταν κατά τη διάρκεια της ανόδου της επανάστασης στην Ευρώπη αλλά επίσης και μιας νέας οικονομικής ανόδου της καπιταλιστικής ανάπτυξης που οδήγησε στο αποκορύφωμα της Γαλλικής Επανάστασης με την υπεροχή της ριζοσπαστικής Γιακωβίνικης διοίκησης το 1792, όταν ο Μπετόβεν ήταν 22 ετών.
Η δεύτερη περίοδος από το 1794 ως το 1815 ήταν αλήθεια μια οπισθοχώρηση της επανάστασης στη Γαλλία καθώς οι Γιακωβίνοι ανατράπηκαν κι ο ήρωας της στρατιωτικής αντίστασης της επαναστατικής κυβέρνησης, Ναπολέων Βοναπάρτης κήρυξε τον εαυτό του δικτάτορα. Αυτό όμως σήμαινε επίσης ότι οι στρατοί του Ναπολέοντα πήγαν τις ιδέες και τους νόμους της Γαλλικής Επανάστασης σε ολόκληρη την Ευρώπη ανατρέποντας τις αντιδραστικές ημιφεουδαρχικές απόλυτες μοναρχίες στην Αυστρία, στην Ισπανία, στην Ιταλία και στην Πρωσία. Οι νίκες του τον έκαναν ίνδαλμα στα μάτια του Μπετόβεν.
Ήταν σε αυτή την περίοδο που ο Μπετόβεν ωρίμαζε κι έγραψε μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του. Η μεγαλοπρεπής 5η Συμφωνία ξεχειλίζει από αναφορές στη μουσική της επανάστασης. Στη σύνθεσή του, ο Μπετόβεν υπογραμμίζει ότι η Συμφωνία του εκφράζει τα λόγια που γράφτηκαν για τον δολοφονημένο Γάλλο επαναστάτη ηγέτη Ζαν Πολ Μαρά “Ορκιζόμαστε με το ξίφος στο χέρι να πεθάνουμε για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα”. Η μοναδική του όπερα, Fidelio, μιλάει για μια μόνη γυναίκα που απελευθερώνει τον σύζυγό της, έναν πολιτικό κρατούμενο, από μια ισπανική φυλακή (η τοποθέτηση μετακινήθηκε από τη Γαλλία για πολιτικούς λόγους, λόγοι που περιελάμβαναν το μίσος του για το καθεστώς στην Ισπανία).
Ένα επαναστατικό πνεύμα κινεί όλη την Πέμπτη. Η φημισμένη εισαγωγή αυτού του έργου ίσως είναι η πιο δυναμική εισαγωγή κάθε μουσικού έργου στην ιστορία. Από σύμπτωση είναι το μουσικό ανάλογο του κώδικα Μορς για το “V” που σημαίνει νίκη (victory) και χρησιμοποιούταν για να κινητοποιήσει τον γαλλικό λαό ενάντια στους Γερμανούς κατακτητές στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. “Αυτό δεν είναι μουσική, είναι πολιτική αγκιτάτσια. Μας λέει: ο κόσμος που ζούμε δεν είναι καλός. Ας το αλλάξουμε. Πάμε!” (Nikolaus Harnancourt, διευθυντής ορχήστρας).
Ένας άλλος διάσημος διευθυντής ορχήστρας και μουσικολόγος, ο John Elliot Gardener ανακάλυψε πως όλα τα βασικά θέματα στις συμφωνίες του Μπετόβεν βασίζονται πάνω σε γαλλικά επαναστατικά τραγούδια. Το “Marchons, marchons” από τη Μασαλλιώτιδα, το κάλεσμα κινητοποίησης της Γαλλικής Επανάστασης, αντηχεί στις εισαγωγικές συγχορδίες της 3ης “Ηρωικής” Συμφωνίας. Το 5ο Κονσέρτο για Πιάνο ξεχειλίζει από “στρατιωτική ενέργεια”. Τα περάσματα της τρομπέτας στο Fidelio αντηχούν αυτά στον Μεσσία του Handel που συμβαίνουν κάτω από τη φωνητική γραμμή “οι τρομπέτες θα ηχήσουν… κι όλοι μας θα αλλάξουμε”.
Όμως αυτή η σπουδαία περίοδος της μουσικής ενέργειας επηρεαζόταν όλο και περισσότερο από την τρομερή κι ελικοειδή ασθένειας του Μπετόβεν, καθώς σταδιακά κουφαινόταν, πιθανά από έναν τύπο μηνιγγίτιδας που επηρέαζε την ακοή του. Αυτό ξεκίνησε όταν ήταν 28 ετών, στην κορυφή της δόξας του. Παρόλο που δεν έμεινε τελείως κωφός μέχρι τα τελευταία του χρόνια, η επίγνωση της χειροτέρευσης της κατάστασής του τον έκανε απρόβλεπτο, μελαγχολικό, ακόμη και αυτοκτονικό.
Υπήρχε επίσης μια ύφεση της ευρωπαϊκής οικονομίας από το 1805, ξεκινώντας από τον αποκλεισμό των Γάλλων στρατιωτών από τη βρετανική ναυτική δύναμη έπειτα από τη τη νίκη της στο Trafalgar, δημιουργώντας αυξανόμενες ελλείψεις σε τρόφιμα. Κι ο Μπετόβεν ήταν επίσης μελαγχολικός με τα πολιτικά συμβάντα της περιόδου. Είχε αφιερώσει την 3η Συμφωνία του στον Ναπολέοντα. Αλλά το 1802 η γνώμη του Μπετόβεν για τον Ναπολέοντα είχε αρχίσει να αλλάζει. Σε ένα γράμμα προς έναν φίλο του που γράφτηκε εκείνη τη χρονιά, έγραψε αγανακτισμένος: “όλα προσπαθούν να κυλήσουν πίσω στο παλιό μετά την υπογραφή του Concordat ανάμεσα στον Ναπολέοντα και τον Πάπα.” Ο θαυμασμός του Μπετόβεν τελικά μετατράπηκε σε δυσαρέσκεια όταν ο Ναπολέοντας κήρυξε τον εαυτό του αυτοκράτορα το 1804. Όταν ο Μπετόβεν έλαβε αυτά τα νέα, οργισμένος απέσυρε την αφιέρωση στον Ναπολέοντα από τη καινούργια του Συμφωνία. Το χειρόγραφο υπάρχει ακόμη και μπορούμε να δούμε ότι επιτέθηκε στη σελίδα αυτή με τέτοια βιαιότητα που υπάρχει μια σχισμένη τρύπα σε αυτή. Έπειτα αφιέρωσε τη Συμφωνία σε έναν ανώνυμο ήρωα της επανάστασης: έγινε η “Ηρωική” Συμφωνία.
Η τρίτη περίοδος της μουσικής ζωής του Μπετόβεν συνέπεσε με μια περίοδο βαθιάς αντίδρασης και μιας σοκαριστικής καθοδικής πορείας στις οικονομίες της Ευρώπης. Με την ήττα του Ναπολέοντα το 1815 και την επάνοδο των παλιών μοναρχιών ο Μπετόβεν ήταν σε απόγνωση και συνέθετε λίγο. Η προοδευτική σκέψη βρισκόταν παντού σε υποχώρηση: οι μεγάλοι ρομαντικοί ποιητές της Αγγλίας, ο Πέρσι Σέλλεϋ κι ο λόρδος Βύρων ωθήθηκαν στην εξορία. Η Μαίρη Σέλλεϋ έγραψε τον Φρανκενστάιν, μια νουβέλα που απελπίζεται από τη φανατική δεισιδαιμονία και τον ρατσισμό όσο κι από τον ανταγωνισμό προς έναν ανεξέλεγκτο επιστημονικό βιομηχανισμό της ανερχόμενης καπιταλιστικής οικονομίας. Αυτό ήταν το τέλος του ρομαντισμού και της επανάστασης και τώρα ήταν η ώρα για κάποιους σαν τον Ρικάρντο, στην ηλικία πάνω-κάτω του Μπετόβεν, ο οποίος το 1817 έγραψε τις “¨Αρχές Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας”, το καθοριστικό έργο της αστικής πολιτικής οικονομίας, ένας παιάνας στον καπιταλισμό.
Τα χρόνια 1816-19 ήταν τρομερά για τους λαούς της Ευρώπης, όχι πολύ διαφορετικά από αυτή τη χρονιά με τον Covid το 2020. Η ευρωπαϊκή οικονομία έπεσε σε έναν μόνιμο χειμώνα, τόσο κυριολεκτικά όσο κι οικονομικά. Το 1816 έμεινε γνωστό ως το “Έτος δίχως καλοκαίρι” (επίσης το Έτος της Φτώχειας) λόγω δριμείων κλιματικών ανωμαλιών που έκαναν τις θερμοκρασίες στην Ευρώπη να πέσουν στις ψυχρότερες που είχαν καταγραφεί. Οι συγκομιδές καταστράφηκαν. Αυτό οδήγησε σε μεγάλες ελλείψεις τροφίμων. Στη Γερμανία η κρίση υπήρξε δριμεία. Οι τιμές των τροφίμων αυξήθηκαν απότομα σε όλη την Ευρώπη. Παρόλο που οι ταραχές ήταν συνηθισμένες στους καιρούς της πείνας, οι ταραχές για την τροφή το 1816 και το 1817 ήταν στο υψηλότερο επίπεδο βίας από τη Γαλλική Επανάσταση. Ήταν ο χειρότερος λιμός στην Ευρώπη τον 19ο αιώνα.
Ασφυκτιώντας μέσα στο αντιδραστικό περιβάλλον της Βιέννης κι απογοητευμένος από την έλλειψη ελπίδας αλλαγής προς το καλύτερο, ο Μπετόβεν έγραψε: “Όσο οι Αυστριακοί έχουν την καστανή μπύρα τους και τα λουκάνικά τους δε θα εξεγερθούν ποτέ.”
Ωστόσο, στην τελευταία δεκαετία της ζωής του Μπετόβεν υπήρξε μια αναζωογόνηση της ευρωπαϊκής οικονομίας όσο ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής εξαπλώθηκε και η βιομηχανία άρχισε να αντικαθιστά την αγροτική παραγωγή σε Γερμανία κι Αυστρία. Πράγματι, υπήρξε η πρώτη καπιταλιστική πτώση το 1825 κι έπειτα τα πρώτα σημάδια της προλεταριακής πάλης που τελικά οδήγησε στην ανατροπή της μοναρχίας των Βουρβώνων στη Γαλλία το 1830 και τον Νόμο της Μεταρρύθμισης το 1832 στην Αγγλία επιτρέποντας στους οικονομικά ευκατάστατους άνδρες να ψηφίσουν για πρώτη φορά.
Και το 1824 ο Μπετόβεν παρέδωσε το τελευταίο αριστούργημά του πριν τον θάνατό του το 1827. Ο Μπετόβεν σκεφτόταν από καιρό την ιδέα μιας χορωδιακής Συμφωνίας και διάλεξε για κείμενο την Ωδή στη Χαρά του Γερμανού ποιητή Σίλερ, το οποίο γνώριζε από το 1792 και είχε εκδοθεί το 1785, παρμένο από ένα τραγούδι για τους Γερμανούς δημοκρατικούς. Στην πραγματικότητα ο Σίλερ αρχικά σκεφτόταν να ονομάσει το τραγούδι “Ωδή στην Ελευθερία”, όμως λόγω της τεράστιας πίεσης από τις αντιδραστικές δυνάμεις άλλαξε τη λέξη σε Χαρά. Αυτά τα λόγια του Σίλερ υπήρξαν το κεντρικό κομμάτι της 9ης Συμφωνίας (η οποία χρησιμοποιείται από την Ε.Ε. ως ύμνος της).
Η Ενάτη Συμφωνία αποκαλέστηκε ως η Μασσαλιώτιδα της Ανθρωπότητας. Ο Μπετόβεν αναβιώνει τον ήχο της επαναστατικής αισιοδοξίας. Είναι η φωνή του ανθρώπου αρνείται να παραδεχτεί την ήττα, που παραμένει αλύγιστος στις αντιξοότητες.
