Η πανδημία ως ευκαιρία

Η πρώτη επαφή

Είναι αρχές Φεβρουαρίου του 2019 και το µόνο που ίσως συζητιέται στις παρέες για την Κίνα και «τον νέο ιό» (άγνωστο σχεδόν, ακόµα το όνοµά του στην Ελλάδα) είναι το fake, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, βίντεο που δείχνει από ψηλά και σε γρήγορη κίνηση εργάτες και µηχανήµατα να εργάζονται νυχθηµερόν στην επαρχία Ουχάν, για την κατασκευή ενός καινούριου νοσοκοµείου 1.000 κλινών σε διάστηµα µόλις έξι ηµερών, µε σκοπό την αποκλειστική νοσηλεία κρουσµάτων του νέου κορωνοϊού Sars-Cov2.​

Με θυµάµαι να πατάω το play, να βλέπω τα γρήγορα καρέ που εναλλάσσονται και να σκέφτοµαι: – Δες τα τσακάλια ρε, ξέρουν οι Κινέζοι από ιούς! Το τι θα επακολουθούσε δεν το είχε φανταστεί, πιστεύουµε, κανείς.​

Η επίσηµη θέση µέχρι στιγµής θέλει τον καινούριο κορωνοϊό Sars-Cov2 να εντοπίζεται σε ασθενή για πρώτη φορά στην επαρχία Ουχάν της Κίνας, τον Δεκέµβριο του 2019. Χαρακτηρίζεται ως ένας ιδιόµορφος τύπος πνευµονίας, µε µεταβλητά συµπτώµατα κοινά µε αυτά του ιού της γρίπης, αλλά µε απρόβλεπτη εξέλιξη σε κάθε οργανισµό και µε τεράστια ικανότητα µεταδοτικότητας. [1] Μέσα σε λιγότερο από έναν µήνα εξαπλώνεται στη Νότια Κορέα, την Ιαπωνία καθώς και στις περισσότερες χώρες της Ασίας, ενώ µέχρι τα τέλη Ιανουαρίου άρχισαν να εντοπίζονται κρούσµατα και στην Ευρώπη. Η Γαλλία, το Ηνωµένο Βασίλειο, η Σουηδία και η Γερµανία ήταν οι χώρες που ανέφεραν πρώτες κρούσµατα εγχώριας µετάδοσης. Από τον Φεβρουάριο και µετά ολόκληρος ο πλανήτης θα έρθει σε επαφή µε τον νέο κορωνοϊό Sars-Cov2 και στις 11 Μαρτίου του 2020, ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας θα κηρύξει επίσηµα την παγκόσµια υγειονοµική κρίση σε πανδηµία. Στην Ευρώπη, η Ιταλία και η Ισπανία αποτελούν τις χώρες που αντιµετωπίζουν το σοβαρότερο πρόβληµα, µε την πανδηµία να ξεσπά στην Ιταλία στις αρχές του Φλεβάρη. Μέσα σε έναν µήνα η χώρα µετρά εκατοµµύρια κρούσµατα και οι απώλειες ανθρωπίνων ζωών αυξάνονται µέρα µε τη µέρα, εξαιτίας της κατάρρευσης του υγειονοµικού/νοσοκοµειακού συστήµατος στον πλούσιο ιταλικό βορρά και κυρίως στη Λοµβαρδία. Έτσι γίνεται µία από τις πρώτες χώρες στην Ευρώπη (για να ακολουθήσουν και οι υπόλοιπες) που επιβάλλει µαζικά περιοριστικά µέτρα στον πληθυσµό της, παρατεταµένες καραντίνες, µέχρι και καθολικό lockdown.​

Η Ιταλία υπήρξε, οµολογούν πολλοί, το πιο κοντινό σκληρό παράδειγµα για τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και των υπόλοιπων Βαλκανίων, ώστε να αρχίσουν να προετοιµάζουν σοβαρά τη στρατηγική αντιµετώπισης τουλάχιστον, του πρώτου κύµατος διασποράς του νέου κορωνοϊού. Αυτό το κύµα έφερε στην επιφάνεια την τεράστια κουβέντα για τη σχέση ανάµεσα στο κράτος δικαίου και τις υγειονοµικές απαιτήσεις που αφορούν: τις πολιτικές διαχείρισης των ζητηµάτων της δηµόσιας υγείας, την ανάγκη και τη σηµασία ύπαρξης δυνατών συστηµάτων δηµόσιας υγείας, αλλά και το ζήτηµα ενίσχυσης της καταστολής των δηµόσιων ελευθεριών και δικαιωµάτων υπό το καθεστώς της έκτακτης ανάγκης. Έτσι από τη µια στιγµή στην άλλη, η συζήτηση από θεωρητική έγινε επείγουσα πραγµατικότητα γειωµένη σε ορισµένο χώρο και χρόνο.

Ανταποκρίσεις από την Ανατολή

Η Κίνα αλλά και ευρύτερα οι χώρες της Ασίας, οι οποίες ήρθαν πρώτες σε επαφή µε τον νέο κορωνοϊο Sars-Cov2 ήταν και αυτές που κατάφεραν να τον περιορίσουν γρηγορότερα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι έχουν αντιµετωπίσει ξανά στο πρόσφατο παρελθόν την απειλή µιας µεταδοτικής ασθένειας / ενός ιού και υπήρξαν αρκετά προετοιµασµένες όσον αφορά τα υγειονοµικά πρωτόκολλα λειτουργίας τους, σε περίπτωση ανάγκης. Εξάλλου η Ασία πέφτει αρκετά µακριά για τον Δυτικό µας κόσµο και µέχρι τώρα πιστεύαµε ότι: «ό,τι συµβαίνει στην Κίνα, µένει στην Κίνα». Γι’ αυτό πριν µιλήσουµε για τα µοντέλα ευρωπαϊκής διαχείρισης της πανδηµίας, έχει αρκετό ενδιαφέρον να προσπαθήσουµε να αντιληφθούµε µε ποιους τρόπους τα «τσακάλια οι Κινέζοι» καταφέρνουν και αντιµετωπίζουν τέτοιες κρίσεις. Δηλαδή, πως λειτουργεί το κινεζικό κράτος απέναντι στους πολίτες του.​

Υπάρχει µια στερεοτυπική αίσθηση από του περισσότερους Δυτικούς σχετικά µε τον κινεζικό πληθυσµό. Μια οριενταλιστική οπτική που αναγνωρίζει τον κινεζικό λαό ως απόλυτα πειθαρχηµένο και υπάκουο απέναντι στις κρατικές εντολές, που και σε αυτήν την περίπτωση συµµορφώθηκε άψογα στα µέτρα περιορισµού και εγκλεισµού του. Ενώ µάλλον λανθασµένα (πάλι ο Δυτικός) θεωρεί ότι υπάρχει ευρεία εµπιστοσύνη προς τους υψηλούς κυβερνητικούς κύκλους, στους όποιους ο κινέζος πολίτης είναι πρόθυµος να παραχωρήσει την ελευθερία και την τύχη του, παραγνωρίζοντας την εδώ και χρόνια εφαρµογή µηχανισµών ελέγχου του πληθυσµού, που έχουν περιορίσει δραµατικά τις κοινωνικές και ατοµικές ελευθερίες των πολιτών της χώρας.​

Στην Κίνα λοιπόν από τον Δεκέµβριο του 2019, επιβλήθηκαν από τις τοπικές κυβερνήσεις κάθε επαρχίας, αλλά και από την κεντρική κρατική διοίκηση της χώρας εκτεταµένες καραντίνες και αυστηρότατα lockdown σε όλη των επικράτεια. Η βασική στρατηγική γραµµή που ακολουθεί αφορά τη συγκέντρωση εξατοµικευµένων βιοµετρικών δεδοµένων για τους πολίτες της, και την επιτήρηση όλων των µετακινήσεων και επαφών, εµπλέκοντας σύνθετα συστήµατα νέων τεχνολογιών παρακολούθησης. Με αφορµή την πανδηµία, στις πόλεις της Κίνας δηµιουργήθηκε µία ηλεκτρονική εφαρµογή µε στόχο «να διευκολύνει την ασφαλή πρόσβαση σε δηµόσιους χώρους», όπου καταγράφεται και η πιο ασήµαντη µετακίνηση του πολίτη σε αυτούς, µε συστηµατικό και ψηφιακό τρόπο. Η Κίνα, ένα κράτος που έχει αποδείξει εδώ και χρόνια πώς αντιλαµβάνεται την αξία της ανθρώπινης ζωής απέναντι στην οικονοµία, µία χώρα που επί δεκαετίες προσφέρει τα πιο φθηνά εργατικά χέρια, ήταν η πρώτη που αναγνωρίζοντας την επικινδυνότητα του ιού έθεσε την οικονοµία της σε απόλυτη παύση και επικεντρώθηκε µε όλα τα διαθέσιµα µέσα στην «πληθυσµιακή» διαχείρισή του ιού.​

Η συγκεντρωτική εξουσία και η αυταρχική διάθεση που χαρακτηρίζει τη διοίκηση του κινεζικού κράτους έχει άµεσο αντίκτυπο στα πεδία της ενηµέρωσης και του δηµόσιου λόγου. Με αυστηρότατους νόµους και πρόσχηµα τη διαφύλαξη της δηµόσιας υγείας, λογοκρίνει και φυλακίζει οποιονδήποτε διαφωνεί, διαµαρτύρεται ή αµφισβητεί τις αποφάσεις των αρχών, ενώ παράλληλα ελέγχει και κατευθύνει απόλυτα την ενηµέρωση και την κοινή γνώµη. [2] Και η λογοκρισία δεν σταµατά εκεί, ο XuZhangrum [3] µας φέρνει σε επαφή µε δύο καινούριους όρους τους: «BigDatatotalitarianism» και «WeChatterrorism». Και οι δύο αφορούν την εξαφάνιση κάθε ορίου ανάµεσα στην προσωπική και τη δηµόσια σφαίρα, όσον αφορά την υποταγή στην παρακολούθηση. Η λογοκρισία δεν αφορά µονάχα τις δηµόσιες αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα: η παρακολούθηση και η λογοκρισία διεισδύουν µέχρι τις προσωπικές συζητήσεις στο WeChat το οποίο υποκύπτει εξίσου στις κυβερνητικές απαιτήσεις για «αποδεκτό» περιεχόµενο. [4]​

Αυτή είναι µόνο µία µικρή γεύση των πρακτικών και των πολιτικών που βρίσκουν γόνιµο υπέδαφος να κανονικοποιηθούν και φαίνεται να εσωτερικεύονται σταδιακά από τους πολίτες.​

Στον αντίποδα της επιλογής του καθολικού lockdown που επιβλήθηκε από την κυβέρνηση της Κίνας, η Νότια Κορέα επέλεξε να εφαρµόσει ένα άλλο µοντέλο αντιµετώπισης της διασποράς του νέου κορωνοϊού Sars-Cov2. Για να ελεγχθεί η επιδηµική καµπύλη (flatteningthecurve) των νέων λοιµώξεων της νόσου, σχεδιάστηκε µια στρατηγική βασισµένη σε δυο άξονες: έγκαιρα και µαζικά τεστ για όλον τον πληθυσµό και στη συνέχεια λεπτοµερής ιχνηλάτηση, αποµόνωση και επιτήρηση του πληθυσµού µέσω καταγραφής και ανάλυσης των στοιχείων GPS από τα κινητά τηλέφωνα, τα αυτοκίνητα και οποιαδήποτε άλλη συσκευή. Η εικόνα που δίνει το νοτιοκορεάτικο κράτος είναι ότι χωρίς δρακόντεια µέτρα τύπου Κίνας, χωρίς να απαγορεύσει ποτέ την κίνηση των πολιτών, κάνοντας καθηµερινά πάνω από 100 χιλιάδες τεστ στον πληθυσµό της, και χωρίς να βάλει εκτεταµένο λουκέτο στην οικονοµική δραστηριότητα της χώρας, κατάφερε να βγει σταδιακά από την πρώτη µεγάλη έξαρση της πανδηµίας.

Η άλλη πλευρά του νοµίσµατος όµως δείχνει πως οι πρακτικές εντοπισµού και ιχνηλάτησης των κρουσµάτων υλοποιήθηκαν µέσω αλλαγών στην εθνική νοµοθεσία. Αυτές οι µεταρρυθµίσεις δίνουν πια προτεραιότητα σε αυτό που ονοµάστηκε «ασφάλεια της κοινωνίας» και όχι στην προστασία των προσωπικών δεδοµένων των πολιτών. Έτσι δηµιουργήθηκαν κρατικές ιστοσελίδες και κινητές εφαρµογές που καταγράφουν ώρα µε την ώρα ή ακόµη και λεπτό προς λεπτό, τις διαδροµές των επιβεβαιωµένων κρουσµάτων (ποια λεωφορεία πήραν, πότε και σε ποια στάση κατέβηκαν, ακόµη κι αν φορούσαν µάσκα εκείνη τη στιγµή!). Η ιχνηλάτηση έγινε τόσο ευρεία που το κράτος κατάφερε να συλλέγει ταυτόχρονα τα δεδοµένα της τοποθεσίας κάθε κατοίκου της χώρας µαζί µε άλλα ευαίσθητα προσωπικά δεδοµένα, όπως η θερµοκρασία του σώµατός του. Τέλος, όσοι έρχονταν σε επαφή µε επιβεβαιωµένο κρούσµα ή µε κάποιον από το εξωτερικό ήταν υποχρεωµένοι να µπουν σε καραντίνα για 14 µέρες. Επίσης, εάν διαπιστώνονταν ότι κάποιος παραβίασε τις οδηγίες έπρεπε στη συνέχεια να φορέσει ηλεκτρονικό βραχιόλι, για να ελέγχεται η θέση του οποιαδήποτε στιγµή της ηµέρας.​

Στη Σιγκαπούρη χρησιµοποιήθηκε η εφαρµογή TraceTogether, η οποία µέσω bluetooth έστελνε προειδοποιητικό µήνυµα στο κινητό ενός χρήστη, στην περίπτωση που βρισκόταν κοντά στο κινητό κάποιου άλλου ατόµου, θετικού στην covid19. Η Ιταλία θέλησε να εφαρµόσει το δεύτερο σκέλος της νοτιοκορεάτικης πολιτικής, όµως το ζήτηµα της τεχνολογικής παρακολούθησης θέτει ένα πρόβληµα, που για τις ευρωπαϊκές χώρες φαίνεται πως ακόµα είναι σηµαντικό σε ότι αφορά την προστασία των προσωπικών δεδοµένων και του απόρρητου της προσωπικής ζωής των πολιτών. Ωστόσο, οι όποιοι προβληµατισµοί δεν φαίνεται να ενοχλούν το κυβερνητικό εκπρόσωπο Ντοµένικο Αρκούρι ο οποίος ανακοίνωσε τις υποχρεωτικές εξετάσεις αίµατος για τη δηµιουργία ενός συστήµατος «διαβατηρίων ανοσίας» (immunity passports). Η εφαρµογή TraceTogether της Σιγκαπούρης έχει γίνει ανάρπαστη, όχι ως εργαλείο κρατικής οργάνωσης και διαχείρισης της πανδηµίας, αλλά στο πλαίσιο της οικειοθελούς ατοµικής δηµοσιοποίησης στοιχείων απ’ τον καθένα και την καθεµιά. Στην Μακεδονία µία αντίστοιχη εφαρµογή µε τον εύγλωττο τίτλο StopCorona! κυκλοφόρησε δωρεάν και χρησιµοποιείται από χιλιάδες ανθρώπους. Πέρα από τις ισχυρές κοινωνικές άµυνες πάνω σε ζητήµατα προσωπικών δεδοµένων υπάρχει και το ενδεχόµενο να µην είναι διαθέσιµη (ακόµη) η απαραίτητη τεχνολογία για την συνολική υλοποίηση ενός τέτοιου σχεδιασµού απ’ τη µεριά των κρατών.

Ευρώπη: Ώρα Μηδέν. Το σινεµά θα ανοίξει όταν η ζωή πάψει να θυµίζει ταινία

Η Ευρώπη και οι ΗΠΑ παρουσιάζονται ως φορείς µιας «άλλης νοοτροπίας», αντιδρούν µε έπαρση απέναντι στην απειλή και νοµίζουν ότι παρακολουθούν από µακριά την παράσταση, χωρίς να αντιλαµβάνονται το πότε ο ιός µπαίνει στην… αίθουσα! Οι ασιατικές χώρες µέσα στα χρόνια έχουν διαχειριστεί κρίσεις οικονοµικές και κρίσεις υγειονοµικές. Οι αγορές τους είναι δοκιµασµένες στο πώς να ανταποκριθούν, το ίδιο και οι πληθυσµοί τους. Για παράδειγµα, η κουλτούρα της χρήσης µάσκας στην κινέζικη επικράτεια είναι διαδεδοµένη και ενσωµατωµένη εδώ και δεκαετίες, λόγω της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Οι ευρωπαϊοι πολίτες από την άλλη, ως φορείς µια ψευδαίσθησης α-τρωτότητας βασισµένης στην «αυταρέσκεια» της δυτικής επιστήµης, εµφανίζονται ανυποψίαστοι, µε αποκλίσεις τόσο µεταξύ εθνών όσο και µεταξύ των προσδοκιών τους και πασχίζουν να καταλάβουν τι πραγµατικά συµβαίνει.​

Η έξαρση του κορωνοϊού επιβεβαιώνεται στην Ιταλία στις 31 Ιανουαρίου 2020 και σχεδόν δυο µήνες µετά όλη η Ευρώπη έχει σηµάνει συναγερµό και προσπαθεί πανικόβλητα να καλύψει τις τεράστιες ανάγκες, που παρουσιάζουν τα δηµόσια συστήµατα υγείας κάθε χώρας.​

Η αντίδραση των κυβερνήσεων ποσοτικοποιείται µε βάση µια εκτεταµένη σειρά από κριτήρια που οµαδοποιοούνται σε τέσσερις κατηγορίες (πολιτικές ανάσχεσης και εγκλεισµού, πολιτικές υγείας, οικονοµικές πολιτικές και διάφορες πολιτικές). [5] Τα πρώτα µέτρα που παίρνονται, σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, είναι αυτά της κοινωνικής αποστασιοποίησης, η χρήση µάσκας, η ενηµέρωση και οι οδηγίες προς τους πολίτες, η υποχρεωτική καραντίνα για τους ταξιδιώτες, ενώ η µία χώρα πίσω από την άλλη αρχίζουν να εφαρµόζουν εκδοχές του επιδηµιολογικού µοντέλου τύπου SIR. Πρόκειται για έναν µαθηµατικό τύπο µε ποικίλες µεταβλητές (όπως οικονοµικά ή ηλικιακά δεδοµένα) που καθορίζουν τον σχεδιασµό ενός lockdown (τοπικού ή καθολικού), δηλαδή την παύση κάθε τρέχουσας οικονοµικής δραστηριότητας (εστίαση, πολιτισµός, επιχειρήσεις, εµπόριο, µετακινήσεις) που µπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τη δηµόσια υγεία, λόγω εξάπλωσης του ιού. Παρέα µε αυτά τα µέτρα έρχεται και ο κατ’ οίκον περιορισµός των πολιτών µε την απειλή του προστίµου, η υποχρεωτική τηλεργασία για το µεγαλύτερο µέρος του εργασιακού συνόλου, το κλείσιµο της εκπαίδευσης, η ενεργοποίηση της τηλεδιδασκαλίας κ.α.. Η Ιταλία, η Ισπανία και η Γαλλία είναι οι πρώτες χώρες που θα κηρύξουν lockdown σε εθνικό επίπεδο, το οποίο διήρκησε στην περίπτωση της Ιταλίας 4 µήνες, χωρίς να σταµατήσουν οι επιµέρους τοπικοί περιορισµοί, ενώ περνώντας στο επόµενο κύµα της πανδηµίας πολλές από τις χώρες της Ε.Ε. βρίσκονται ήδη, εν µέσω δεύτερου lockdown.

​Τα lockdown βέβαια, και στην Ευρώπη, µαζί µε τη δυνατότητα που έδωσαν στις κυβερνήσεις στο επίπεδο περιορισµού και προετοιµασίας απέναντι στην πανδηµία, αν δεχτούµε ότι όντως υπάρχει αιτιοκρατική σχέση µεταξύ lockdown και του ποσοστού των θυµάτων για κάθε χώρα, φάνηκε να παρέχουν και µοναδικές ευκαιρίες όσον αφορά την ένταση της καταστολής και της επιτήρησης απέναντι στους πολίτες και τις µειονότητες (µετανάστες, πρόσφυγες, ροµά) αλλά και την εξόφθαλµη εκµετάλλευση της συνθήκης, καθώς πολλές κυβερνήσεις θεωρήσαν πως είναι η κατάλληλη στιγµή για να περάσουν πληθώρα µέτρων, που πολλές φορές ακυρώνουν συνταγµατικά κατοχυρωµένα δικαιώµατα.

​Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα της Ουγγαρίας, όπου ψηφίστηκε τον Μάρτιο ο «νόµος της παντοδυναµίας». Σύµφωνα µε αυτόν δίνεται το δικαίωµα στον ακροδεξιό πρωθυπουργό της χώρας Βίκτωρ Ορµπάν να παίρνει πολιτικές αποφάσεις για άγνωστο διάστηµα, βασισµένες σε κυβερνητικά διατάγµατα, χωρίς να φέρνει προς συζήτηση τα θέµατα στο κοινοβούλιο. Στη Σερβία, η κυβέρνηση δείχνει να υποτιµά τον ιό και αρνείται να ενισχύσει και να οργανώσει το υγειονοµικό σύστηµα της χώρας. Καθώς όµως ο ιός εξαπλώνεται αλλάζει ρητορική, µεταθέτει τις ευθύνες στους πολίτες µετατρέποντας την απαγόρευση της κυκλοφορίας σε τιµωρία, και εφαρµόζει µερικά από τα αυστηρότερα µέτρα στην Ευρώπη. Το καλοκαίρι οι Σέρβοι αγανακτούν και βγαίνουν στους δρόµους, πραγµατοποιώντας µεγάλες διαδηλώσεις ενάντια στην κρατική καταστολή και την υγειονοµική διαχείριση της πανδηµίας από την κυβέρνηση. Στην Πολωνία η κυβέρνηση υποχρέωνε σε καραντίνα 14 ηµερών όσους επέστρεφαν από το εξωτερικό, επιτηρώντας τους µέσω απροσδόκητων επισκέψεων της αστυνοµίας στα σπίτια τους ή αναγκάζοντάς τους να στέλνουν selfie µέσω της εφαρµογής Home-Karantine, η οποία έχει τη δυνατότητα ταυτοποίησης προσώπων. Τον Απρίλιο άντρες και γυναίκες απέκλεισαν κεντρική συνοικία της Βαρσοβίας, ενώ ήταν σε ισχύ αυστηρό lockdown, µε στόχο να εµποδίσουν την ψήφιση νοµοσχεδίου που περιορίζει την ήδη περιορισµένη πρόσβαση στην άµβλωση.

Η ρουµανική κυβέρνηση εν µέσω πανδηµίας βρίσκει τρόπο να ενισχύει τα κρατικά της έσοδα, καθώς σύµφωνα µε δηµοσιεύµατα η αστυνοµία της χώρας κατηγορείται για κατάχρηση εξουσίας στην επιβολή προστίµων, µε το ύψος τους να έχει φτάσει τα 90,7 εκατοµµύρια ευρώ, ποσό διπλάσιο των εσόδων του κράτους εκείνον το µήνα από τα τελωνεία. Στο ίδιο πνεύµα «υγειονοµικής» διαχείρισης της κρίσης κινείται και η Σλοβακία, η οποία ανέθεσε στην αστυνοµία την επιτήρηση και την επιβολή καραντίνας σε πέντε χωριά της χώρας, όπου ζουν ροµά.6 Στη Γαλλία το πιο πρόσφατο παράδειγµα είναι «ο νόµος για την ολική ασφάλεια», ο οποίος ψηφίστηκε στις αρχές του Νοέµβρη και τις επόµενες ηµέρες αµφισβητήθηκε βίαια και µαζικά στους δρόµους από εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτές µε αποτέλεσµα τη στιγµή που έκλεινε η ύλη του περιοδικού η γαλλική κυβέρνηση να ανακοινώνει την µερική αναδίπλωσή της.

​Όπως είπαµε και νωρίτερα, ανάλογα µε τη χώρα, τα εθνικά µοντέλα και οι περιορισµοί που επιβάλλονται από τις κυβερνήσεις διαφέρουν. Το Ηνωµένο Βασίλειο και η Σουηδία αποτελούν δυο παραδείγµατα που σε καµία περίπτωση δεν πρέπει να ταυτίζονται, αλλά είναι χαρακτηριστικά µίας άλλης στρατηγικής αντιµετώπισης της πανδηµίας. Σε αυτές τις χώρες η κρατική παρέµβαση πειραµατίζεται µε µία διαφορετική επιδηµιολογική οπτική. Αρνούµενες να διακινδυνεύσουν την ύφεση της παραγωγικότητας και της οικονοµίας µε την επιβολή lockdown αρκέστηκαν αρχικά σε συστάσεις προς τους πολίτες για τη λήψη των µέτρων κοινωνικής προστασίας (τα οποία στις περισσότερες χώρες επιβλήθηκαν δια νόµου), προσαρµόζοντας σταδιακά περιορισµούς και απαγορεύσεις, χωρίς ποτέ να δροµολογούν το κλείσιµο της παραγωγής / οικονοµίας. Καµία από τις χώρες αυτές βέβαια δεν ανταποκρίνεται ικανοποιητικά απέναντι στην κατάσταση, καθώς φαίνεται να µετρούν χιλιάδες θύµατα µε το Ηνωµένο Βασίλειο να βρίσκεται στις 20 πρώτες χώρες ως προς τον συνολικό αριθµό των θυµάτων ανά εκατοµµύριο.

​Είναι ανούσια βέβαια η προσπάθεια σύγκρισης µε τις σκανδιναβικές χώρες, τη Σουηδία και τις γειτόνισσές της Νορβηγία, Δανία, Φινλανδία (πιο «πειθαρχηµένες» οµολογουµένως), οι οποίες είναι πιο αραιοκατοικηµένες, χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα ποιότητας ζωής, έχουν χαµηλότερα ποσοστά ανεργίας και εργασιακής ανασφάλειας, ενώ οι πολίτες τους δείχνουν να έχουν περισσότερη εµπιστοσύνη προς τις κυβερνήσεις των χωρών τους. Οι περιπτώσεις αυτές όπως φαίνεται δεν αποτελούν παράδειγµα προς µίµηση για τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού

Το άλλο σοβαρό επίκεντρο εξάπλωσης του κορωνοϊού στον πλανήτη, πέρα από την Ευρώπη, αποτελούν αναµφισβήτητα οι ΗΠΑ και οι χώρες της Λατινικής Αµερικής.​

Οι Ηνωµένες Πολιτείες προσπαθούν να αντιµετωπίσουν την υγειονοµική κρίση εσωτερικά, ενώ ο αλαζονικός αποµονωτισµός τους, µαζί µε τους πολιτικούς ανταγωνισµούς, συµπυκνώνονται στην αποχώρησή τους από τον ΠΟΥ. Ο πρώην πρόεδρος της χώρας, ο Ντόναλτ Τραµπ, αρχικά αρνείται να αναγνωρίσει τη σοβαρότητα της κατάστασης, αναπτύσσοντας µία ρατσιστική ρητορική περί κινεζοϊού. Η στάση αυτή αντανακλά στους εδώ και χρόνια εµπορικούς ανταγωνισµούς του αµερικάνικου και του κινέζικου καπιταλισµού.​

Η άρνηση πολλών πολιτειών να αναγνωρίσουν την υγειονοµική κρίση και η καθυστερηµένη αντίδρασή τους δεν άργησαν να µετατρέψουν τις ΗΠΑ σε µία από τις πρώτες χώρες παγκοσµίως µε τα περισσότερα θύµατα. Παράλληλα, άλλη µία δολοφονία αφροαµερικανού πολίτη από αστυνοµικούς, η οποία καταγράφεται σε βίντεο, συγκλονίζει τη χώρα προκαλώντας τεράστιες αντιδράσεις, αναζωπυρώνοντας το κίνηµα blacklivesmatter! Η ταξική ψαλίδα και οι κοινωνικές ανισότητες, σε µία χώρα µε ιδιωτικοποιηµένο σύστηµα υγείας, έρχονται έντονα στο προσκήνιο µε αφορµή την πανδηµία και ο αµερικάνικος λαός είναι στους δρόµους και διεκδικεί. Δεν είναι µόνο η διαρκής αστυνοµική βία απέναντι στους έγχρωµους πληθυσµούς. Είναι και το γεγονός ότι µέσα στη συνθήκη της πανδηµίας, η αναλογία θανάτων ανά 100 χιλιάδες κατοίκους είναι 61,7 για λευκούς και 114,3 για τους αφροαµερικανούς.

​Στη Βραζιλία ο ακροδεξιός πρόεδρος Ζαΐχ Μπολσονάρο, στενός σύµµαχος του Ντόναλντ Τραµπ, αρνούµενος και αυτός την πανδηµία δεν είναι πρόθυµος να θυσιάσει το κλείσιµο της οικονοµίας και της στήριξης µέτρων από την κυβέρνηση για την αντιµετώπιση του ιού, αφήνοντας εκτεθειµένους στον κίνδυνο εκατοµµύρια πολίτες.

​Σε χώρες της Λατινικής Αµερικής (Περού, Αργεντινή, Χιλή, Μεξικό, Βολιβία, Εκουαδόρ) µπορεί σύντοµα ή πιο καθυστερηµένα να πάρθηκαν περιοριστικά µέτρα, ωστόσο τα εκατοντάδες χιλιάδες κρούσµατα (και οι συνακόλουθοι θάνατοι) είναι αποτέλεσµα των υποβαθµισµένων ή ανύπαρκτων (ανά περίπτωση) συστηµάτων υγείας, των συνθηκών διαβίωσης (στο Περού για παράδειγµα ο µισός πληθυσµός δεν έχει ψυγείο στο σπίτι για να συντηρεί την τροφή του, οπότε κανένα lockdown δεν θα µπορούσε να έχει εφαρµογή καθώς πρέπει καθηµερινά να βγαίνουν να ψωνίζουν) αλλά και του υψηλού συγχρωτισµού ανθρώπων µέσα στα ίδια τα σπίτια ή στις πυκνοδοµηµένες φτωχογειτονιές. Στο Μεξικό, την τρίτη χώρα στην πάγκοσµια κατάταξη σε αριθµό θανάτων, στις αυτόνοµες κοινότητες της Τσιάπας, οι άντρες και γυναίκες Ζαπατίστας, έχοντας υπόψιν τους τη δυσκολία πρόσβασης στο κρατικό σύστηµα υγείας, θα οργανώσουν τη δική τους άµυνα. Και µας στέλνουν ένα µήνυµα:

​Με τη ζωή να πάλλεται στα σώµατά µας, σας λέµε ότι, σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις µας (οι οποίες µπορεί να είναι και λανθασµένες), η συλλογική αντιµετώπιση της απειλής ως πρόβληµα της κοινότητας και όχι ως ατοµικό πρόβληµα αλλά και το γεγονός ότι οι προσπάθειές µας επικεντρώθηκαν κυρίως στην πρόληψη, µας επιτρέπει να πούµε ως ζαπατιστικοί λαοί: είµαστε εδώ, αντιστεκόµαστε, ζούµε, αγωνιζόµαστε. Σήµερα, σε όλο τον κόσµο, το µεγάλο κεφάλαιο επιχειρεί να ξαναβγάλει έξω στους δρόµους τους ανθρώπους για να αναλάβουν ξανά το ρόλο τους ως καταναλωτές. Γιατί µόνο τα προβλήµατα της Αγοράς τους ανησυχούν: το τέλµα στην κατανάλωση εµπορευµάτων. Πρέπει να ξαναβγούµε στους δρόµους, ναι, αλλά για να αγωνιστούµε. Γιατί, όπως έχουµε πει και παλιότερα, η ζωή, ο αγώνας για τη ζωή, δεν είναι ατοµικό ζήτηµα αλλά συλλογικό. Τώρα διαπιστώνουµε ότι δεν είναι καν εθνικό, είναι παγκόσµιο […]. [7]

​Η ανθρωπότητα έρχεται αντιµέτωπη µε µία παγκόσµια υγειονοµική κρίση και οι αποφάσεις που πήραν οι κυβερνήσεις σε κάθε χώρα, θα αναδιαµορφώσουν πιθανότατα τις κοινωνίες µας για τα επόµενα χρόνια. Τα µοντέλα αναχαίτισης της εξάπλωσης του ιού που εφαρµόζονται έχουν ως πρωταρχικό στόχο την αποσυµφόρηση και στήριξη του δηµοσίου συστήµατος υγείας, αλλά την ίδια στιγµή τα βραχυπρόθεσµα µέτρα έκτακτης ανάγκης επιβάλλουν στους πολίτες απαγορεύσεις και υποχρεώσεις που στο µέλλον ενδέχεται να γίνουν αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής τους. Αυτήν τη στιγµή συντελείται ένα κοινωνικό πείραµα που αφορά όλο το φάσµα της ζωής και πολλοί είναι αυτοί που από την αρχή φωνάζουν για τον ελέφαντα στο δωµάτιο. Οι στερήσεις δικαιωµάτων και ελευθερίων, η βίαιη αλλαγή του σχετίζεσθε, η καθιέρωση µίας νέας εργασιακής πραγµατικότητας, ο έλεγχος και η συνεχής επιτήρηση µπορούν να αποτελέσουν τη βάση για χειρότερα αυταρχικά καθεστώτα σε όλον τον πλανήτη.

​Αναµφισβήτητα έχει ξεκινήσει µία διαδικασία, η οποία µπορεί και πρέπει να λειτουργήσει σαν συναγερµός. Κανείς δεν µπορεί ακόµα να υπολογίσει το αντίκτυπο αυτής της υγειονοµικής κρίσης, αλλά το στοίχηµα των αγώνων που γίνονται ανά την υφήλιο φαίνεται να είναι η ουσιαστική µεταρρύθµιση των συστηµάτων υγείας, τα οποία χρηµατοδοτούµενα από το κράτος θα επαναλειτουργήσουν µε διαφάνεια και στόχο την θεραπεία όλων, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους τάξη, τον σεξουαλικό τους προσανατολισµό ή την πολιτισµική τους ταυτότητα.

Κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η Ελλάδα σε κλοιό καραντίνας.

Στα τέλη Φεβρουαρίου του 2020 ο νέος κορωνοϊός είχε ήδη περάσει τα ελληνικά σύνορα και το παράδειγµα της Ιταλίας θα θέσει τους όρους διαχείρισης στην πρώτη τουλάχιστον φάση του πανδηµικού κύµατος. Η δεξιά κυβέρνηση της Ν.Δ., γνωρίζοντας τις ελλείψεις και την αδυναµία του συστήµατος υγείας της χώρας να ανταποκριθεί, φοβούµενη φυσικά και το πολιτικό κόστος αρχίζει να ενεργοποιεί τα πρώτα περιοριστικά µέτρα. Η κατάσταση που ακολουθεί µόνο σουρεαλιστική µπορεί να χαρακτηριστεί. Επικρατεί απόλυτη σύγχυση σχετικά µε τη χρήση της µάσκας, και της δυνατότητας πρόσβασης στα νοσοκοµεία για τεστ. Απ’ ότι φαίνεται η χώρα ούτε µάσκες έχει να διαθέσει σε όλο το υγειονοµικό προσωπικό, ούτε µαζικά τεστ να κάνει, ενώ το κράτος ζητά από του πολίτες να δείξουν «ατοµική ευθύνη» απέναντι στην απειλή.

​Στις 22 Μαρτίου ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωσε τη νέα πραγµατικότητα, η οποία τέθηκε σε ισχύ την εποµένη. Η χώρα µπαίνει σε lockdown και επιβάλλονται σηµαντικοί περιορισµοί στην κυκλοφορία και µετακίνηση των πολιτών σε ολόκληρη την επικράτεια και καθολικό κλείσιµο της εστίασης, του πολιτισµού και του εµπορίου, πλην συγκεκριµένων εξαιρέσεων. Οι πολίτες της χώρας αποδέχονται τα µέτρα και συµµορφώνονται λόγω φόβου, αίσθησης ευθύνης απέναντι στους συµπολίτες τους, και συναίσθησης πως το εθνικό σύστηµα υγείας είναι σοβαρά υποστελεχωµένο µε σοβαρές ελλείψεις σε κλίνες και ΜΕΘ, ενώ η κατάρρευσή του είναι σίγουρη σε περίπτωση εξάπλωσης της πανδηµίας µε τους ρυθµούς της Ιταλίας.

​Η τραγωδία της Ιταλίας λειτούργησε θετικά για εµάς και για πολλές ακόµα χώρες. Το πρώτο κύµα γίνεται ελεγχόµενο και στις 4 Μαΐου η κυβέρνηση θέτει σε εφαρµογή το «σχέδιό» της για σταδιακή αποκλιµάκωση των έκτακτων µέτρων, µε την άρση των περιορισµών στις µετακινήσεις και την επανέναρξη λειτουργίας των επιχειρήσεων, συµπεριλαµβανοµένων των σχολείων από τον Ιούνιο και των τουριστικών επιχειρήσεων από τον Ιούλιο.

​Το πρώτο lockdown προκάλεσε ένα τεράστιο πλήγµα στην ελληνική οικονοµία και στις ζωές όλων µας, αλλάζοντάς τες για πάντα. Η ελληνική κοινωνία (όπως και πολλές άλλες) έθεσε εαυτόν υπό περιορισµόν, απεµπολώντας ελευθερίες προς όφελος της δηµόσιας υγείας. Η προσδοκία όλων είναι η ουσιαστική ενίσχυση του Ε.Σ.Υ. και των νοσοκοµείων.

​Όµως, η κυβέρνηση επιλέγει να ακολουθήσει µία τακτική για την υγειονοµική διαχείρηση που στηρίζεται σε µπαλώµατα και ενορχηστρώνει την αντίστοιχη επικοινωνιακή της πολιτική, γι’ αυτό χρειάζεται και την αντίστοιχη επικοινωνιακή της διαχείριση, γι’ αυτό και η ενίσχυση κάποιων εκατοµµυρίων ευρώ σε επιλεγµένα µέσα µαζικής ενηµέρωσης. Χρησιµοποιεί στρατηγικά το σοκ της κοινωνίας, την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, για να εφαρµόσει µία πολιτική ενίσχυσης της καταστολής µε τη δαπάνη µεγάλων ποσών από τον κρατικό προϋπολογισµό για την αγορά µηχανών και περιπολικών οχηµάτων, την αγορά πολεµικού εξοπλισµού (όπως των 16 αεροσκαφών Rafale, ύψους 2 δισ ευρώ, που ήθελε να ξεφορτωθεί το γαλλικό κράτος), την πρόσληψη κι άλλων αστυνοµικών, εν τέλει την επίδειξη ωµής καθηµερινής βίας προς τους πολίτες, η οποία µετατρέπεται σε επικοινωνιακό σώου για τους ακροδεξιούς ψηφοφόρους της, ενώ βρίσκει την ευκαιρία να περάσει σειρά µέτρων (όπως ο νόµος για τους πλειστηριασµούς και την πρώτη κατοικία).

Αντιδρά σκληρά σε οποιαδήποτε κριτική δεχτεί, παίζοντας µονότονα το κενό γράµµα (πια) της ατοµικής ευθύνης και αρνείται να κοντραριστεί µε την εκκλησία,8 η οποία καθ’ όλη τη διάρκεια της πανδηµίας τόσο στον δηµόσιο λόγο της, όσο και µε τις πρακτικές της λειτουργεί αντικοινωνικά και επικίνδυνα. Επίσης, πολλά µέτρα που εξαγγέλλονται το διάστηµα αυτό συναντούν έντονη κατακραυγή από τη δηµόσια γνώµη και παίρνονται πίσω κακήν κακώς (όπως οι κάµερες στα σχολεία και διάφορα ευφάνταστα προγράµµατα τηλεκατάρτισης για νέους επιστήµονες, αφού δαπάνησε κι εκεί σηµαντικά ποσά δηµοσίου χρήµατος). Σε συνέχεια πολλών αστοχιών παίρνει την απόφαση τον Ιούλιο να ανοίξει τον τουρισµό (χωρίς υποχρεωτικά τεστ) και ήδη από τα τέλη Αυγούστου, η κατάσταση αρχίζει να αγριεύει

Σχεδόν 10 µήνες από την αρχή της πανδηµίας και το δεύτερο κύµα του ιού φαίνεται ακόµα πιο σφοδρό για τη χώρα, φέρνοντας στο φως τις αδυναµίες του Ε.Σ.Υ που στο πρώτο κύµα η κυβέρνηση τις προσπέρασε διατυµπανίζοντας την επιτυχία της στα τηλεπαράθυρα. Το δεύτερο lockdown ανακοινώθηκε στις 6 Νοεµβρίου και ολόκληρη η Ελλάδα βρίσκεται ξανά σε «κόµµα»! Αυτό που κατέστη φανερό είναι πως η κυβέρνηση της Ν.Δ. όλους αυτούς τους µήνες δεν έκανε, ως όφειλε, καµία ουσιαστική µεταρρύθµιση για την ενίσχυση του συστήµατος υγείας ενώ όλες οι κινήσεις που έγιναν µέχρι τώρα καταδεικνύουν την αποσπασµατική πολιτική της πάνω στο θέµα των µόνιµων προσλήψεων. Είναι πραγµατικά ενδεικτικό αν σκεφτεί κανείς πως στο µεγαλύτερο µέρος, η ενίσχυση των νοσοκοµείων και η δηµιουργία νέων κλινών ΜΕΘ που έγιναν για την πανδηµία οφείλονται σε δωρεές ιδιωτών, ενώ η αποτυχία της κυβέρνησης να αναχαιτίσει την έξαρση του ιού σε δεύτερη φάση χρεώνεται στην ανευθυνότητα των πολιτών και κυρίως των νέων που πίνουν µπίρες στις πλατιές. Μέχρι σήµερα η παρούσα κυβέρνηση εννοεί να λειτουργεί µε ξύλο και συλλήψεις, πρόστιµα και τιµωρητικές απαγορεύσεις αποδεικνύοντας ότι αντιλαµβάνεται την πανδηµία ως πολιτική κρίση για την ίδια και όχι ως υγειονοµική κρίση, που σε κρατικό επίπεδο διαχείρισης αντανακλά πρωτίστως στο νευραλγικό πεδίο του Εθνικού Συστήµατος Υγείας, και στις ζωές των πολιτών.

Στις επόµενες σελίδες κάναµε µια προσπάθεια να παρατηρήσουµε και να σκιαγραφήσουµε µε βάση τα δικά µας βιώµατα και εργαλεία, τις επιπτώσεις της πανδηµίας και της διαχείρισής της από το ελληνικό κράτος. Η εργασία, η παιδεία, το ζήτηµα της στέγης, και ο δηµόσιος χώρος υπήρξαν για εµάς οι βασικοί άξονες των προβληµατισµών και των συζητήσεων µας, και πιστεύουµε ότι δεν αφήνουν κανέναν και καµία αδιάφορο / η σε αυτή την τόσο ιδιαίτερη συγκυρία.

Σημειώσεις

1. Η επικρατέστερη θεωρία για την εµφάνιση και έξαρση του νέου κορωνοϊού Sars-Cov2 είναι ότι η µόλυνση του ασθενή Ν0 1 έγινε σε µια αγορά µε άγρια ζώα στην πόλη Ουχάν της Κίνας. Πρόσφατη µελέτη του Εθνικού Αντικαρκινικού Ινστιτούτου του Μιλάνου υποστηρίζει πως ο νέος κορωνοϊός ήταν παρών στα λύµατα σε Μιλάνο και Τορίνο από τον Δεκέµβριο 2019, δύο µήνες πριν από την επίσηµη καταγραφή του πρώτου κρούσµατος στην Ιταλία.​

2. Η περίπτωση του οφθαλµίατρου Li Wenliang είναι χαρακτηριστική. Δουλεύοντας σε νοσοκοµείο της Ουχάν, στις 30 Δεκεµβρίου 2019 ανέφερε, σε ένα chat που είχαν δηµιουργήσει απόφοιτοι της ιατρικής σχολής στην πλατφόρµα WeChat, επτά περιπτώσεις ανθρώπων που είχαν συµπτώµατα ενός ιού που έµοιαζε πολύ µε τον SARS και είχαν µπει σε καραντίνα στο νοσοκοµείο. Σύντοµα το µήνυµά του κυκλοφόρησε ευρέως και οι τοπικές αρχές τον κάλεσαν να υπογράψει ένα χαρτί, στο οποίο οµολογούσε τη διασπορά ψευδών ειδήσεων που µπορούν να διαταράξουν την κοινωνική τάξη. Στις 10 Ιανουαρίου ο Wenliang θα προσβληθεί από τον νέο ιό και θα πεθάνει κάποιες εβδοµάδες αργότερα. Το κινεζικό κράτος, µήνες µετά, υποχρεώθηκε να ζητήσει δηµόσια συγγνώµη.

​2. Xu Zhangrun, Viral Alarm: When Fury Overcomes Fear, (µτφρ. GeremieR. Barmé), 10 Φεβρουαρίου 2020.

​3. L. Alicem, Ανταπόκριση από την Κίνα: Από το ιογενές φαντασιακό στο επιδηµικό ήθος. Οι συνέπειες της καραντίνας, στο sfiggaandotherchimerasproject.

​5. Η οµαδοποίηση των κατηγοριών αναφέρεται στο µοντέλο του πανεπιστηµίου της Οξφόρδης, το οποίο διατηρεί και ανανεώνει καθηµερινά βάση δεδοµένων, όπου καταγράφονται οι κυβερνητικές πολιτικές που εφαρµόζονται απέναντι στην πανδηµία, σε διάφορες χώρες του κόσµου.

Βλ. εδώ: github.com/OxCGRT/covid-policy-tracker

​6. Ο αποκλεισµός και η στοχοποίηση πληθυσµών είναι µία πρακτική που φαίνεται πως ζήλεψε και η ελληνική κυβέρνηση, όταν τον Απρίλιο απέκλεισε µε τη βοήθεια ισχυρών αστυνοµικών δυνάµεων τµήµα της συνοικίας Νέας Σµύρνης, στη Λάρισα µετά την επιβεβαίωση 20 κρουσµάτων κορωνοϊού σε οικισµό Ροµά. Την ίδια πρακτική επέβαλλε και στα κέντρα κράτησης µεταναστών ανά την επικράτεια. Δηλαδή την κατασταλτική/τιµωρητική και όχι την υγειονοµική διαχείριση των κρουσµάτων και των ανθρώπων. Φυσικά η λίστα δεν σταµατάει εδώ…

​7. Απόσπασµα από το 1ο ανακοινωθέν (Οκτώβριος 2020) των Ζαπατίστας µε το οποίο ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους να ταξιδέψουν στην Ευρώπη το καλοκαίρι του 2021.

​8. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της γιορτής του Αγ. Δηµητρίου στα τέλη του Οκτώβρη στη Θεσσαλονίκη. Ενώ χιλιάδες, κατά βάση µεγάλων ηλικιών, θα συνωστιστούν στο ναό της πόλης για τη θρησκευτική γιορτή, τις επόµενες εβδοµάδες για την εκθετική άνοδο των κρουσµάτων στην πόλη θα κατηγορηθούν συλλήβδην οι νέοι που βρίσκονται στις πλατείες και όσοι κάνουν βόλτα ή αθλούνται στην παραλία της πόλης. Χρειάστηκαν να περάσουν τουλάχιστον τρεις εβδοµάδες πριν υπουργικά χείλη αρχίσουν να ψελλίζουν το «λάθος» του εορτασµού στις 26 Οκτωβρίου.