Ο χάρτης της ουτοπίας, του Σωτήρη Λυκουργιώτη
[το παρόν σημείωμα έρχεται σε συνέχεια του κειμένου “1821: το ουρλιαχτό της ελευθερίας” και εντάσσετε σε μια σειρά σημειωμάτων για την επανάσταση που θα δημοσιευτούν σε συνέχειες]
Ο Όσκαρ Ουάιλντ είχα γράψει κάποτε: «Αν ένας χάρτης δεν περιλαμβάνει την Ουτοπία, δεν αξίζει το βλέμμα μας». Ίσως δεν είναι τυχαίο που το όραμα που οδήγησε στην επανάσταση του 1821 εκκινεί από έναν τέτοιο, ουτοπικό σχεδόν, χάρτη.
Το έτος 1797, μέσα στον πυρετό της Γαλλικής επαναστατικής δημοκρατίας (αφού η γαλλική επανάσταση δεν έχει ακόμα υποπέσει στην απολυταρχία του Βοναπάρτη), ο Ρήγας Φεραίος ή Βελεστινλής θα τυπώσει σε 1220 αντίτυπα έναν χάρτη επικών διαστάσεων τον οποίο ονομάζει “Χάρτα της Ελλάδος”. Περιττό να αναφέρουμε, βέβαια, πως εκείνη της εποχή “Ελλάδα” δεν υπάρχει, όμως είναι η πρώτη φορά που η ιδέα μιας επαναστατικής πολυεθνικής κοινωνικής οντότητας, μιας αποκεντρωμένης εξισωτικής ομοσπονδίας όλων των καταπιεσμένων λαών, θα πάρει όνομα και σχήμα.
Ο Ρήγας χαράζει έναν χάρτη χωρίς σύνορα, που περιλαμβάνει όλα τα Βαλκάνια νοτίως του Δούναβη, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου καθώς και τα μικρασιατικά παράλια. Στον χάρτη συμπεριέχονται 5.800 τοπωνύμια, επιπεδογραφίες αρχαίων και μεσαιωνικών πόλεων, 162 νομίσματα, ένας κατάλογος σημαντικών προσώπων της αρχαιότητας και της σύγχρονης εποχής, η κάτοψη ενός αρχαίου θεάτρου καθώς και μυθολογικές παραστάσεις. Ο χάρτης του Βελεστινλή, κατά τα χαρτογραφικά πρότυπα της εποχής του, αποτελεί ένα σπουδαίο γεωαναφερόμενο πληροφοριακό υπερ-πεδίο με χιλιάδες επιμέρους πληροφορίες αλλά και ένα καλλιτεχνικό έργο. Μπροστά στα μάτια μας βλέπουμε την αισθητική αποτύπωση ενός οράματος.
Εκτός από τη Χάρτα, τον Θούριο, μια Διακήρυξη των δικαιωμάτων του Ανθρώπου (κατά τα πρότυπα πάλι των Γάλλων), ο Ρήγας γράφει και ένα “Νέο Πολιτικό Σύνταγμα των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των νησιών του Αιγαίου και των Πριγκιπάτων της Μολδαβίας και Βλαχίας”. Το οραματικό αυτό σύνταγμα, που είναι επηρεασμένο από τα αντίστοιχα γαλλικά του 1793 και 1795, προβλέπει την πλήρη ισότητα όλων των πληθυσμών, χωρίς καμία διάκριση φυλής, γλώσσας ή θρησκείας, αφού όλοι οι πολίτες, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, θεωρούνται το ίδιο καταπιεσμένοι από τον οθωμανικό ζυγό. Δεν πρόκειται φυσικά για ένα κανονικό σύνταγμα, που το θεσπίζει ένα κράτος, αλλά για ένα ιδεατό κείμενο. Κι όμως. Ο Ρήγας αναφέρει πως η τήρηση του νέου Συντάγματος επαφίεται στα χέρια των πολιτών που υποχρεούνται (για να το υπερασπιστούν) να πάρουν τα όπλα ενάντια στην τυραννία. Πρόκειται δηλαδή για ένα συνταγματικό μανιφέστο.
Ο Ρήγας οραματίζεται μια “γαλλική επανάσταση” στην οθωμανική επικράτεια με κέντρο τα Βαλκάνια. Μια πολυεθνοτική εξέγερση Ελλήνων, Βουλγάρων, Αλβανών, Τούρκων, Σέρβων, Εβραίων, που ζουν για αιώνες κάτω από τον ίδιο ζυγό. Πιστεύει πως το κοινό τους ξέσπασμα θα τους συνενώσει κάτω από μια κοινή τρίχρωμη σημαία, πως η κοινή τους επανάσταση θα τους κάνει έναν ενιαίο λαό. Μαύρο, κόκκινο και λευκό τα χρώματα του ενιαίου τους λάβαρου, που θα συμβολίζουν αντίστοιχα: τα μαύρα χρόνια της τυραννίας, το αίμα του αγώνα και το μέλλον της ελευθερίας.
Ένας ενιαίος λαός λοιπόν, ενωμένος με τα όπλα της επανάστασης και τα λάβαρα της ελευθερίας. Γι’ αυτό και ο Ρήγας αποφεύγει να αναπαράγει τους διχασμούς της οθωμανικής κοινωνίας (που τότε είναι χωρισμένα σε τρία θρησκευτικά Μιλλέτ), γι’ αυτό και επιλέγει μια συγκριτιστική ενοποιητική χαρτογράφηση, που συνενώνει όλες τις γλώσσες και όλες τις κουλτούρες κάτω από μια κοινή χωρική αφήγηση. Την ίδια εκείνη χρονιά που τυπώνει την Χάρτα, θα γράψει στον Θούριο:
Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί,
Αράπηδες και άσπροι, με μια κοινήν ορμή,
Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί,
πως είμαστ’ αντρειωμένοι, παντού να ξακουσθή.
(και λίγο πιο κάτω)
Να σφάξουμε τους λύκους, που στον ζυγόν βαστούν,
και Χριστιανούς και Τούρκους, σκληρά τους τυραννούν.
Η “Ελλάδα” του Ρήγα δεν είναι ένα περίκλειστο εθνικό κρατίδιο, είναι ένας πληθυντικός, πολυ-πολιτισμικός κόσμος. Μια ρομαντική ουτοπία που στοχεύει στην εξισωτική συνένωση όλων των κοινοτήτων, όλων των γλωσσών και των πολιτισμών, στην βάση της Ισότητας, της Ελευθερίας και της Αδελφοσύνης. Διόλου τυχαία ο Ρήγας επιλέγει να σκιαγραφήσει αυτό του όραμα με χάρτες, σκίτσα και ποιήματα. Είναι ένας επαναστάτης “καλλιτέχνης”. Και αυτό το κάνει γιατί κάθε επαναστάτης ξέρει ενδόμυχα πως δεν μπορεί εύκολα να οικοδομήσει το όραμά του ούτε στην μεταφυσική της θρησκείας, ούτε στην ψυχρή λογική της επιστήμης. Ξέρει, διαισθάνεται ίσως, πως σε όποια από τις δυο και να πιαστεί η επανάσταση δεν θα πραγματοποιηθεί. Είτε γιατί “είναι θέλημα θεού ο άνθρωπος να υποτάσσεται καρτερικά στις εξουσίες” είτε γιατί η ψυχρή (επιστημονική) λογική προστάζει πως “κάθε εξέγερση της κουλεραρίας των καταπιεσμένων είναι (στις δεδομένες συνθήκες) καταδικασμένη”. Ο Ρήγας ξέρει πως μόνο η αλλοκοτιά μιας αισθητικής λογικής μπορεί να πυροδοτήσει το επαναστατικό πνεύμα, να κάνει ορατή την επαναστατική προοπτική.
Έτσι, ο Ρήγας δεν έμεινε μόνο στους χάρτες και στα οράματα, αποφάσισε να κάνει πράξη τ’ όνειρο. Με μια παροιμιώδη αλλοκοτιά, που θα ταίριαζε σε έναν μυθιστορηματικό Δον Κιχώτη, τύπωσε ένα επαναστατικό μανιφέστο και ξεχύνεται να πυρπολήσει τα Βαλκάνια. Η επαναστατική του φλόγα όμως σβήνει νωρίς. Ένας προδότης Έλληνας έμπορος (και μάλλον πράκτορα του Πατριάρχη) τον κατέδιδε στην Τεργέστη και η επαναστατική του ομάδα διαλύθηκε. Ο ίδιος μαζί με τους συντρόφους του στραγγαλίστηκαν και τα πτώματα τους πετάχτηκαν στον Δούναβη. Παρά τη μικρή τους εμβέλεια, οι ενέργειες του Ρήγα τρόμαξαν τις οθωμανικές αργές και ιδιαίτερα το Οικουμενικό Πατριαρχείο που έτρεμε και μόνο στην ιδέα μιας επανάστασης.
Όπως θα δούμε σε επόμενο σημειώματα, οι διεθνιστικές ιδέες του Βελενστινλή επηρέασαν βαθιά τους επαναστάτες το 1821. Το πνεύμα του όμως τελικά δεν επικράτησε. Άλλες, αντεπαναστατικές δυνάμεις, κυριάρχησαν στο εσωτερικό της επανάστασης, οδηγώντας στο τέλος σε αλληαποκλίνοντες και επιθετικούς εθνικισμούς. Εθνικισμούς που καταδίκασαν τη βαλκανική σε δύο αιώνες αλλησφαγών, προσφυγιάς και πολέμων.
Μπορεί το επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα να μην επέτυχε, το όραμά του όμως επηρέασε όχι μόνο τους Έλληνες επαναστάτες, όπως τον ελευθεριοτέκτονα Εμανουήλ Ξάνθο που ίδρυσε τη φιλική εταιρία, αλλά και δεκάδες χιλιάδες άλλους επαναστάτες των Βαλκανίων, Σέρβους, Βουλγάρους, Βλάχους, Αλβανούς, που οραματιστήκαν μια εξισωτική σοσιαλιστική ενοποίηση των Βαλκανίων. Μπορεί ο χάρτης του Ρήγα τελικά να μην δικαιώθηκε όμως, σε πείσμα όσων κήρυξαν τον τέλος της ιστορίας, οι ραμπιτογράφοι που σχεδιάζουν τους χάρτες της ουτοπίες είναι ακόμα νοτισμένοι με μελάνι.
(Δείτε επίσης: Διεθνές συνέδριο για την ελληνική επανάσταση του 1821)
