Λαϊκή δημοκρατία του μετρό του Κιέβου
“Και όμως, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η καταστροφή της κληρονομιάς μας δεν θα είναι ολοκληρωτική, και ότι, παρά τα εγκλήματα που διαπράττονται σε τούτο τον ‘πολιτισμένο’ πόλεμο, τα διδάγματα και οι παραδόσεις της αλληλεγγύης ανάμεσα στους ανθρώπους θα αναδυθούν άθικτα από αυτή τη δοκιμασία. Κι αυτό γιατί, δίπλα στην εξολόθρευση που οργανώνεται άνωθεν, βλέπουμε χιλιάδες αυθόρμητες εκδηλώσεις αλληλοβοήθειας, τις οποίες πραγματεύομαι στα κεφάλαια αυτού του βιβλίου που αφιερώνω στον άνθρωπο”.
Πιότρ Κροπότκιν, Αλληλοβοήθεια
Οι τραγικές εικόνες που βλέπουμε στην τηλεόραση και στο διαδίκτυο με τους χιλιάδες πρόσφυγες που εδώ και δεκαεπτά μέρες έχουν καταφύγει μαζικά στο μετρό του Κιέβου για να προστατευτούν από τους ρωσικούς βομβαρδισμούς, μου έφερε στο μυαλό το βιβλίο Μετρό 2033 που διάβασα πρόσφατα.i Στο βιβλίο περιγράφεται ένας κόσμος όπου οι κάτοικοι της Μόσχας έχουν υποχρεωθεί να ζουν κάτω από τη γη, μετά την ολική καταστροφή της ζωής που έσπειρε ο πυρηνικός πόλεμος. Αυτό που γνωρίζαμε ως ανθρώπινο πολιτισμό είναι πια μια ανάμνηση που έχει αρχίσει να ξεθωριάζει, ενώ η ατμόσφαιρα της γης είναι δηλητηριασμένη και αλλόκοτα, τερατόμορφα πλάσματα περιδιαβαίνουν την επιφάνεια της. Όσοι πρόλαβαν να καταφύγουν στο αχανές μετρό της Μόσχας προτού οι πυρηνικές βόμβες χτυπήσουν την πόλη, μπόρεσαν να σωθούν απ’ τον αφανισμό. Αναγκάστηκαν όμως να ζουν υπογείως μέσα στους σταθμούς, τους εγκαταλελειμμένους συρμούς και τις σήραγγες του σιδηροδρομικού δικτύου, χωρίς να μπορούν να ανέβουν ξανά στην επιφάνεια.
Εκείνο που με εντυπωσίασε, είναι ότι αν κάνουμε μια σύγκριση με την χαοτική εικόνα που παρουσίαζαν τα καταφύγια τις πρώτες μέρες του πολέμου, μπορεί κανείς να διακρίνει μια τάση για μεγαλύτερη οργάνωση της συλλογικής ζωής μέσα στις κατακόμβες. Τον πρώτο καιρό υπήρχαν κρεβάτια, ράντζα και στρώματα κατάχαμα , μπόγοι με υπάρχοντα, κουβέρτες και ρούχα, ότι μπόρεσε ο καθένας να περισώσει, τυχαία βαλμένα και ανακατωμένα μεταξύ τους. Ωστόσο με το πέρασμα του χρόνου, κάποιοι φαίνεται πως έχουν περιφράξει μικρά κομμάτια χώρου με ότι υλικό είχαν πρόχειρο για να αξιώσουν μια περισσότερο άμεση και αποκλειστική χρήση του χώρου. Τα λίγα τετραγωνικά που μεσολαβούν ανάμεσα στους πυλώνες μιας αποβάθρας, ή το κάθισμα μέσα σε έναν συρμό, έγιναν τραγικά απομεινάρια μιας ιδιωτικότητας που θρυμματίστηκε από τους βομβαρδισμούς. Η ατομική ιδιοποίηση είναι σε έναν μεγάλο βαθμό στη σφαίρα του φαντασιακού, εφόσον τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν (σελοφάν, μουσαμάδες, υφασμάτινα παραπετάσματα) δεν ορθώνουν κάποια ανυπέρβλητη οχύρωση του περιορισμένου ατομικού χώρου. Ο καθένας μπορεί να τα παραμερίσει με μια αμυδρή κίνηση του χεριού. Εγείρουν όμως την αξίωση να γίνουν σεβαστά από τα υπόλοιπα μέλη αυτής της αυτοσχέδιας κοινότητας των κατατρεγμένων ως εχέγγυα μιας καλά οργανωμένης συμβίωσης.
Με μια πρώτη ανάγνωση, αυτή η εξέλιξη θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως ένδειξη πως η ανάγκη για ιδιοκτησία, για ατομική ιδιοποίηση, αποκρίνεται σε μια θεμελιώδη ανάγκη που είναι έμφυτη στην “φύση” των ανθρώπων. Ωστόσο, με μια πιο προσεκτική ματιά μπορεί κανείς να καταλάβει ότι εδώ μάλλον το αντίθετο ισχύει. Στο πρωτόγωνο περιβάλλον των καταφυγίων, όπου οι άνθρωποι έχουν επανέλθει στον κατώτατο κοινό παρονομαστή της υλικής ύπαρξης, η ιδιοκτησία αντιστοιχεί άμεσα σε μια ποιοτική ανάγκη. Αποτελεί δήλαδή το μέσο για την ικανοποίηση μιας ανάγκης του ατόμου και δεν έχει τον χώρο για να μετατραπεί στο αντίθετο της. Δηλαδή στην ποσοτικοποίηση της ανάγκης, της αποξένωσης της από το υποκείμενο που την φέρει, μέσω της μεσολάβησης του γενικού ισοδύναμου που επικρατεί στον καπιταλισμό. Της διαμεσολάβησης δηλαδή του χρήματος. Εξάλλου, στην μελέτη της για τη θεωρία των αναγκών στον Μαρξ, η Agnes Heller γράφει ότι μονάχα μέσα σε συνθήκες υπέρβασης της σπάνης μπορεί να πάρει σάρκα και οστά η ποσοτικοποίηση των αναγκών και τελικά η μεταβολή τους σε γενικές κοινωνικές ανάγκες με την ευρεία έννοια: “Εφόσον η κατοχή [ιδιοκτησίας] δεν σχετίζεται ευθέως με τη χρήση και την άμεση απόλαυση (το στοιχείο της απόλαυσης εκπληρώνεται εδώ από την ίδια την κατοχή), η άυξηση των αναγκών δεν μπορεί παρά να παίρνει την μορφή μιας ποσοτικής αύξησης”.ii Στην περίπτωση του μετρό , έχουμε την φυσική ανάγκη της κοινότητας που πραγματώνεται μεσω της άμεσης ιδιοκτησίας του ατόμου και όχι μέσω του γενικού θεσμού της ατομικής ιδιοκτησίας.
Για παράδειγμα, ας αναλογιστούμε τι θα γίνει στην περίπτωση που περισσότεροι ακόμα πρόσφυγες αναγκαστούν να εισρεύσουν στα υπόγεια καταφύγια και ο διαθέσιμος χώρος χρειαστεί να μοιραστεί εκ νέου προκειμένου όλοι να είναι ασφαλείς απο τις ρωσικές βόμβες. Η αναδιανομή του χώρου θα ήταν αυτονόητη σε αυτή την περίπτωση. Τα αυτοσχέδια μεμονωμένα “σπιτάκια” θα έπρεπε να αναδιπλωθούν σε ακόμα λιγότερα τετραγωνικά, ή να κατεδαφίσουν εντελώς τους υποτυπώδεις “τοίχους” τους για να υποδεχτούν καινούριους ενοίκους. Ποιός αλήθεια θα τολμούσε να διεκδικήσει το “απαραβίαστο” της ατομικής ιδιοκτησίας του και να σφραγίσει τις πόρτες του μετρό, αφήνοντας τους “πλεονάζοντες” συνανθρώπους του να αφανιστούν από τις βόμβες που εκρήγνυνται παντού ολόγυρα τους;
Η ίδια λογική επικρατεί και στον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένα τα καταφύγια σε άλλες πόλεις της Ουκρανίας. Αποθήκες με τυποποιημένα τρόφιμα, σημεία φόρτισης ηλεκτρικών συσκευών, κρεβάτια και χώροι που λειτουργούν σαν αυτοσχέδια ιατρεία, βρίσκονται σε κοινόχρηστους χώρους, μοιράζονται εξίσου και είναι προσβάσιμα χωρίς καμία διάκριση. Όλοι έχουν δικαίωμα στη ζωή, όπως και στον θάνατο. Κανείς δεν θα διανοηθεί να ρωτήσει πόσο φουσκωμένος είναι ο τραπεζικός λογ/σμος εκείνου/ης που τρέχει για να ξεφύγει από τις βόμβες. Κανείς δεν θα απαγορέψει την είσοδο στο καταφύγιο σε όποιον δεν φοίτησε σε ιδιωτικό σχολείο , ή σ’ εκείνον που δεν έχει πτυχίο από παν/μιο του εξωτερικού. Όλοι είναι ευπρόσδεκτοι απλά και μόνο επειδή είναι άνθρωποι και βρίσκονται σε κίνδυνο. Η συλλογική ευφυϊα της κοινότητας των κατατρεγμένων αυτό επιτάσσει. Ανάγει την επιβίωση του καθενός σε υπόθεση όλων. Συναρτά την ευημερία της μονάδας με εκείνη του συνόλου. Γιατί κανένας δεν θέλει να βρεθεί μονάχος/η αντιμέτωπος/η με την καταιγίδα του πολέμου.
Είναι μάλλον ειρωνικό το γεγονός ότι οι άνθρωποι πρέπει να φτάσουν μέχρι το χείλος της εξαφάνισης τους, για να μπορέσουν να ανακαλύψουν εκ νέου τις βασικές αξίες που οφείλουν να διέπουν τη ζωή σε κοινωνία. Αλήθεια, τι θα είχαν να συνεισφέρουν ο νεοφιλελευθερισμός, ο ναζισμός και άλλες τέτοιες τερατογενέσεις της ετερονομίας σε μια μεθοριακή κατάσταση όπου δεν διακυβεύεται τίποτα λιγότερο από την ίδια την ύπαρξη μιας κοινότητας; Μήπως σύμφωνα με τις δοξασίες του νεοφιλελευθερισμού, θα έπρεπε να οργανωθούν “ελεύθερες” και αυτορυθμιζόμενες αγορές μέσα στις κατακόμβες; Μήπως η πρόσβαση στα χρειώδη της ζωής δεν θα έπρεπε να αφήνεται ανεμπόδιστη, αλλά αντίθετα θα έπρεπε να παρέχεται έναντι κάποιου γενικού αντιτίμου; Αυτή εξάλλου δεν θα ήταν σύμφωνα με τους διανοούμενους του κεφαλαίου η ιδανική συνθήκη για να εγγυηθεί την επιβίωση και την συλλογική ανάπτυξη των ανθρώπων; Ή μήπως θα ήταν προτιμότερο οι πρόσφυγες να χωριστούν σε μια φυλετική ιεραρχία; Στην κορυφή θα ήταν η γενετική ελίτ που θα είχε το δικαίωμα να απολαμβάνει τα κοινά αγαθά χωρίς περιορισμούς, ενώ οι από κάτω θα έπρεπε να φέρνουν πρόθυμα σε πέρας οτιδήποτε θα πρόσταζε αυτή η “φυσική” αριστοκρατία. Τι τρόμος αλήθεια θα καταλάμβανε τους απλούς Ουκρανούς όταν συνειδητοποιούσαν πως είχαν γλιτώσει από τις επιδρομές των Ρώσων, μόνο για να μετατραπούν σε σκλάβους της ράτσας των “εκλεκτών” μέσα στα καταφύγια. Και τι πόλεμο, πόσες έχθρες και πόσους ανταγωνισμούς θα προκαλούσαν ανάμεσα στους ανθρώπους που βρήκαν προστασία στις στοές όλοι αυτοί οι διαχωρισμοί, οι αποκλεισμοί και οι διακρίσεις;
Η αλήθεια είναι ότι η ζωή στα καταφύγια οργανώνεται αυθόρμητα σύμφωνα με τις αρχές του πιο ολοκληρωτικού κι απόλυτα εξισωτικού κομμουνισμού. Ο πολιορκημένος λαός αντιλαμβάνεται σχεδόν διαισθητικά ότι μόνο με αυτόν τον τρόπο η κοινότητα είναι ικανή να επιβιώσει. Η ανομολόγητη πεποίθηση πίσω από αυτή την κινητοποίηση των πόρων της κοινωνίας και την ελεύθερη διάθεση τους στα μέλη της είναι ότι κανείς δεν έχει μεγαλύτερο δικαίωμα στην επιβίωση από τον διπλανό/ή του. Τι κρίμα που μόλις αναδυθούν ξανά στην επιφάνεια, οι άνθρωποι θα ξεχάσουν τα διδάγματα που τους κράτησαν στη ζωή όταν είχαν βρεθεί στο χείλος της αβύσσου, εκεί, μέσα στις σκοτεινές στοές. Πόσο παράλογες και απομακρυσμένες από την πραγματικότητα φαίνονται αλήθεια οι πολιτικές φαντασιοπληξίες , όταν οι θεσμισμένες ιεραρχίες έχουν καταρρεύσει και η κοινωνία είναι υποχρεωμένη να πατήσει restart; Όταν στη θέση της ετερόνομης ολότητας αναδύεται η κοινότητα των κατατρεγμένων με σάρκα και οστά; Κι όμως, αφήνουμε αυτά τα ιδεολογικά σκουπίδια να μας δηλητηριάζουν τα μυαλά, να καθορίζουν τις κοινωνικές μας σχέσεις και να μας οδηγούν κάθε τόσο ένα βήμα πιο κοντά στον αφανισμό. Όπως όμως γράφει και ο φιλόσοφος Terry Eagleton, “Ότι επιβιώνει παρά τις αντιξοότητες , όποιο στοιχείο παραμένει και αρνείται να εξαφανιστεί, αυτό είναι το στοιχείο πάνω στο οποίο μπορούμε με βεβαιότητα να ανοικοδομήσουμε το μέλλον”.iii Για να το πούμε διαφορετικά, το στοιχείο που μας βοήθησε να σωθούμε στη δύσκολη στιγμή, είναι εκείνο πάνω στο οποίο θα πρέπει να θεμελιώσουμε το νέο μοντέλο της συλλογικής μας ύπαρξης.
i D. Glukhovsky, Metro 2033 (Εκδόσεις Καστανιώτη).
ii A. Heller, The Theory of Need in Marx (Allison & Busby) σελ. 52.
iii T. Eagleton, Hope Without Optimism (Yale University Press), σελ. 71.
