Πρωτόγονες κοινωνίες, ανθρωπολογία και αναρχισμός
Το κείμενο αυτό είναι βασισμένο σε εισήγηση του αρθρογράφου στα πλαίσια της παρουσίασης του βιβλίου “Προμηθέας Εναντίον Λεβιάθαν” του Κώστα Δεσποινιάδη (Εκδόσεις Πανοπτικόν), η οποία πραγματοποιήθηκε στο Κοινωνικό Κέντρο Ovradera στην Θεσσαλονίκη, στις 27/5/2022 -και συγκεκριμένα επάνω στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου με τίτλο “Ανθρωπολογία, Κράτος και Αναρχισμός”. Η εισήγηση τροποποιήθηκε και έγιναν οι κατάλληλες προσθαφαιρέσεις, ώστε να στέκεται και από μόνη της ως θεωρητικό άρθρο. Μια εκτενέστερη εκδοχή θα συμπεριληφθεί στο υπό διαμόρφωση βιβλίο “Αναρχικοί, Εργατική Τάξη κι Επανάσταση”, της πρωτοβουλίας για την παραγωγή και διακίνηση αναρχικού πολιτικού λόγου και θεωρίας “Ortus”.
Με τα δεδομένα και την βιβλιογραφία που έχουμε σήμερα διαθέσιμα, δε θα μπορούσαμε να μην σταθούμε στο κομμάτι της σχέσης μιας πτέρυγας, μιας σχολής ας πούμε καλύτερα, της επιστήμης της ανθρωπολογίας με τον αναρχισμό. Έχουν εκδοθεί λοιπόν τις τελευταίες δεκαετίες αρκετά έργα αναρχικών ή αναρχιζόντων/ελευθεριακών ανθρωπολόγων, οι οποίοι μας αποδεικνύουν μέσα από τις μελέτες τους ότι οι πρωτόγονες κοινωνίες/κοινότητες, ή τουλάχιστον οι περισσότερες από αυτές και ιδίως αυτές των κυνηγών – τροφοσυλλεκτών, ήταν ακρατικές, ανεξούσιες κοινότητες, ουσιαστικά αναρχικές -ή πρωτόγονα κομουνιστικές, όπως γράφει και ο Ρίτσαρντ Λη(1) σε σχετικό κεφάλαιο ενός πολύ γνωστού συλλογικού ανθρωπολογικού τόμου.
Το γεγονός αυτό δεν είναι σημαντικό γιατί μας οδηγεί σε κάποιο συμπέρασμα πως θα πρέπει να επιστρέψουμε σε μια πρωτόγονη μορφή κοινοτικής διαβίωσης, προκειμένου να απαλλαγούμε από τα δεσμά της εξουσίας και του Κράτους. Όποιος ισχυρίζεται κάτι τέτοιο εν έτει 2022, πιθανότατα δεν κατανοεί πλήρως τι θα συνεπαγόταν αυτό σήμερα, με τον μαζικό τεχνοβιομηχανικό καπιταλισμό να έχει παράξει και μια εξίσου μαζική κοινωνία, τόσο από άποψης συγκέντρωσης, όσο και καθαρά πληθυσμιακά, η οποία έχει μάθει αναγκαστικά να καλύπτει τις ανάγκες της σε τροφή, αλλά και εξαρτά την υγεία των μελών της σε πολύ μεγάλο βαθμό μέσω αυτού του συστήματος. Μια απότομη “επιστροφή στο παρελθόν” και μια άμεση καταστροφή της μαζικής παραγωγής και της τεχνολογίας που αναπτύχθηκε μέσα από τους αιώνες ανάπτυξης του τεχνοβιομηχανικού καπιταλισμού, θα αποτελούσε θανατική καταδίκη για μεγάλη μερίδα του σημερινού πληθυσμού της Γης, με πρώτους τους φυσικά ασθενέστερους, που εξαρτούν την επιβίωσή τους από την σύγχρονη ιατρική και τις τεχνολογίες που αναπτύχθηκαν γύρω της. Άλλωστε το μικρό μέγεθος της κοινότητας αναφέρεται και ως ένα από τα κύρια συστατικά που επέτρεπαν σε αυτούς τους ανθρώπους, εκείνης της εποχής πάντα, με τις συγκεκριμένες επιλογές διαβίωσης που έκαναν και χωρίς τους αιώνες εξουσιαστικής και βιομηχανικής-συγκεντρωτικής διαμόρφωσης της ζωής πίσω τους, να διατηρήσουν τον αντιεξουσιαστικό χαρακτήρα των κοινοτήτων τους. Με λίγα λόγια, δυστυχώς, 8 δισεκατομμύρια σημερινών ανθρώπων, στην σημερινή κατάσταση του πλανήτη, δεν θα μπορούσαν να ζήσουν με τον ίδιο τρόπο που έζησαν μερικές δεκάδες εκατομμύρια πρόγονοί μας, δηλαδή ως νομάδες κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες (ή ακόμη και σε μεικτές κοινότητες περιορισμένης συλλογικής καλλιέργειας), από άποψης ανεπάρκειας φυσικών πόρων και εδαφών.
Αν μπορούμε και αν θέλουμε να επενδύσουμε στην απο-ανάπτυξη και στην σταδιακή αποδόμηση του τεχνοβιομηχανικού μεγα-συστήματος, μέχρι ενός σημείου που δεν θέτει σε κίνδυνο την ίδια την ύπαρξή μας μετά από αιώνες καπιταλιστικής επέλασης και βιομηχανοποίησης πάντα, αυτό είναι μια άλλη κουβέντα, που δεν αφορά ακριβώς αυτή την εισήγηση, αν και οφείλει να γίνει στο εσωτερικό του κινήματος, προεικονιστικά. Ωστόσο, το να κάνουμε μια εξιδανικευμένη προβολή του παρελθόντος στο παρόν και σε κάποιο πιθανό μέλλον, προτάσσοντας μορφές οργάνωσης που πλέον δυστυχώς, για πολύ πραγματικούς λόγους δεν είμαστε σε θέση να αναπαράγουμε, σημαίνει πως θα κάναμε ακριβώς το ίδιο σφάλμα με αυτό των αστών ανθρωπολόγων, που έκριναν τις πρωτόγονες κοινωνίες ως “καθυστερημένες”, “φτωχές” και “σε διαρκή κίνδυνο αφανισμού”, κρίνοντας μια εντελώς άλλη εποχή και μια εντελώς άλλη κοινωνική οργάνωση, με βάση σημερινά κριτήρια, επηρεασμένα μάλιστα από την κυρίαρχη ιδεολογία.
Οι πρωτόγονες κοινωνίες ως μαρτυρίες μιας ανεξούσιας ζωής
Αντίθετα, η αναδυόμενη σχέση της επιστήμης της ανθρωπολογίας με τον αναρχισμό και η εκτεταμένη έρευνα πεδίου, με την βιβλιογραφία που την συνοδεύει, είναι πολύ σημαντική για δυο άλλους λόγους: Πρώτον, ακριβώς όπως λέει και ο Κ. Δεσποινιάδης (2), “η βασική κατηγορία που εκτοξεύεται κατά των αναρχικών θεωριών, ότι δηλαδή είναι ανεφάρμοστες ουτοπίες” (και ασύμβατες με την “φύση του ανθρώπου” θα προσθέταμε, πάντα στο κλίμα των υπόλοιπων κεφαλαίων του βιβλίου) “είναι αστήρικτη”. Αφού, όπως αναφέρει στην συνέχεια: “Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι έζησαν περισσότερο από το 90% του καταγεγραμμένου χρόνου του Homo Sapiens με κοινωνικούς τρόπους που προσιδιάζουν στα αναρχικά ιδεώδη”. Πράγματι, αυτό μας δείχνει ο τρόπος που διαχειρίζονταν και μοιράζονταν την τροφή, το κυνήγι κ.λπ. οι κυνηγοί/συλλέκτες: Από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του. Όπως και το γεγονός ότι αυτές οι σχέσεις που πολύ βιαστικά είχαν αρχικά χαρακτηριστεί από αρκετούς μελετητές -προκατειλημμένους ιδεολογικά, σύμφωνα κάποια ανταγωνιστική φύση του ανθρώπου κ.λπ- ως μορφές εξουσίας, όπως οι σαμάνοι και οι αρχηγοί, δεν ήταν ούτε μόνιμες θέσεις κυριαρχίας και επιβολής, ούτε και απολάμβαναν κάποια υλικά προνόμια που προέκυπταν από αυτή τους την θέση, κάτι που απέδειξε άλλωστε και ο αναρχικός ανθρωπολόγος Πιερ Κλαστρ(3).
Επίσης, άλλο πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό των κοινοτήτων αυτών, όπως αποδεικνύεται από τις έρευνες των αναρχικών ανθρωπολόγων, όπως π.χ. ο Μάρσαλ Σάλινς(4) και ο Πιερ Κλαστρ που αναφέραμε ήδη, είναι το γεγονός ότι απουσιάζει η έννοια της “αλλοτρίωσης της εργασίας”, όπως την ορίζει και ο Καρλ Μαρξ, δηλαδή οι άνθρωποι δεν εργάζονται για να παράγουν κάτι το οποίο στο τέλος της ημέρας δεν θα τους ανήκει και οι ώρες της τροφοσυλλογής και του κυνηγιού είναι αδιαίρετες από τις υπόλοιπες ώρες της κοινωνικής τους δραστηριότητας, ενώ έχουν ως μοναδικό σκοπό την άμεση κάλυψη της ανάγκης για τροφή. Στους κυνηγούς τροφοσυλλέκτες δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου η έννοια της συσσώρευσης τροφής, αλλά ούτε και άλλων αγαθών μεγάλου μεγέθους που μπορεί να τους βαρύνουν στον συνεχόμενο νομαδικό τρόπο ζωής τους, όπου η μη δυνατότητα άμεσης κάλυψης μιας ανάγκης όπως η τροφή ή η στέγη λόγω -πόρων ή καιρικών συνθηκών- αντιμετωπίζεται απλά με την μεταφορά σε άλλο, καταλληλότερο μέρος. Αυτό μπορεί σε εμάς σήμερα να φαίνεται ως μια μεγάλη ταλαιπωρία, αφού μεγαλώσαμε και ζούμε στην εποχή του τεχνοβιομηχανικού πολιτισμού, του αστισμού και της μαζικής κοινωνίας, αλλά ας μην ξεχνάμε το εξής: Οι ανθρωπολόγοι έχουν πλέον αποδείξει πως οι λεγόμενοι “άγριοι” κατέβαλαν πολύ λιγότερες προσπάθειες για να καλύψουν της ανάγκες τους, πολύ λιγότερο χρόνο της ημέρας σε εργασία (που όπως είπαμε, σε μεγάλο βαθμό δεν ήταν καν ξεκομμένη από την υπόλοιπη κοινωνική τους ζωή) από όσο χρειαζόμαστε εμείς, σε αλλοτριωμένη, μη δημιουργική εργασία σήμερα για να καλύψουμε τις ανάγκες που ΣΗΜΕΡΑ θεωρούμε βιοτικές, με την σημερινή τους μορφή. Ο Σάλινς, στην έκθεσή του “Η πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας” αναφέρει χαρακτηριστικά σε σχέση με διάφορες φυλές κυνηγών/τροφοσυλλεκτών: “Ορισμένοι εθνογράφοι βεβαιώνουν ότι οι εργασίες αναζήτησης τροφής είναι τόσο επιτυχημένες ώστε οι κυνηγοί φαίνεται σαν να μην γνωρίζουν πως να περάσουν την μισή του μέρα”. Στο ίδιο έργο ο Σάλινς μας αναφέρει πως διάφορες φυλές κυνηγών τροφοσυλλεκτών, από την Αφρική μέχρι και την Αυστραλία, “δούλευαν” για τον σκοπό της εξεύρεσης τροφής και στέγης όχι παραπάνω από τρεις ώρες την ημέρα
Η ανεξούσια, αναρχική οργάνωση των πρωτόγονων κοινωνιών ως συνειδητή τους επιλογή
Σε σχέση με το κομμάτι του νομαδικού τρόπου ζωής ως συνειδητή αντίθεση στις έννοιες της συσσώρευσης και της ιδιοκτησίας -και άρα της αποφυγής της παγίωσης σχέσεων εξουσίας σε τελευταία ανάλυση- χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Βουσμάνων !Κουνγκ της Καλαχάρι, όπως τους παρουσιάζει και πάλι ο Μάρσαλ Σάλινς, οι οποίοι δεν κρίνουν την αξία των υλικών αγαθών αναλόγως της σπανιότητάς τους, δηλαδή με τον νου σε κάποια ανταλλακτική αξία, αλλά αναλόγως με το αν αυτά ήταν εύκολα στην μεταφορά, δηλαδή μικρά σε μέγεθος και χρήσιμα σε σχέση με τον νομαδικό τρόπο ζωής τους . Άλλωστε, για τους ίδιους τους !Κουνγκ, ο ανθρωπολόγος Γούντμπερν (5) , απέδειξε πως “μολονότι διέθεταν τεχνικές αποξήρανσης και συντήρησης για μήνες του κρέατος, το μοίρασμα αποτελούσε συνειδητή επιλογή”. Πρωταρχικό κριτήριο ήταν να καλύπτονται οι ανάγκες όλων σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή και η άμεση κάλυψη τους με το μοίρασμα επί τόπου των υλικών αγαθών απέρριπτε την περίπτωση να εκμεταλλευτεί κάποιος κάποιον άλλο στο μέλλον, μέσω της ατομικής συσσώρευσης αγαθών. Ο Ρίτσαρντ Λη, στο προαναφερθέν έργο του για τον πρωτόγονο κομμουνισμό αναφέρει τα λόγια του ανθρωπολόγου Έβανς Πρίτσαρντ για την φυλή των Νουέρ: “Δεν υπήρχε περίπτωση να πεθάνει κάποιος από την πείνα, εκτός κι αν πέθαινε όλο το χωριό”. Αυτή ήταν μια ξεκάθαρα ποιοτική επιλογή, ώστε να διατηρήσουν τον προτιμώμενο από αυτούς τρόπο ζωής τους.
Και αυτό μας φέρνει στο δεύτερο πολύ σημαντικό κομμάτι που είναι σημαντικό να αναδείξουμε ως αναρχικοί: Αυτές οι σχέσεις δεν είναι αποτέλεσμα κάποιου “καθυστερημένου” τρόπου οργάνωσης, κάποιας “μη-σύλληψης” του κράτους, της εξουσίας, της συσσώρευσης κλπ, κάποιας έλλειψης δυνατότητας ή ικανότητας των πρωτόγονων ανθρώπων να το πράξουν. Αντίθετα, όπως μας συμβουλεύουν πολλοί ανθρωπολόγοι, όπως ο Πιερ Κλαστρ ή ο Μάρσαλ Σάλινς, στους οποίους συχνά ανατρέχουμε, η επιλογή αυτή ήταν συνειδητή. Επιπλέον, όσο προχωράμε από την προ-ιστορία προς το σήμερα, βλέπουμε πως η συνεχής μετακίνηση δεν είναι ο μοναδικός τρόπος που επέλεγαν όλες οι πρωτόγονες κοινότητες/κοινωνίες, δεν ήταν όλοι οι πρωτόγονοι κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες. Μπορεί η εγκατάσταση των ανθρώπων σε σταθερά μέρη και η γεωργία-κτηνοτροφία να έφεραν τις πρώτες σχέσεις ιδιοκτησίας επάνω στις πρώτες ύλες και τους φυσικούς πόρους, των αρχαίων μέσων παραγωγής και την περίφραξή τους, ωστόσο, ακόμη και σε αυτή την περίοδο δεν επιλέχθηκε παντού το μοντέλο της ατομικής ιδιοκτησίας. Πολλές Ινδιάνικες φυλές της Βορείου Αμερικής εφάρμοσαν την συλλογική διαχείριση και το μοίρασμα, όχι μόνο στο κυνήγι, αλλά και στις καλλιέργειές τους. Οι λεγόμενοι “άγριοι”, λοιπόν, ενώ είχαν δυνητικά εργαλεία και παραδείγματα συσσώρευσης, συγκεντρωτισμού και εξουσίας, δηλαδή της δόμησης ενός υποτυπώδους “κράτους”, επέλεγαν να αποφεύγουν αυτές τις δομές. Καταρχήν, όπως λέει ο Τσαρλς ΜακΝτόναλντ(6) και συνηγορεί ο Ρίτσαρντ Λη, οι άνθρωποι αυτοί δρούσαν ενεργητικά προς την αντίθετη από το κράτος και την εξουσία κατεύθυνση και όχι επειδή δεν τα γνωρίζουν ως δομές. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το απόσπασμα που ο Κ. Δεσποινιάδης έχει επιλέξει από το βιβλίο “Οι Χωρίς Κράτος” του Αντρέα Στάιντ(7) , στην σελίδα 270 του βιβλίου του “Προμηθέας Εναντίον Λεβιάθαν”, όπου μας λέει πως “η πρωτόγονη κοινωνία οικοδομείται ως μια κοινωνία ΕΝΑΝΤΙΑ στο κράτος”, όχι δηλαδή επειδή το αγνοεί, αλλά επειδή το απορρίπτει. Και ως απόδειξη για αυτό τον ισχυρισμό φέρνει όλους εκείνους τους θεσμούς που, όπως λέει, δομούν “ένα αμυντικό σύστημα προκειμένου να καταστεί αδύνατος ο σχηματισμός μιας εξουσίας, η οποία, αποσπασμένη από την κοινότητα, μπορεί να έχει την ελευθερία να στραφεί εναντίον της, υποδουλώνοντας τα μέλη της σε έναν αρχηγό”. Η μεγάλη δε διαφορά αυτών των κοινωνιών είναι το γεγονός ότι ακριβώς δεν υπάρχει ξεχωριστή “πολιτική εξουσία”.
Πέρα από αυτό, οι αναρχικοί ανθρωπολόγοι μας έχουν βοηθήσει να αποβάλλουμε την εικόνα των “πεινασμένων” και “φτωχών” κοινοτήτων με περιορισμένους πόρους. Αυτή η εικόνα προήλθε και πάλι μέσα από αναχρονιστικές αναλύσεις καθεστωτικών ανθρωπολόγων και αναλυτών, που ανήγαγαν ανάγκες και ανέσεις τους σήμερα, στις κοινωνίες εκείνες των κυνηγών τροφοσυλλεκτών, αλλά και τις πρώτες ενδιάμεσες κοινωνίες όπου συνυπήρξε η καλλιέργεια με την συλλογή και το κυνήγι. Αντίθετα, όπως αναδεικνύει ο Μάρσαλ Σάλινς στην “Πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας”, αλλά και άλλοι ανθρωπολόγοι, οι πρωτόγονες αυτές κοινωνίες μπορούσαν πολύ εύκολα να ικανοποιούν τις ανάγκες που αντιστοιχούσαν στην δική τους πραγματικότητα, στις δικές τους συνθήκες, στην δική τους ζωή και επιλογές και να έχουν μια πολύ ενδιαφέρουσα καθημερινότητα γεμάτη με ελεύθερο χρόνο και παιχνίδι. Η επαφή τους με τους λεγόμενους “πολιτισμένους” ανθρώπους διατάραξε αυτή την αρμονική ζωή με πολλούς τρόπους, όπως το να “ανακαλύπτουν” ανάγκες που δεν είχαν, υλικά αγαθά του καπιταλιστικού τρόπου ζωής που δεν χρειάζονταν και ποτέ δεν είχαν φανταστεί, αφού ζούσαν σε εντελώς διαφορετικό πλαίσιο και να αισθάνονται μειονεκτικά απέναντι σε “πολιτισμένους” ανθρώπους σχετικά με την εμφάνιση και την ένδυσή τους, συναίσθημα που δεν είχε γεννηθεί ποτέ πριν ούτε ανάμεσα στους ίδιους ούτε στις επαφές ανάμεσα στις διάφορες πρωτόγονες φυλές.
Επιπλέον, πολλά λανθασμένα συμπεράσματα σε σχέση με την “φτώχεια” των φυλών αυτών προέρχονται από την παρατήρηση όσων από αυτές τις φυλές τροφοσυλλεκτών έχουν επιβιώσει ως και σήμερα, παράλληλα με την επέλαση της τεχνοβιομηχανίας, της μαζικής παραγωγής και του καπιταλιστικού εξουσιαστικού τρόπου ζωής. Ενός τρόπου ζωής που τους καθιστά ουσιαστικά εκτοπισμένους πληθυσμούς ή, όπως λέει ο Σάλινς και πάλι, “εκπτωχευθέντες πληθυσμούς της Παλαιολιθικής εποχής που καταλαμβάνουν πλέον κομμάτια γης οριακής παραγωγικότητας, μη αντιπροσωπευτικά του αρχέγονου τρόπου παραγωγής τους”. Δεν μπορούμε λοιπόν να έχουμε αντιπροσωπευτικά κριτήρια για την ζωή αυτή με βάση τα σημερινά δεδομένα, αλλά θα πρέπει να κρίνουμε με βάση αυτά που συλλέγουμε για την ζωή τους πριν την επέλαση της τεχνοβιομηχανίας σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Πως τα ευρήματα των ανθρωπολόγων βοηθούν τους αναρχικούς
Πως όλα τα παραπάνω στοιχεία βοηθούν το αναρχικό κίνημα σήμερα; Καταρχήν, με το να αποβάλλουμε το σκεπτικό ότι το πέρασμα από τον πρωτόγονο κομμουνισμό στις εξουσιαστικές κοινωνίες ήταν θέμα “εξέλιξης”, ανάπτυξης της συλλογικής διάνοιας και προσαρμογής , ένα ντετερμινιστικό σκεπτικό δηλαδή. Η δυνατότητα αυτού του “περάσματος” υπήρχε πολύ νωρίτερα από ότι εν τέλει έλαβε χώρα, με βάση τις γνώσεις και τι ικανότητες των ανθρώπων, αλλά ήταν η συνειδητή επιλογή μεγάλου μέρους των πρωτόγονων κοινωνιών που το εμπόδισε. Αυτό καταρρίπτει τον μύθο ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς κράτος ή ότι το κράτος ήταν μια ιστορική αναγκαιότητα. Αντίθετα, όπως έχει αναλύσει και ο ίδιος ο Κροπότκιν(8) , η κρατική οργάνωση της κοινωνίας δεν ήταν κάποια αναπόφευκτη “φυσική εξέλιξη”. Αντίθετα, ήταν μια συνειδητή επιλογή κάποιων κοινωνικών δυνάμεων για να εξυπηρετήσουν δικά τους οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα και επιθυμίες, επιλογή που στην συνέχεια επιβλήθηκε δια της ισχύος σε κάποιους άλλους και σταδιακά σε όλους τους υπόλοιπους.
Μπορεί, όπως είπαμε παραπάνω, στην σημερινή μαζική κοινωνία να είναι ανέφικτο να γυρίσουμε σε έναν πρωτόγονο τρόπο ζωής, ωστόσο η απόδειξη ότι η κρατική και εξουσιαστική οργάνωση της κοινωνίας δεν ήταν μονόδρομος και δεν είναι κάτι το αναπόφευκτο, μας βοηθάει να αρχίσουμε από την αρχή την κουβέντα σχετικά με το τι είναι το Κράτος, έχοντας πλέον όλα τα στοιχεία και τα εργαλεία, επιστημονικά και πολιτικά, για να στηρίξουμε μια ριζοσπαστική, ελευθεριακή και αναρχική κριτική σε αυτό. Να θεμελιώσουμε εκ νέου την θέση μας σε σχέση με το τι είναι αυτό που γεννάει πραγματικά το Κράτος και ποια είναι ακριβώς η φύση του.
Ο Πιερ Κλαστρ ισχυρίστηκε πως το πρωταρχικό επίπεδο διαίρεσης της κοινωνίας είναι οι εξουσιαστές και ο εξουσιαζόμενοι και πως αυτή η συνθήκη αποδοχής των πρώτων από τους δεύτερους γεννάει το Κράτος(9) . Τι είναι όμως αυτό που γεννάει την αποδοχή αυτή της εξουσιαστικής σχέσης; Η δική μου πίστη είναι πως πρόκειται περί της συνθήκης του εκβιασμού της επιβίωσης, δηλαδή της αποστέρησης των μέσων διαβίωσης των πολλών από τους λίγους, δηλαδή με λίγα λόγια η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής στην εκάστοτε μορφή τους και των φυσικών πόρων από λίγους ανθρώπους, δηλαδή την εκάστοτε άρχουσα τάξη, σήμερα στον καπιταλισμό την αστική τάξη, το Κεφάλαιο. Αυτή η συνθήκη δημιουργεί ένα αναγκαίο πολιτικό όργανο που θα συντηρεί και θα διαιωνίζει την εξουσία της εκάστοτε άρχουσας τάξης: θα οργανώνει την παραγωγή, τις κοινωνικές σχέσεις, την εργασία κλπ για λογαριασμό της, αλλά και θα καταστέλλει τις προσπάθειες γα ανατροπή της. Κάθε εξουσιαστικό κοινωνικό σύστημα έχει δημιουργήσει και το κατάλληλο “Κράτος”, που θα βοηθήσει την εκάστοτε άρχουσα τάξη να διατηρήσει την κυριαρχία της, επάνω στις εκμεταλλευόμενες τάξεις, με αποκορύφωμα το σημερινό αστικό κράτος, που εξασφαλίζει και διαιωνίζει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής προς όφελος της αστικής τάξης, καταπιέζοντας την εργατική τάξη και τα φτωχά κοινωνικά στρώματα. Όταν η εργατική τάξη, με την κοινωνική επανάσταση, πάρει τον έλεγχο των μέσων παραγωγής και καταστρέψει την ιδιωτική ιδιοκτησία και το ατομικό κέρδος, θα καταργήσει ταυτόχρονα και τις τάξεις: Τόσο την εκμεταλλεύτρια, αφού θα της αποστερήσει τα όργανα και τις σχέσεις που την καθιστούν τέτοια, όσο και τις εκμεταλλευόμενες, την ίδια δηλαδή, αφού θα καταστρέψει τις σχέσεις εκμετάλλευσης, ενώ κάτω από την ίδια την εργατική τάξη δεν υπάρχει άλλη κοινωνική τάξη η οποία να τεθεί ως εκμεταλλευόμενή της. Έτσι λοιπόν, σε μια κοινωνία δίχως τάξεις, δεν θα χρειάζεται κανένα κράτος να εξασφαλίζει τα συμφέροντα καμίας κοινωνικής τάξης. Οπότε, η κοινωνική και ταξική επανάσταση που θα πραγματοποιήσει η εργατική τάξη, η μεγαλύτερη και περισσότερο εκμεταλλευόμενη, δεν μπορεί παρά να φέρει την αναρχική κοινωνία και να καταστρέψει την έννοια “Κράτος”. Εκτός κι αν στο ενδιάμεσο, εν μέσω της επαναστατικής διαδικασίας δηλαδή, ξεπηδήσουν από τα σπλάχνα της νέοι επίδοξοι εκμεταλλευτές, νέοι “διαχειριστές” του Κράτους και εν τέλει του Κεφαλαίου -όπως έχει συμβεί στο παρελθόν- και αναχθούν οι ίδιοι σε ξεχωριστό κοινωνικό στρώμα, εν τέλει σε ξεχωριστή εκμεταλλεύτρια και καταπιέστρια τάξη. Τότε είναι που θα χρειαστούν ένα καινούριο Κράτος.
Τέτοιου είδους πολιτικές δυνάμεις, που πλειοδοτούν στην κατάκτηση της κρατικής εξουσίας, διαφορετικά δηλαδή επαναστατικά ρεύματα που προέρχονται κυρίως από τον Μαρξισμό, πολύ εύκολα συμπορεύονται με την αστική κριτική ως προς την φύση μιας αναρχικής κοινωνίας και εμμένουν στο κομμάτι του μικρού μεγέθους ως προϋπόθεση για να λειτουργήσει μια κοινότητα, ομάδα ανθρώπων χωρίς κεντρική εξουσία, χωρίς κράτος. Με λίγα λόγια, η γνωστή κριτική πως τάχα ο αναρχισμός θα μπορούσε να λειτουργήσει μόνο σε μικρές ομάδες, -γι’ αυτό άλλωστε και οι πρωτόγονοι κατάφεραν να κρατούν τις προαναφερθείσες σχέσεις- αλλά στην μαζική κοινωνία που έχει διαμορφωθεί σήμερα, μια κεντρική οργάνωση της οικονομίας και της κοινωνίας (δηλαδή ένα Κράτος) είναι απαραίτητο.
Εμείς μπορούμε να απαντήσουμε πολύ απλά πως όπως ακριβώς οι πρωτόγονοι επέλεγαν να ζουν αντιεξουσιαστικά και αναρχικά, σύμφωνα με τις συνθήκες και το περιβάλλον της δικής τους εποχής, χρησιμοποιώντας με κατάλληλο τρόπο όλες τις δυνατότητες, τους φυσικούς πόρους και τις πρώτες ύλες που ήταν διαθέσιμα πριν την επέλαση του καπιταλιστικού τεχνοβιομηχανικού συστήματος, έτσι κι εμείς σήμερα θα πράξουμε. Μπορεί όπως είπαμε η ανάπτυξη του τεχνοβιομηχανικού καπιταλισμού και όλων των εξουσιαστικών συστημάτων πριν από αυτόν να μην ήταν ένας “μονόδρομος” και μια αναπόφευκτη συνθήκη, μπορεί να ορίστηκε από τα συμφέροντα και τα θέλω των κυρίαρχων οικονομικών τάξεων, ακριβώς όμως για αυτούς τους λόγους δημιούργησαν και τις δομές, την τεχνολογία και την τεχνογνωσία που ήταν απαραίτητες για την επιβίωση και την αναπαραγωγή των μαζικών κοινωνιών που αναπόφευκτα ανέπτυξαν.
Θέτοντας λοιπόν για το αύριο τα σωστά φίλτρα, μπορούμε να προχωρήσουμε και στα σωστά συμπεράσματα. Και ποια είναι τα σωστά φίλτρα; Αυτά που μας λένε πως στοχεύουμε σε έναν κόσμο ελευθερίας από την εξουσία και την καταπίεση, αλλά και οικονομικής ισότητας, χωρίς πλούσιους και φτωχούς, με τα υλικά αγαθά να μοιράζονται ισομερώς και να καλύπτουν με άνεση τις βιοτικές ανάγκες, όχι μόνο του λεγόμενου Πρώτου Κόσμου, όπως συμβαίνει με τον σημερινό καπιταλιστικό μοντέλο, αλλά ολάκερου του πληθυσμού της γης. Ενός πληθυσμού που μετά από αιώνες συγκεκριμένης μορφής ανάπτυξης των κοινωνιών, έχει φτάσει πλέον να αγγίζει τα 8 δις. Και όλα αυτά θα πρέπει να τα πράξουμε σε αρμονία με την φύση, επιτέλους, χωρίς να απομυζούμε μέχρι τελευταίας ρανίδας τους φυσικούς πόρους του πλανήτη και χωρίς να οδηγηθούμε σε μια οικολογική καταστροφή χωρίς επιστροφή.
Με βάση λοιπόν τα παραπάνω φίλτρα, μπορούμε σταδιακά να ανοίξουμε την κουβέντα που αναφέρθηκε και στην εισαγωγή της εισήγησης: Αυτή σε σχέση με το κομμάτι της τεχνολογίας, της βιομηχανίας, των μεταφορών και της επικοινωνίας κ.λπ. που αναπτύχθηκαν στον καπιταλισμό, με βάση τις δικές του ανάγκες, αλλά υπό προϋποθέσεις θα μας είναι χρήσιμα και σε μια ελεύθερη κοινωνία, για την άνετη κάλυψη των αναγκών μας, με γνώμονα τα παραπάνω φίλτρα. Επίσης, θα μπορέσουμε από την άλλη να ανιχνεύσουμε και το κομμάτι της τεχνοβιομηχανίας που αναπτύχθηκε μόνο και μόνο για να στηρίξει επίπλαστες καπιταλιστικές ανάγκες και να μεγιστοποιήσει τα κέρδη του Κεφαλαίου, χωρίς να ενδιαφέρεται για την οριζόντια κάλυψη των βασικών αναγκών του συνόλου του πληθυσμού της Γης, αλλά και χωρίς να νοιάζεται καθόλου για την επίπτωση επάνω στο περιβάλλον. Έτσι θα μπορέσουμε να σκιαγραφήσουμε και ποια κομμάτια της βιομηχανίας (αν όχι της τεχνολογίας και της τεχνογνωσίας, γνώσεων που μπορεί στο μέλλον να μας χρειαστούν) θα χρειαστεί να αποβάλλουμε ή να μετατρέψουμε ποσοτικά και ποιοτικά προς το κοινό συμφέρον.
Η ιδέα της μερικής και στοχευμένης απο-ανάπτυξης του τέρατος του τεχνοβιομηχανικού πολιτισμού και της μαζικής παραγωγής, με βάση την αυριανή βιωσιμότητα σε μια αναρχική κοινωνία δισεκατομμυρίων ανθρώπων, είναι σίγουρα ένα απαραίτητο εργαλείο προς την δόμηση της κοινωνίας αυτής, η οποία δεν θα χρειάζεται να αποτελείται μονάχα από ολιγομελείς κοινότητες προκειμένου να διατηρήσει τον ανεξούσιο χαρακτήρα της. Επιπλέον, τα επιτεύγματα αιώνων της ανθρώπινης διάνοιας και εργασίας στους τομείς των επικοινωνιών και των μεταφορών -τόσο των ανθρώπων όσο και των υλικών αγαθών- φυσικά μετά από την απαραίτητη επανεξέτασή τους, με βάση τα παραπάνω φίλτρα, κάνει πολύ περισσότερο δυνατή την επίτευξη τη αποκέντρωσης και του φεντεραλισμού, βασικά στοιχεία μιας αναρχικής κοινωνίας χωρίς κεντρική εξουσία. Εργαλεία που φυσικά δεν διέθεταν οι πρωτόγονοι άνθρωποι, οι οποίοι και δομούσαν τις ολιγομελείς ανεξούσιες κοινότητές τους σε έναν πολύ λιγότερο μαζικοποιημένο κόσμο.
Όλα τα παραπάνω μας βεβαιώνουν πως μια μελλοντική αναρχική κοινωνία μπορεί να είναι εφικτή ακόμη και με βάση τις σημερινές συνθήκες διαμόρφωσης των μαζικών κοινωνιών και όχι απλά μια ουτοπία που μπορεί να επιβιώσει μόνο σε ολιγομελείς ομάδες και κοινότητες.
Υποσημειώσεις:
- 1.Richard Lee: “Reflections on Primitive Communism”, στο “Hunters and Gatherers I: History, Evolution and Social Change” των Ingold, Riches & Woodburn, Berg Publishing 1988, στα ελληνικά από τον συλλογικό τόμο “Κοινωνίες Μοιράσματος”, Πολιτειακές Εκδόσεις
- Κώστας Δεσποινιάδης: “Προμηθέας Εναντίον Λεβιάθαν”, Εκδόσεις Πανοπτικόν, 2021
- Pierre Clastres: “La Société contre l’État”, Les Éditions de minuit, 1974, στα ελληνικά: Πιερ Κλαστρ: “Η Κοινωνία ενάντια στο Κράτος”, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1992
- Mashal Sahlins: “The original affluent society”, εισαγωγή στο έργο του Stone Age Economics, Aldine – Transaction Publishers, 1972, στα ελληνικά: “Η πρωταρχική κοινωνία της αφθονίας”από τον συλλογικό τόμο “Κοινωνίες Μοιράσματος”, Πολιτειακές Εκδόσεις
- James Woodburn: “Egalitarian Societies”, διάλεξη που δημοσιεύτηκε στο έργο “Man” 1982, Blackwell Publishing, στα ελληνικά από τον συλλογικό τόμο “Κοινωνίες Μοιράσματος”, Πολιτειακές Εκδόσεις
- Charles MacDonald: “The Anthropology of Anarchy”, Indian Journal of Human Developement, Vol 6, No. 1, 2012, στα ελληνικά “Η ανθρωπολογία της Αναρχίας”, Εκδόσεις Γριπονήσι
- Andrea Staid: “I senza Stato. Potere, economia e debito nelle società primitive”, Bèbert, 2015, στα ελληνικά: “Οι χωρίς κράτος. Εξουσία, οικονομία και χρέος στις πρωτόγονες κοινωνίες”, Ελευθεριακή Κουλτούρα
- Piotr Kropotkin: “The State and its historic role”, 1896, στα ελληνικά: “Το Κράτος και ο Ιστορικός του Ρόλος”, Ελεύθερος Τύπος, 1985
- Entretien avec Pierre Clastres-Sociétés sans Etat ou contre l’Etat, Τεύχος N°9 της επιθεώρησης “L’ANTI-MYTHES”, στα ελληνικά: Πιερ Κλαστρ: “Στοχασμοί πάνω στην έννοια του Κράτους”, εκδόσεις Futura, 2015
