Η δολοφονία, η μνήμη και ο μύθος του Μεξικανού επαναστάτη Εμιλιάνο Ζαπάτα
Σαν σήμερα, στις 10 Απρίλη του 1919, δολοφονήθηκε ο Μεξικανός επαναστάτης Εμιλιάνο Ζαπάτα. Το παρακάτω κείμενο, μεταφρασμένο από την σελίδα remezcla.com, αποτελεί μια εξιστόρηση κάποιων σημαντικών γεγονότων γύρω από την ζωή και τον θάνατό του μεγάλου επαναστάτη.
Το πρωτότυπο άρθρο γράφτηκε στις 10/4/2019.
Λίγο μετά την ανατολή του Ηλίου στις 10 Απρίλη, περίπου μιάμιση βδομάδα πριν το Πάσχα, ο Εμιλιάνο Ζαπάτα ήταν είχε ήδη ξυπνήσει και ίππευε το άλογο του. Ίππευε στο ψυχρό τοπίο με την άνεση που έχει κάποιος που γνωρίζει τη περιοχή. Τα φανερά και τα κρυμμένα μονοπάτια, τα ρυάκια, τους λοφίσκους, τα γνώριζε όλα. Ο Ζαπάτα είχε κυνηγήσει και κυνηγηθεί σε αυτά τα μέρη.
Πριν από χρόνια, όταν πολεμούσε για τον Φρανσίσκο Μαδέρο –ο οποίος στο τέλος τον απογοήτευσε– αυτά τα μέρη ήταν από τα πρώτα κομμάτια γης που είχε καταλάβει στην αγαπημένη του πολιτεία του, την Μορέλος. Μαζί με αρκετούς άλλους, ο ίδιος και ο Μαδέρο ήθελαν να ρίξουν την κυβέρνηση. Το σχέδιο ,νόμιζε ο Ζαπάτα, ήταν η αναδιανομή της γης. Οι περισσότερες επαναστάσεις πεθαίνουν χωρίς να κατορθώσουν πολλά. Γιαυτό και αυτές που πετυχαίνουν ριζώνουν στις ψυχές των εθνών. Σχεδόν αναπόφευκτα ρομαντικοποιούνται και μπαίνουν στο λεξιλόγιο αυτών που η πολιτική τους απέχει μίλια από τους επαναστάτες.
Η Μεξικάνικη Επανάσταση έζησε – τουλάχιστον με την έννοια οτι έριξε μια κυβέρνηση και την αντικατάστησε με μια άλλη. Κάπως έτσι ο πρώτος της στόχος διήρκησε αρκετά ώστε να κάνει την αποτυχία του δεύτερου να πονέσει βαθιά ανθρώπους σαν τον Ζαπάτα. Στα μάτια του ηγέτη των αγροτών, ο Μαδέρο είχε προδώσει τον σκοπό της επανάστασης. Ο Μαδέρο σκοτώθηκε προδομένος, όμως έζησε αρκετά για να προλάβει να ακούσει τον Ζαπάτα να τον αποκαλεί προδότη. Ο Ζαπάτα έζησε και, ως επιδέξιος ιππέας, συνέχισε να ιππεύει όπως έκανε εκείνο τον ανοιξιάτικο πρωινό του 1919.
Με την γνωστή κομψή του φιγούρα, μπορεί εύκολα κανείς να φανταστεί τον Ζαπάτα να ιππεύει εκείνο το δροσερό πρωί, το μουστάκι του άψογα καλλωπισμένο, φορώντας το συνηθισμένο του σκούρο κοστούμι. Ένα μαντήλι δεμένο χαλαρά στο λαιμό του, ένα μεγάλο σομπρέρο που σκιάζει όχι μόνο τα μάτια του, αλλά και μέρος του προσώπου του, όλα με την μυρωδιά της πολύχρονης έκθεσης στον ήλιο και το χώμα. Ίππευε και μύριζε τον καθαρό αέρα την εξοχής και σκεφτόταν. Ήδη υπήρχαν αρκετές απόπειρες κατά τις ζωής του. Όπως και με τον Μαδέρο, δεν ήταν ανήκουστο για τους μεγάλους ηγέτες να πεθαίνουν από τα χέρια προδοτών. Κι’ όμως , ήταν η ίδια προδοσία που έφερε τον Ζαπάτα σε αυτό το ειδυλλιακό τοπίο εκείνο το πρωινό. Ήταν απελπισμένος.
Χρόνια πριν από εκείνο το πρωινό, ο Ζαπάτα και ο Πάντσο Βίγια – ηγέτης της επανάστασης στον Βορρά – κάθισαν δίπλα δίπλα στην προεδρική καρέκλα στην πρωτεύουσα της χώρας. Πόζαραν για μια φωτογραφία. Ο Βίλια χαμογέλασε, το μεγάλο του μουστάκι δεν ήταν αρκετό για να κρύψει τα χαρούμενα μάτια και το χαμόγελο του. Ο Ζαπάτα καθόταν αριστερά του. Κοίταξε την κάμερα με μια στωική, σχεδόν απειλητική ματιά. Εάν ήσουνα φτωχός, αυτή η εικόνα καταγράφει μια αναμφισβήτητη κορύφωση της επανάστασης. Εάν ήσουν της ελίτ, αυτή η εικόνα σε προβλημάτιζε, ακόμα και μόνο συμβολικά.
1915: Εμιλιάνο Ζαπάτα και Πάντσο Βίγια
Όμως από εκείνη την μέρα, οι τύχες του Βίγια και του Ζαπάτα – των πιο χαρισματικών ηγετών της επανάστασης – άλλαξαν. Ο Βίλια έχασε κάμποσες σημαντικές μάχες, δύο φορές στην Σελάγια, και στο τέλος αποσύρθηκε στα βουνά της Σιέρα Μάδρε, όπου κρυβόταν από τις Αμερικάνικες δυνάμεις που σκόπευαν στην σύλληψη και εκτέλεση του για την εισβολή του στην χώρα τους. Ομοίως, ο Ζαπάτα και οι άντρες του μαχόντουσαν για την επιβίωση. Αυτός, μεταξύ άλλων, ήταν και ο λόγος που έσπευσε στον Χεσούς Γκουαχάρδο, έναν συνταγματιστή. Χρόνια πριν, ο Γκουαχάρδο είχε επιβλέψει την σφαγή εκατοντάδων άοπλων Ζαπατίστα. Τώρα όμως, δήλωνε έτοιμος να πολεμήσει για τον Ζαπάτα.
Ο Χεσούς Γκουαχάρδο
Η πρώτη τους επαφή ήταν το είδους που συμβαίνει στον έρωτα και τον πόλεμο. Μερικές βδομάδες πριν εκείνο το πρωινό, ο Γκουαχάρδο είχε λάβει εντολή να επιτεθεί ξανά στους Ζαπατίστας. Όμως, αντί να ακολουθήσει τις εντολές, ο Γκουαχάρδο βρέθηκε από έναν ανώτερο του μερικές ώρες αργότερα σε μια καντίνα, πιθανώς μεθυσμένος. Φυλακίστηκε πριν του επιτραπεί τελικά να επιστρέψει στη μάχη, ενώ κατάσκοποι των Ζαπατίστας λέγανε ότι ένιωθε πληγωμένος και δυσαρεστημένος από το σκάνδαλο. Ήταν η τέλεια στιγμή για τον Ζαπάτα να λανσάρει ένα σημείωμα στον Γκουαχάρδο.
Σαν έφηβοι σε μια παράνομη αγάπη, έγραφαν και έστελναν μηνύματα ο ένας στον άλλον. Ο Ζαπάτα ζήτησε του Γκουαχάρδο να αλλάξει στρατόπεδα. Ο Γκουαχάρδο δέχτηκε. Εν τέλει, ως ένδειξη καλής πίστεως, ο Γκουαχάρδο σκότωσε πενήντα εννέα από τους δικούς του άντρες. Έφερε επίσης μαζί του αυτό που όλοι οι εξεγερμένοι ζητούν: όπλα και πυρομαχικά. Παρόλα αυτά, ο Ζαπάτα ήταν επιφυλακτικός.
Όσο η μέρα ζέστανε, ο Ζαπάτα συνέχισε να ιππεύει. Πολεμούσε πλέον για περίπου δέκα χρόνια. Στο Anenecuilco – το σπίτι του, περίπου είκοσι χιλιόμετρα βόρεια του Hacienda de Chinameca, απ’όπου περνούσε τώρα απέξω – η οικογένεια του είχε πολεμήσει για πολλά περισσότερα. Στην Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, ο παππούς του Ζαπάτα ήταν ένα απ’τα νεαρά αγόρια που γλιστρούσαν από τις γραμμές των Ισπανών και προμήθευαν τους αντάρτες με ό,τι χρειάζονταν στον αγώνα για την απελευθέρωση: τορτίγιες, μπαρούτι, αλκοόλ, αλάτι. Αργότερα, οι θείοι του Ζαπάτα πολέμησαν στον Πόλεμο της Μεταρρύθμισης. Πολέμησαν επίσης ενάντια στην Γαλλική Παρέμβαση. Από την μητρική αλλά και την πατρική μεριά, οι ντόπιοι συνέδεαν την οικογένειά του με το θάρρος. Ήταν οι άνθρωποι που δεν θα προδώσουν την εμπιστοσύνη σου. Ένας αιώνας αγώνα και τώρα, πιθανών το μέλλον του αγώνα του Ζαπάτα και κατ’ επέκταση του λαού του, εξαρτώταν από αυτή τη συνάντηση.
Ο Εμιλιάνο (Αρ.) και ο Εφρέμιο (Δεξ.) Ζαπάτα, μαζί με τις συζύγους τυς
Περίμενε. Ενώ περίμενε, άκουσε ότι τα ομοσπονδιακά στρατεύματα πλησίαζαν. Ο Ζαπάτα και οι άντρες του πήγαν να ερευνήσουν. Δεν βρήκαν τίποτα. Περίμενε περισσότερο. Περίμενε τόσο που ο Γκουαχάρδο έστειλε επίσημη πρόσκληση από το σπίτι που θα γινόταν η συνάντηση. Ο Ζαπάτα δεν ήταν ακόμα έτοιμος, και αρνήθηκε. Όταν ο Γκουαχάρδο έστειλε στον Ζαπάτα μια μπύρα, για να δροσιστεί στον αυξανόμενο καύσωνα, πάλι αρνήθηκε. Ίσως να ήταν δηλητηριασμένο ποτό, σκέφτηκε ο Ζαπάτα. Ίσως, όπως υποψιαζόντουσαν κάποιοι από τους κατασκόπους του, ήταν όλα μια απάτη.
Εν τέλει, ώρες από την αυγή, νωρίς το απόγεμα, – 2:10μμ για είμαστε ακριβείς, ο Ζαπάτα αποφάσισε να συναντηθεί. Είπε σε δέκα άντρες του να τον ακολουθήσουν. Οι υπόλοιποι έμειναν πίσω για να ξεκουραστούν, προσπαθώντας να μείνουν δροσεροί κάτω απ’ τους ίσκιους των δέντρων. Το σπίτι στο οποίο θα γινόταν η συνάντηση ήταν μέσα στις πύλες της χασιέντας. Εκείνος και οι δέκα άντρες του στεκόντουσαν απ’ έξω. Πλησίασαν το σπίτι και όπως το πλησίασαν, οι στρατιώτες του Γκουαχάρδο χαιρέτησαν τον Ζαπάτα, έναν άντρα που μέχρι εκείνη την στιγμή, θεωρούσαν εχθρό τους. Ήταν πολύ πιθανό, αυτή να ήταν η πρώτη φορά που πολλοί από αυτούς τους άντρες έβλεπαν τον Ζαπάτα από κοντά.
Και ήταν εκεί : ο Εμιλιάνο Ζαπάτα. Ο άνθρωπος που ήταν χρόνια τώρα ο εχθρός της ομοσπονδιακής κυβέρνησης. Ο άνθρωπος που οι εφημερίδες της Πόλης τους Μεξικού αποκαλούσαν ληστή, τρομοκράτη, βάρβαρο του οποίου η αγριότητα ενέπνευσε συγκρίσεις με τον Αττίλα. Ο Εμιλιάνο Ζαπάτα, ο οποίος δεν είχε εμπνεύσει μόνο τον φόβο, αλλά και μια τόσο έντονη αφοσίωση, οι οπαδοί του θα προτιμούσαν να πεθάνουν παρά να στραφούν εναντίον του. Ο Εμιλιάνο Ζαπάτα. Έγραψαν τραγούδια για αυτόν. Τον δόξαζαν. Εάν τον έβλεπες, μπορεί και να νόμιζες πως ήταν αθάνατος. Ο Εμιλιάνο Ζαπάτα. Αυτόν χαιρετούσαν.
Ο Εμιλιάνο Ζαπάτα
Ύψωσαν τα τουφέκια τους και πυροβόλησαν στον ουρανό. Καθώς ο Ζαπάτα και οι άντρες του πλησίαζαν, το όλο πράμα έμοιαζε σαν προετοιμασία για παρέλαση. Ο Ζαπάτα κατέβηκε από το άλογο του. Η παράσταση σεβασμού συνεχίστηκε με μια σάλπιγγα να ηχεί τρεις φορές.
Μια. Δύο. Η τρίτη νότα ακόμα κρεμόταν στον αέρα, όταν αυτοί που είχαν μόλις εκφράσει το σεβασμό τους, χαμήλωσαν τα τουφέκια τους, σημάδεψαν και πυροβόλησαν τον Ζαπάτα. Παρόλο που δεν πέτυχαν όλοι τον στόχο τους, ήταν περίπου χίλιοι άντρες μέσα στην χασιέντα που πυροβόλησαν.
Ο τοπικός ήρωας πέθανε, προδομένος στην ίδια του την γη, χωρίς να γνωρίσει ποτέ ότι κάποια από τα μηνύματα του στον Γκουαχάρδο ανακόπηκαν. Η αλληλογραφία έπεσε στα χέρια του ίδιου στρατηγού που έπιασε τον Γκουαχάρδο στην καντίνα. Και σε ένα δείπνο, ο στρατηγός – Γκονζάλες – έδειξε τα γράμματα στον Γκουαχάρδο. Τον κατηγόρησε ότι δεν ήταν μόνο μεθύστακας αλλά ακόμα χειρότερα: προδότης. Έκπληκτος και εν τέλει με δάκρυα στα μάτια, ο Γκουαχάρδο κατάλαβε πως τελειώνουν τα προδοτικά σχέδια. Ήξερε οτι θα τον εκτελούσαν. Όμως ο Γκονζάλες θα μπορούσε να τον σώσει. Έτσι, ο Γκουχάρδο, χωρίς επιλογές, συμφώνησε να στήσει ενέδρα στον Ζαπάτα. Αν πετύχαινε, θα ζούσε – αρκεί ο Ζαπάτα να συλλαμβανόταν ή να σκοτωνόταν. Ο αγαπημένος γιος της Μορέλος είχε σκοτωθεί.
“Ο στρατηγός μας Ζαπάτα έπεσε, και δεν θα ξανασηκωθεί ποτέ”, είπε ένας βοηθός του Ζαπάτα για μια απο τις μεγαλύτερες προδοσίες της Μεξικάνικης Επανάστασης. Στην βροχή σφαιρών και το χάος, το άλογο του Ζαπάτα τραυματίστηκε και έτρεξε, τρομαγμένο και μόνο του. Οι άντρες του Γκουαχάρδο κράτησαν το νεκρό σώμα του Ζαπάτα. Το φόρτωσαν σε ένα μουλάρι και ταξίδεψαν περίπου είκοσι-πέντε χιλιόμετρα βόρεια, στην Κουαούτλα. Μέσα σε ένα αστυνομικό τμήμα, οι αρχές αναγνώρισαν το πτώμα του Ζαπάτα. Πήραν φωτογραφίες και την επόμενη μέρα, όλες οι εφημερίδες της χώρας μιλούσαν για τον θάνατο του Ζαπάτα.
Στην Κουαούτλα, πριν να θαφτεί, χιλιάδες ήρθαν να δουν το πτώμα. Κάποιοι το είδαν και ήξεραν, παρά το πρήξιμο, ότι ήταν ο Ζαπάτα. Έκλεψαν σαν μωρά, ακόμα και μεγάλοι άντρες, σκληραγωγημένοι από τον πόλεμο. “Τα φτερά των καρδιών μας κόπηκαν,” είπε ένας Ζαπατίστα βλέποντας το πτώμα.
Ζαπατίστας στην τοποθεσία Ελ Χιλγκέρο
Άλλοι είδαν τον ίδιο πτώμα και αρνήθηκαν να πιστέψουν οτι ήταν αυτός. Ξαπλωμένος εκεί, χωρίς ζωή, με μια όψη τόσο ευάλωτη, αρνούνταν να πιστέψουν οτι ήταν αυτός. Έτσι, ο Ζαπάτα έζησε στις ιστορίες και τα τραγούδια που έλεγαν στα παιδιά του Μεξικού, που μεταφέρονται με τις γενεές. Ιστορίες που αυτοί που τις είπαν πρώτοι ορκίζονταν οτι ήταν αληθινές.
Κάποιοι λένε ότι ο Ζαπάτα δεν πέθανε πότε στις 10 Απρίλη. Ότι έζησε και φυγαδεύτηκε στην Αραβική Χερσόνησο και θα γυρίσει όταν τον χρειαζόμαστε πιο πολύ από ποτέ. Λέγανε ότι κάτι στο νεκρό του σώμα δεν ήταν σωστό. Ότι μια ουλή ήταν αλλιώς, μια ελιά έλλειπε, ότι τα χέρια είχαν δέκα δάχτυλα, ενώ ο Ζαπάτα είχε χάσει ένα.
“Γελάσαμε όταν είδαμε το πτώμα,” είπε ένας στρατιώτης του Ζαπάτα δεκαετίες μετά. “Σκουντούσαμε ο ένας τον άλλον επειδή ξέραμε ότι ο αρχηγός ήταν πιο έξυπνος από την κυβέρνηση.” Λένε ότι ο Ζαπάτα ήξερε για την παγίδα που του είχε στήσει ο Γκουαχάρδο και οτι ο Χεσούς Ντελγκάδο – φτυστή φιγούρα του Ζαπάτα, ταξίδευε μαζί του ως σωσίας – ήταν ο άντρας που είχαν σκοτώσει. Άλλοι λένε οτι ήταν άλλος άντρας, ο Αγκουστίν Κορτές, ή ο Χουακίν Κορτές , ή ο Χεσούς Καπιστράν, ή, όπως το έθεσε ο γιος του Ζαπάτα, “κάποιος μαλάκας … από τη Τεποζτλάν.” Όποιος και να’ ταν το όνομα δεν είχε σημασία. Το σημαντικό ήταν ότι, σύμφωνα με αυτές τις ιστορίες, ο Ζαπάτα ζούσε και στο τέλος θα επέστρεφε.
Και κάποιοι λένε οτι όντως επέστρεψε. Λένε ότι ερχόταν μόνο υπό το πέπλο της νύχτας. Άλλοι ορκιζόντουσαν οτι, όπως και την αυγή της 10ης Απρίλη 1919, τον έβλεπαν πάνω στο άλογο του. Διέσχιζε τα βουνά και πάντα φύλαγε σκοπό. Άλλοι λένε ότι είδαν το ίδιο άλογο, μοναχό, να καλπάζει στους λόφους. Λένε οτι είχε ένα ασύλληπτα άσπρο χρώμα.
Αρκετές δεκαετίες από τον θάνατο του, η κόρη του ανθρώπου που είχε διοριστεί από τον Ζαπάτα να προστατεύει την έγγραφα γης που αποδείκνυαν την ιδιοκτησία τους, μίλησε για την επιστροφή του Ζαπάτα. Είπε ότι ο Ζαπάτα ήταν τότε πολύ γέρος και ανίκανος να συνεχίσει τον αγώνα του.
Ο Ζαπάτα, είτε τον είδες ως νέο άντρα, είτε ήσουν από αυτούς που ισχυρίζονταν ότι τον είδαν γέρο, έχει φτάσει να συμβολίζει ό,τι ευγενές υπερασπίστηκε η Μεξικάνικη Επανάσταση. Ήταν η ίδια υπόθεση που μετά από χρόνια ένωσε βετεράνους ζαπατίστας. Κι αυτοί με τη σειρά τους γέρασαν. Και κάθε χρόνο, μια μέρα σαν αυτή, στις 10 Απρίλη, μαζευόντουσαν και περίμεναν την επιστροφή του Ζαπάτα. Μια ανάσταση. Θα γυρνούσε και μαζί θα συνέχιζαν τον αγώνα για δικαιοσύνη.
Σήμερα, έναν αιώνα μετά τον θάνατο του Ζαπάτα, στο Μεξικό αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου, οι ζωντανοί – και ίσως και οι νεκροί – συνεχίζουν τον αγώνα τους, εμπνευσμένοι από τον Εμίλιο Ζαπάτα.
