Η δημιουργικότητα στον αστερισμό της πανδημίας
κείμενο από ΘαλερόςΚ, Αντίστροφη Μέτρηση, Timetrap
[μέλη της δικτύωσης αυτοοργανωμένων εγχειρημάτων για την αντιεμπορευματική δημιουργία]
Από τις αρχές της προηγούμενης χρονιάς ο κόσμος μπαίνει στον αστερισμό της πανδημίας, αυτού του πρωτόγνωρου φαινομένου για την μεταπολεμική εποχή. Όπως έγινε και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου με διαφορά μερικών εβδομάδων ανάλογα με την εξάπλωση του κορονοϊού και τις κατά τόπους κρατικές πολιτικές, η καραντίνα επιβάλλεται στην Ελλάδα. Έτσι, και στα μέρη μας, η κρατική διαχείριση της πανδημίας έρχεται να επιβεβαιώσει όλες τις δυστοπικές μεταμοντέρνες θεωρίες που έχουν διατυπωθεί γύρω από το φαινόμενο της βιοπολιτικής και της θανατοπολιτικής της εξουσίας. Το σώμα του υπηκόου μπαίνει στο μικροσκόπιο της εξουσίας με στόχο την πιο βαθιά και ευρεία καθυπόταξη στην προοπτική του απόλυτου και γενικευμένου κοινωνικού ελέγχου. Σε ένα νεοφιλελεύθερο περιβάλλον και αφού έχει προηγηθεί μια μεγάλη οικονομική κρίση που σημαίνει ξεθεμελίωση κάθε έννοιας προνοιακής πολιτικής, με ξεδοντιασμένο το δημόσιο σύστημα υγείας, ασκείται μια ρητορική επίκλησης της έννοιας της ατομικής ευθύνης, όπου όμως, στην ουσία, η κοινωνία αντιμετωπίζεται από το κράτος σαν ένα νηπιακό σώμα, ανίκανο, ασυνείδητο και εγωιστικό εκ φύσεως που πρέπει να καθοδηγηθεί από το Κράτος Πατέρα. Έτσι, η πανδημία που έχει πραγματική βάση ως αιτία λήψης μέτρων υγειονομικού χαρακτήρα, με τη μορφή γενικευμένης κοινωνικής αντιμετώπισης, μετατρέπεται σε πρόσχημα για την εφαρμογή μιας σειράς μέτρων κρατικού αυταρχισμού και αυθαίρετης διακυβέρνησης.
Στο πλαίσιο της πανδημίας, η καραντίνα που επιβάλλεται έχει ως κυρίαρχο στοιχείο τον καταναγκαστικό εγκλεισμό με ό,τι αυτός συνεπάγεται ως επιβαρυντική συνθήκη για το ανθρώπινο σώμα και την «ψυχοπαθολογία» του. Ο γενικευμένος φόβος απέναντι στην αρρώστια οδηγεί σε πρόκριση των στοιχείων της αυτοσυντήρησης που συρρικνώνει το άτομο στο στενό πεδίο της επιβίωσης ενδυναμώνοντας την εξατομίκευση και δημιουργώντας ένα πλαίσιο συναισθηματικής ερήμωσης. Οι επιβαλλόμενες υγειονομικές αποστάσεις μεταξύ των σωμάτων δημιουργούν περίκλειστα σώματα.
Τα σώματα, επιπλέον, έχουν να αντιμετωπίσουν την εκ των πραγμάτων «σύσφιξη» του θεσμού της οικογένειας που προκύπτει από έναν χαρακτήρα καταναγκασμού σχεδόν αναπόφευκτο λόγω των μέτρων εγκλεισμού. Ενισχύονται οι δυνάμεις συνοχής του θεσμού μέχρι του σημείου σύνθλιψης των μελών του στο βαθμό που έχει συγκροτηθεί ως πρώτη βαθμίδα κοινωνικοποίησης του ατόμου κι όχι εγκλεισμού του. Σοβαρές ενδείξεις επί του συγκεκριμένου αποτελούν οι αυξήσεις των ποσοστών ενδοοικογενειακής βίας και των διαζυγίων. Ως γνωστόν, η οικογένεια, όπως και κάθε θεσμός, είναι μια δομή εξουσίας με ιδεολογική, ηθική και νομική συγκρότηση. Έτσι, όταν γράφουμε ότι τα χαρακτηριστικά του θεσμού επιτείνονται μέσα σε αυτή την συνθήκη εννοούμε βάθεμα της παθολογικής εξάρτησης μεταξύ των μελών, των αντίστοιχων επακόλουθων ενδυνάμωσης της αναπαραγωγής της πατριαρχικής ηθικής, των τριβών από μια οικονομική διαχείριση εν καιρώ γενικευμένης οικονομικής κρίσης.
Για την διανθρώπινη επικοινωνία, όσο εκτοπίζεται η δια ζώσης επικοινωνία μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο που περιγράφτηκε, τόσο πιο λυτρωτική εμφανίζεται η επικοινωνία στον ψηφιακό κόσμο ως η μόνη αντίστοιχη διέξοδος εν καιρώ καραντίνας. Το καθεστώς του διαδικτύου αναλαμβάνει μονοπωλιακά τη διαμεσολάβηση των ανθρωπίνων σχέσεων επιβάλλοντας τους δικούς του, ωστόσο, δυστοπικούς όρους ως ένα νέο καπιταλιστικό εργαλείο με σκοπό το κέρδος και τον κοινωνικό έλεγχο. Εξάλλου πρόκειται για ένα εργαλείο που κινείται στην κατεύθυνση περίφραξης της επικοινωνίας, όπως είχε γίνει και με την περίφραξη της γης στις απαρχές του καπιταλιστικού κόσμου. Την ίδια στιγμή, που καραντίνα σημαίνει επίσης και περίφραξη για τον προσωπικό, οικογενειακό και ιδιωτικό χώρο, χάνεται κάθε ελεύθερος κι ανοιχτός χαρακτήρας του δημόσιου χώρου, που μετατρέπεται σε χώρο κατειλημμένο ολοκληρωτικά από το κράτος, από τις δυνάμεις κρατικής καταστολής και κοινωνικού ελέγχου.
Πρώτη περίοδος καραντίνας
Από τον Μάρτη έως και τέλη Μάη του 2020, η ελληνική κοινωνία μπαίνει στον αστερισμό αυτής της πρωτόγνωρης εμπειρίας. Όλα όσα σχετικά περιγράφηκαν παραπάνω βιώθηκαν σε υπερμεγέθη βαθμό αυτή την περίοδο, λόγω της συγκεχυμένης συστημικής προπαγάνδας, του πρωτόγνωρου φόβου και του άγνωστου και παντελώς ανοίκειου χαρακτήρα της πανδημίας. Έτσι, κάθε είδους κοινωνική εξωστρέφεια και συναναστροφή μονοπωλείται από το διαδίκτυο. Διάφορες πλατφόρμες εξυπηρετούν την τηλεργασία στο πλαίσιο του ψηφιακού καπιταλισμού από τη μία αλλά, παράλληλα, χρησιμοποιούνται και κινηματικά για να διατηρήσουν τη συνοχή των συλλογικοτήτων, των οποίων η φυσική σχέση έχει περάσει στη σφαίρα της παραβατικότητας. Οι ίδιες πλατφόρμες είναι που χρησιμοποιούνται επίσης και για την κοινωνικότητα των παρεών.
Την ίδια εποχή η διάχυτη δημιουργικότητα από τις μοναχικές εστίες και τα περίκλειστα σώματα εξαντλεί τις πλατφόρμες των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) σε πρωτόγνωρο βαθμό. Μικρά κλιπ με πολλά και πολλαπλά μηνύματα, αποτυπώνοντας κάθε είδους εκφραστική αγωνία, εμφανίζονται ακατάπαυστα στο διαδίκτυο καλύπτοντας όλο το φάσμα της κοινωνικής εξωστρέφειας από την κριτική διάθεση έως την αντικαθεστωτική πολεμική, από την διασκέδαση έως την ψυχαγωγία. Κι όλο αυτό το φαινόμενο δεν αφορά μόνο τον χώρο της «τέχνης», που κατέχει τα εκφραστικά μέσα, αλλά ένα πολύ μεγάλο μέρος της κοινωνίας που εναλλάσσεται μεταξύ πομπού και δέκτη. Το κύριο χαρακτηριστικό όλης αυτής της διάχυτης δημιουργικότητας είναι η ευρεία διάδοσή της και η ανοιχτή και ελεύθερη πρόσβαση στο υλικό που διακινείται.
Την περίοδο αυτή η ακροδεξιά διακυβέρνηση αποκαλύπτει όλο το μίσος της προς οτιδήποτε έχει να κάνει με πολιτισμό και πολιτιστικό τομέα. Έτσι, ο «χώρος της τέχνης» δοκιμάζει τις αντοχές του αφού μένει εκτός της επιδοματικής πολιτικής του κράτους. Όσον αφορά τον συγκεκριμένο χώρο καταρχάς αμφισβητείται το επαγγελματικό θεσμικό πλαίσιο που απαιτείται από την γραφειοκρατία για να αναγνωριστεί ως τέτοιο. Αμφισβητούμενα πτυχία, ανασφάλιστη εργασία, καμία σαφής περιγραφή θέσης (job description) φέρνουν στο προσκήνιο τα όρια του αξιώματος της αναπόφευκτης πνευματικότητας της «τέχνης» (ως επαγγέλματα που διαπραγματεύονται την αισθητική κι όχι μια εμπράγματη αξία χρήσης) που απέφευγε να ενταχθεί στην κατεστημένη και εκχυδαϊσμένη πρόσληψη της επαγγελματικής σχέσης. Αυτή η συνθήκη, που έχει ως φυσικό επακόλουθο και την ισχνή συνδικαλιστική εκπροσώπηση, οδηγεί τον χώρο αυτό στη δημιουργία μιας πρωτοβουλίας που σύντομα συσπειρώνει χιλιάδες μέλη. Πρόκειται για την πρωτοβουλία support art workers που «διεμβολίζει» την διάχυτη κοινωνική δημιουργικότητα με προσωπικά και συλλογικά πρότζεκτ τα οποία στοχεύουν στην κοινωνική νομιμοποίηση της θεσμικής αναγκαιότητας για την οικονομική στήριξη των «καλλιτεχνικών» κλάδων.
Δεύτερη περίοδος καραντίνας
Από τον Οκτώβρη έως και τον Δεκέμβρη του 2020 και μετά από ένα σχεδόν άρρωστο καλοκαίρι γεμάτο αβεβαιότητα και σύγχυση γύρω από την υπόθεση της πανδημίας η επικράτεια δοκιμάζεται από μια ακόμη συνθήκη γενικευμένου εγκλεισμού. Τα καινούργιο χαρακτηριστικό είναι ότι αποφορτίστηκε σχετικά όλος ο πανικός γύρω από την άγνωστη ασθένεια αλλά ταυτόχρονα εκφράστηκε από μια γενικευμένη κούραση που έγινε εμφανής πρώτα και πάνω απ’ όλα με τα εκλιπόντα μεγέθη κοινωνικής εξωστρέφειας. Σε πολιτικό επίπεδο εμβληματική στιγμή ήταν η δίκη της Χρυσής Αυγής όπου δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές πλαισίωσαν το Εφετείο και στάθηκαν με ενοχλητική για την Εξουσία επιμονή στο δρόμο παρά την επίθεση που δέχτηκαν, εντέλει, από τις δυνάμεις καταστολής. Το Πολυτεχνείο του 2021 χαρακτηρίστηκε από την ανεπιτυχή απόπειρα της κατασταλτικής στρατηγικής να καθυποτάξει το ανυπότακτο πλήθος και να στείλει ένα μήνυμα κρατικής αδιαλλαξίας. Ήταν μια πύρρειος νίκη για το καθεστώς της οποία τα επίχειρα πλήρωσε μερικούς μήνες αργότερα.
Όσον αφορά την διάχυτη δημιουργικότητα που χαρακτήριζε την ψηφιακή επικοινωνία την περίοδο της πρώτης καραντίνας, αυτή ξεθώριασε γρήγορα. Η οικονομική ανέχεια που απλώθηκε στον «χώρο της τέχνης» λειτούργησε προωθητικά στην ανασύνταξη των μεθόδων του Θεάματος προς την κατεύθυνση περίφραξης της επικοινωνίας με νέους όρους. Οι συναυλίες και οι θεατρικές παραστάσεις ήταν πλέον διαθέσιμες μόνο με το αντίστοιχο χρηματικό αντίτιμο καλύπτοντας σχεδόν ολοκληρωτικά το πεδίο της διάχυτης κοινωνικής δημιουργικότητας που είχε προηγηθεί.
Μέλη της πρωτοβουλίας support art workers σχηματίζουν συνδικαλιστικές παρατάξεις, συμμετέχουν στις εκλογές και ενσωματώνονται στον καθεστωτικό συνδικαλισμό αναπαράγοντας τις αντίστοιχες πολιτικές τοξικότητες που τον χαρακτηρίζουν. Στην υπόθεση του ΣΕΗ, για παράδειγμα, συμμαχούν με παράταξη που πρόσκειται σε ΝΔ, ΣΥΡΙΖΑ, ΠΑΣΟΚ και ΛΑΕ προκειμένου να εκδιώξουν την παράταξη του ΚΚΕ που κυριαρχούσε χρόνια στον χώρο, αποκλείοντάς την από την διοίκηση του ΣΕΗ με τρόπο οριακά «αντιδημοκρατικό» (όπως έκανε, αλήθεια είναι, και η ίδια επί χρόνια) διαιωνίζοντας την συνήθη τοξικότητα των παραταξιακών ανταγωνισμών και την συνδικαλιστική παρακμή. Ενάντια σε ό,τι καινούργιο -υποτίθεται ότι- κόμιζε η συγκεκριμένη πρωτοβουλία.
Παράλληλα, ωστόσο, ξεπηδούν πρωτοβουλίες από τον «χώρο της τέχνης» σε μεγαλύτερα σχήματα διευρύνοντας την θεματολογία κοινωνικής παρεμβατικότητας όπως η support earth, η πρωτοβουλία αλληλεγγύης στο Group Yorum και τους απεργούς πείνας στην Τουρκία. Δημιουργούνται συλλογικά δημιουργικά σχήματα σε μουσικά πανεπιστήμια και συνδέονται με πολιτικά ζητήματα που τρέχουν μέσα στην συγκυρία όπως είναι η αντίσταση στο «εκπαιδευτικό νομοσχέδιο» της Κεραμέως.
Τρίτη περίοδος καραντίνας
Από τις αρχές του 2021 ξενικά μια νέα περίοδος όπου η κρατική διαχείριση της πανδημίας συγκρούεται πλέον ανοιχτά με την οριακή κατάσταση στην οποία έχει οδηγηθεί μια βασική καταστατική καπιταλιστική αρχή: η ανοιχτή και μαζική καταναλωτική κοινωνία. Η κατανάλωση πέραν των βασικών ειδών ανάγκης μπορεί να συνεχίστηκε μέσω του διαδικτύου αλλά, αφενός, όλα τα συστήματα διανομής εμπορευμάτων ξεπέρασαν τα όρια αντοχής τους, αφετέρου, δεν θα μπορούσαν ποτέ να ικανοποιήσουν την φυσική αγοραστική σχέση που προϋποθέτει μια συγκεκριμένη κοινωνικότητα του καταναλωτισμού. Εμφανίζονται φαινόμενα γενικευμένης κοινωνικής ανυπακοής αφού η κόπωση που προηγήθηκε αναζητεί διεξόδους ψυχικής αποσυμπίεσης. Είναι αδύνατον για μια κοινωνία που έχει ποδηγετηθεί από μια διαπαιδαγώγηση κουλτούρας μαζικής κατανάλωσης να εγκλειστεί, συμπιέζοντας εντός της, εξατομικευμένα και κατά μόνας πλέον, τα επί δεκαετίες φορτία αντίστοιχης προπαγάνδας. Έτσι, για παράδειγμα, οι πλατείες έγιναν σημεία αναφοράς γενικευμένης κοινωνικής ανυπακοής σε πείσμα του μονοπωλιακού χαρακτήρα της σκληρής κρατικής προπαγάνδας.
Η πολιτική ατζέντα με τα πανεκπαιδευτικά συλλαλητήρια, την απεργία πείνας του Κουφοντίνα και την καταστολή των πλατειών δίνει την ευκαιρία στο εναντιωματικό ριζοσπαστικό κίνημα να επανακτήσει τον δημόσιο χώρο με όρους αγώνα. Οι συγκρούσεις στη Νέα Σμύρνη αποτελούν το οριακό εκείνο σημείο όπου η κρατική διαχείριση της πανδημίας «ανακρούει πρύμναν» στο βαθμό που η κοινωνική ανυπακοή καταθέτει την δική της αδιαλλαξία.
Στον «χώρο της τέχνης» αναδεικνύονται παθογένειες χρόνων με αιχμή τις κακοποιητικές συμπεριφορές ανθρώπων που θεωρούνται στυλοβάτες του αστικού θεάματος. Το Θέαμα επιχειρεί να ξεπλύνει τον εαυτό του χρησιμοποιώντας την δυναμική των ΜΜΕ. Εκείνο που, εντέλει, επιχειρείται είναι μια αναδιάταξη του θεσμικού πλαισίου έτσι ώστε να κατευνάσει τις διάχυτες πιέσεις που δέχεται από τα κάτω.
Η διάχυτη δημιουργικότητα που χαρακτήριζε την πρώτη περίοδο καραντίνας έχει περισταλεί πλέον οριστικά στις ψηφιακές περιφράξεις του live streaming, το όποιο έχει με τη σειρά του εμπλουτιστεί από μια συνθήκη πληρωμής on demand αναπαραγωγής παραστάσεων παρελθόντων χρόνων.
Αυτοκριτική
H πρωτόγνωρη συνθήκη της πανδημίας οδήγησε σε μια γενικευμένη κοινωνική αδράνεια συμπαρασύροντας στη δίνη της αναπόφευκτα και κάθε απόπειρα εναντιωματικής δράσης. Η κοινωνική ευαλωτότητα ως απότοκη των φόβων και της σύγχυσης δημιούργησε ένα κλίμα κινηματικής εσωστρέφειας. Ένα κίνημα αντιμέτωπο με έναν δημόσιο χώρο που αποτελεί και το εργαστήρι των κοινωνικών ωσμώσεων να είναι κατειλημμένος από τις δυνάμεις καταστολής και κοινωνικού ελέγχου, αλλά και με την κουλτούρα της τήρησης των αποστάσεων που εξαφάνισε σχεδόν τον φυσικό αποδέκτη του όποιου μηνύματος κοινωνικής ανυπακοής.
Η προηγούμενη δεκαετία, με κύριο χαρακτηριστικό της την συστημική κρίση, είχε ήδη αποσαρθρώσει τις συλλογικές υποδομές του εναντιωματικού κινήματος. Οι αδύναμες απαντήσεις στα πραγματικά προβλήματα της ωμής καταπίεσης, της ανελέητης εκμετάλλευσης, της -θανάσιμης πολλές φορές- οικονομικής ανέχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, δοκίμασαν τις αντοχές των ιδεολογικών συγκροτήσεων που, σε στιγμές, συνετρίβησαν ανάμεσα στην Σκύλα της σοσιαλδημοκρατικής «ελπίδας» και τη Χάρυβδη του φετιχοποιημένου πρακτικισμού.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιόδου της κρίσης είναι η αντικατάσταση του αντιτίμου σε δημιουργικά δρώμενα με τρόφιμα και άλλα ανταλλάξιμα είδη. Η πρακτική αυτή επανήλθε στην πολιτική του αντιτίμου αμέσως με την “έξοδο από την κρίση”. Εν τω μεταξύ δεν εκφράστηκε ένας εναντιωματικός αντίλογος που θα προσπαθούσε να θεσμίσει κοινωνικά και να θωρακίσει αυτήν την πρακτική της ελεύθερης συνεισφοράς, μια πρακτική που επί 20 περίπου χρόνια πριν την κρίση αποτελούσε σχεδόν πάγια πρακτική του “χώρου”.
Η φθορά και η παρεπόμενη έκπτωση του πολιτικού στον “χώρο” είχε ήδη αλώσει τον ενθουσιασμό και την αφοσίωση στις συνειδήσεις, στοιχεία απαραίτητα για την συνοχή του συλλογικού. Το φαινόμενο της πανδημίας βρήκε έναν «χώρο» ξεδοντιασμένο από τον πλούτο των συλλογικών του δυνάμεων και των υλικών του δομών και τον έριξε στον ψυχοπαθολογικό λαβύρινθο της βαθιάς εξατομίκευσης. Η κρατική διαχείριση της πανδημίας βρήκε απέναντί της λιγοστές και πείσμονες απόπειρες με συγχυσμένα, ωστόσο, περιεχόμενα και έναν «ανθρωπιστικό» μαχισμό.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο έκπτωσης των περιεχομένων ένας λόγος και μια δράση «ενάντια στο εμπόρευμα και το θέαμα», ένας λόγος και μία δράση που από μέρος του «χώρου» είχαν χαρακτηριστεί ήδη από τον καιρό της συστημικής κρίσης ως «πολυτέλεια», αυτός ο λόγος κι αυτή η δράση δεν αρθρώθηκε. Κι αν η πολεμική που δέχτηκε δικαιολογείται από τις δυναμικές της συγκυρίας έστω και στα όρια της εμπάθειας, η αυτοπεριθωριοποίησή του είναι παντελώς αδικαιολόγητη.
Οι αιχμές του ψηφιακού καπιταλισμού παρήγαγαν διαρκώς αναδιατάξεις στην παραγωγική διαδικασία και τις εμπορευματικές σχέσεις χωρίς να υπάρχει η εναντιωματική πολεμική. Οι διαδικασίες κοινωνικών διαχωρισμών βάθυναν από τους βομβαρδισμούς των στερεοτύπων από «πλατφόρμες ψυχαγωγίας» και των προσταγών από την μονοπωλιακή ενημέρωση των ενδοτικών ΜΜΕ, χωρίς να υπάρξει καμία απόπειρα έστω αποκάλυψης των μεθόδων της κυριαρχικής προπαγάνδας.
Ωστόσο, η λογική της εκμετάλλευσης και της καταπίεσης παραμένει η ίδια αλλάζοντας ουσιαστικά τους κώδικές της. Και η επίθεση, είτε ξεκινώντας από την αποδόμηση αυτών των κωδίκων, είτε στοχεύοντας απευθείας στην ίδια τη δομή της λογικής αυτής, είναι εκ των ων ουκ άνευ στον αγώνα για την κατάκτηση της συνείδησης της ελευθερίας.
Ιούλιος 2021
ΘαλερόςΚ, Αντίστροφη Μέτρηση, Timetrap
[μέλη της δικτύωσης αυτοοργανωμένων εγχειρημάτων για την αντιεμπορευματική δημιουργία]
Πηγή: Αντίστροφη Μέτρηση
