Η νέα ταυτότητα του ναζισμού στην Ουκρανία.
Στην Ουκρανία ο ναζισμός αλλάζει σταδιακά τα φαντασιακά σημεία αναφοράς του , προκειμένου να προσαρμοστεί και να συμβαδίσει με τις τεκτονικές μετατοπίσεις που συντελούνται στην υλική βάση του ουκρανικού καπιταλιστικού σχηματισμού. Είναι γνωστό ότι πίσω από την αλματώδη αυξηση της ισχύος των νεοναζιστικών οργανώσεων στην Ουκρανία, ήταν ο γάμος συμφέροντος ανάμεσα στους ακροδεξιούς μαχαιροβγάλτες και στο μεγάλο κεφάλαιο της χώρας. Ολιγάρχες όπως ο Κολομόισκυ έθεσαν στην υπηρεσία των ναζί τα οικονομικά μέσα που είχαν ανάγκη για να αναπτύξουν τις πολύπλευρες δραστηριότητες τους, μετά την “επανάσταση” του 2014. Από διαβόητοι ταραξίες και στοιχεία επικίνδυνα για την “δημόσια ασφάλεια” , οι φυλακισμένοι ακροδεξιοί τραμπούκοι μεταμορφώθηκαν σε ευγενείς “πολιτικούς κρατούμενους”, που διώχθηκαν για τις πεποιθήσεις τους απ’ το φιλορωσικό καθεστώς του Γιανουκόβιτς. Το 2015, το νέο κοινοβούλιο, εκκαθαρισμένο από το Κόμμα των Περιφερειών, την φιλορωσική αριστερά και τους κομμουνιστές, πέρασε νόμο με τον οποίο χορήγησε μαζική αμνηστία σε αυτούς τους παρεξηγημένους ουκρανούς “πατριώτες”.i Οι ολιγάρχες (Κολομόισκυ, Φίρτας, Πίντσουκ) υποκατέστησαν τον ρόλο του διαλυμένου ουκρανικού κράτους και χρηματοδότησαν ιδιωτικά την συγκρότηση ναζιστικών παραστρατιωτικών μονάδων που στάλθηκαν να πολεμήσουν τους φιλορώσους εξεγερμένους στην Ανατολή, μιας και ο ουκρανικός στρατός είτε αποσκίρτησε, ή είχε αποδείξει την ανικανότητα του υποχωρώντας διαρκώς μπροστά στις επιθέσεις των ολιγάριθμων, αλλά αποφασισμένων μαχητών απ’ το Ντονμπάς.
Τα πρώτα αυτά ναζιστικά ένοπλα σώματα είχαν τις ιδεολογικές καταβολές τους στον εσωστρεφή υπερεθνικισμό του Μπαντέρα και της OUN που κληρονόμησαν από την περίοδο του μεσοπολέμου.ii Είχαν εκστρατεύσει στην ανατολική Ουκρανία για να καταστείλουν την εξέγερση και να διασώσουν τα ταξικά συμφέροντα της ουκρανικής ολιγαρχίας που διατηρούσε σημαντικά περιουσιακά στοιχεία στην περιοχή. Στα δικά τους μυαλά όμως, ο πόλεμος στο Ντονμπάς δεν ήταν παρά ένα πρώτο βήμα στην προσπάθεια να φέρουν σε πέρας την “εθνική ολοκλήρωση” του νέου Ουκρανικού κράτους. Η κατασκευή μιας ενωμένης πολιτικά και ομοιογενούς πολιτισμικά Ουκρανίας, απαιτούσε και απαιτεί την συντριβή των φιλορωσικών θυλάκων και, όπου είναι δυνατό, τον εκτοπισμό ή την φυσική εξόντωση τους. Δεν είναι τυχαίο ότι το Τάγμα Αζόφ ιδρύθηκε στην Ανατολή κι εγκατέστησε την έδρα του στην Μαριούπολη με τις ευλογίες του επίσημου ουκρανικού κράτους, αναλαμβάνοντας με την μόνιμη στρατιωτική παρουσία και τις τρομοκρατικές μεθόδους του να “ειρηνεύσει” μια και καλή μια περιοχή που διαρκώς έτεινε να ξεφύγει ή να αμφισβητεί την κυριαρχία της κεντρικής κυβέρνησης του Κιέβου.
Η εισβολή του ρωσικού στρατού ωστόσο επέφερε δραματικές μεταβολές στους κοινωνικούς συσχετισμούς από τους οποίους επωφελήθηκαν οι ναζί για να γιγαντώσουν την δύναμη τους. Μέσα σε λίγους μήνες οι Ρώσοι κυρίευσαν ολόκληρο το Λουχάνσκ και το μεγαλύτερο μέρος του Νότου και του Ντονετσκ. Εκεί βρίσκεται συγκεντρωμένη η βαριά βιομηχανία της χώρας η οποία συνιστούσε μια από τις κύριες πηγές εισοδημάτων της ολιγαρχίας. Ο δισεκατομμυριούχος Αχμέτοφ είδε ένα μεγάλο κομμάτι από την περιουσία του να εξανεμίζεται όταν το Αζοφστάλ τελικά παραδόθηκε και ολόκληρη η Μαριούπολη βρέθηκε κάτω από τον έλεγχο της Ρωσίας. Από την άλλη, η απώλεια της οχυρωμένης πόλης του Σεβεροντονέτσκ σήμαινε την απαλλοτρίωση από τον ρωσικό στρατό του χημικού εργοστασίου Αζότ που μέχρι τότε ανήκε στον μεγιστάνα Firtash, ενώ τα διυλιστήρια του Κολομόυσκι στο Κρέμεντσουκ έπαυσαν οριστικά τη λειτουργία τους εξαιτίας της έκρυθμης κατάστασης που επικρατεί στην περιοχή. Εκτός αυτού, η προέλαση της Ρωσίας μέχρι το Κριβόυ Ρόγκ, την Ζαπορίζια και την Ντνίπρο είχε σαν αποτέλεσμα να καταληφθούν οι βιομηχανικές υποδομές και τα εργοστάσια της περιοχής. Κάτι που οδήγησε στην συρρίκνωση της υλικής βάσης της ισχύος των ολιγαρχών και στην αλλαγή του συσχετισμού της δυναμης με την πολιτική εξουσία.iii Ο Ζελένσκυ δεν έχει ανάγκη πλέον τους οικονομικούς πόρους της τάξης των ολιγαρχών για να εξοπλίσει τις μονάδες των ενόπλων στο μέτωπο. Έχει από πίσω του ολόκληρη την συνδυασμένη ισχύ της πολεμικής μηχανής της Αυτοκρατορίας. Χωρίς να υπολογίζουμε την διόλου ευκαταφρόνητη συμβολή των χωρών μελών του ΝΑΤΟ σε πολεμικό υλικό και μισθοφορικά στρατεύματα, μόνο οι ΗΠΑ έχουν προμηθεύσει μέχρι σήμερα τους Ουκρανούς με 1.600 αντιεροπορικά συστήματα Stinger, 8.500 εκτοξευτήρες πυραύλων Javelin για χρήση εναντίον αρμάτων μάχης, 38.000 λοιπά αντιαρματικά όπλα, 142 στοιχεία πυροβολικού Howitzer των 155mm, μαζί με 1.000.000 οβίδες , κλπ.iv
Το αντάλλαγμα γι’ αυτήν την πλουσιοπάροχη βοήθεια από την υπερεθνική ελίτ είναι το σχέδιο νόμου 7451 της κυβερνησης του Ζελένσκυ για την “Ιδιωτικοποίηση της Κρατικής και Κοινοτικής Περιουσίας”, με το οποίο η Ουκρανία ουσιαστικά διακήρυξε ότι είναι μια χώρα προς πώληση κι επικύρωσε το καθεστώς άτυπης δυτικής επικυριαρχίας στο οποίο έχει περιπέσει. Με αυτό το νομοσχέδιο πρόκειται να διατεθούν προς πώληση στο διεθνοποιημένο κεφάλαιο τα φιλέτα της δημόσιας περιουσίας , όπως κερδοφόρες κρατικές επιχείρησεις του δημοσίου, ακίνητη περιουσία και καλλιεργήσιμες αγροτικές γαίες με διαδικασίες fast-track που περιλαμβάνουν ακόμη και διαδικτυακές δημοπρασίες.v Όπως μπορεί να γίνει αντιληπτό από τα παραπάνω , η μεταπολεμική καπιταλιστική συσσώρευση στην Ουκρανία προορίζεται να έχει σαν βασικό οικονομικό μοχλό τα κεφάλαια των δυτικών πολυεθνικών, με τους ολιγάρχες να βγαίνουν εκτός παιχνιδιού και να γίνονται ακόμη και στόχος αντισυνταγματικών προγραφών από την πλευρά της κυβέρνησης.vi
Όπως και να’ χει, χάρη σε αυτές τις κοινωνικές διεργασίες αποψιλώθηκε στην πράξη το ταξικό υπόβαθρο του νεοναζισμού στην Ουκρανία. Έχοντας χάσει τους πολυεκατομμυριούχους προστάτες τους, οι νεοναζιστές υποχεώθηκαν από τις περιστάσεις να αναζητήσουν μια ανανεωμένη ιδεολογική ταυτότητα, μακριά από τον έμφυτο επαρχιωτισμό και τον εθνικό απομονωτισμό του παραδοσιακού μπαντερισμού και της ιδεολογίας του Δεξιού Τομέα. Η ταυτότητα αυτή είχε σαν κύριο οργανωτικό όχημα το Αζόφ και την πολιτική του πτέρυγα, το “Εθνικό Σώμα”. Στην εμπροσθοφυλακή αυτής της μετάλλαξης βρέθηκε μια νέα φουρνιά στελεχών, με μπροστάρηδες τον Μίκολα Κραβτσένκο και την Ολένα Σεμενυάκα, οι οποίοι επεξεργάστηκαν ένα ναζιστικό δόγμα περισσότερο εναρμονισμένο με την νέα πραγματικότητα της διεθνοποιημένης οικονομίας της Ουκρανίας. Η Σεμενυάκα , η οποία κατέχει τη θέση της υπεύθυνης για τις διεθνείς σχέσεις του ναζιστικού κόμματος, είναι εκείνη που διατύπωσε τις βασικές αρχές του νέου, ναζιστικού “οράματος” κι έβαλε τις βάσεις για την θεωρία του Κράτους που ανέπτυξε ο Κραβτσένκο σε μια ομιλία του το 2021.vii Πολλά στοιχεία στις φιλοσοφικές θεωρίες της “πρώτης κυρίας του Ουκρανικού ναζισμού” δεν απέχουν πολύ από τα γνωστά ιδεολογικά σκουπίδια που κατά καιρούς επαναλαμβάνουν ξανά και ξανά οι απολογητές αυτού του μισανθρωπικού δόγματος. Παρ’ όλα αυτά, αν υπάρχει κάτι που αξίζει να συγκρατήσουμε από αυτή την απόπειρα ανανέωσης του ιδεολογικού οπλοστασίου του ναζισμού που διεξάγεται στην Ουκρανία, είναι νομίζω η προσπάθεια της Σεμενυάκα να εγγράψει το κίνημα του Αζόφ στην ευρύτερη ιστορική παράδοση της ευρωπαϊκής ακροδεξιάς. Πιο συγκεκριμένα η Σεμενυάκα προσδίδει στον ναζισμό του Αζόφ μια διάσταση παν-ευρωπαϊσμού και παρουσιάζει την ιδεολογία της ως προέκταση του ιστορικού κινήματος του ριζοσπαστικού συντηρητισμού που έκφρασαν ο Ernst Junger, ο Evola, κλπ.viii
Η ειρωνία του πράγματος είναι ότι η Σεμενυάκα , που μορφώθηκε στα παν/μια της Δύσης και μέχρι πρόσφατα κατείχε την ιδιότητα του ερευνητικού μέλους στο “Ινστιτούτο για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες” της Βιέννης, για πρώτη φορά ήρθε σε επαφη με τις μυστικιστικές θεωρίες των γκουρού της παραδοσιοκρατίας , όταν ανήκε στον κύκλο του διαβόητου υπερσυντηρητικού Ρώσου στοχαστή , Alexander Dugin, την περίοδο 2009-2014. Εκείνη την εποχή μια ριζική ρήξη κι ένας πόλεμος ανάμεσα στην Ουκρανία και την Ρωσία ήταν ακόμα αδιανότητα και ο Ντούγκιν επιχειρούσε να συσπειρώσει στο περίεργο πολιτικοθρησκευτικό κίνημα του το σύνολο των φασιστών από κάθε γωνία του λεγόμενου “Russki Mir” (ρωσικού κόσμου).ix Παρ’ όλα αυτά, μετά την έκρηξη του Μαϊντάν , η Σεμενυάκα στραφηκε αποφασιστικά προς την κατεύθυνση του “ουκρανισμού”, μέχρι που διέκοψε οριστικά κάθε σχέση με τον πρώην μέντορα της. Δεν γίνεται να μην χαμογελάσει κανείς με κρυγή ικανοποίηση όταν συνειδητοποιεί ότι ο υπερεθνικιστικής Ντούγκιν ήταν εκείνος που εκπαίδευσε πολιτικά μια από τις πιο αδιάλλακτες εχθρούς της ρωσική επιρροής στην Ουκρανία.
Ο παν-ευρωπαϊσμός της Σεμενυάκα δεν υφίσταται μονάχα στο επίπεδο της αφηρημένης θεωρίας. Παίρνει και την μορφή ενός συγκεκριμένου γεωπολιτικού προτάγματος που αποβλέπει να τοποθετήσει το Τάγμα Αζόφ στην πρωτοπορία μιας συμμαχίας των σλαβικών λαών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης που θα εξυπηρετεί τρεις κύριους στόχους:
την πολιτισμική και στρατιωτική ανάσχεση και συντριβή της Ρωσίας
την τεχνολογική εξέλιξη των σλαβικών κρατών
την ανάδειξη μιας νέας “συμβολικής” τάξης πραγμάτων στις σλαβικές κοινωνίες (αντί της υφιστάμενης “υλιστικής”).
Κατά έναν όχι και τόσο απροσδόκητο τρόπο, το “πολυεθνικό” γεωπολιτικό όραμα της Σεμενυάκα για μια αντιρωσική συμμαχία, φαίνεται να συμβαδίζει μια χαρά με τον κοσμοπολιτισμό των νεοφιλελεύθερων ελίτ που προώθησαν την ατζέντα του Μαϊντάν, βέβαια από μια σύγχρονη, νεοναζιστική σκοπιά. Και φυσικά κανενας γρραφεικράτης των Βρυξελλών δεν θα βρεθεί για να διαφωνήσει με την άποψη που εκφράζει η ναζίστρια ιδεολόγος , ότι ο κοινός παρονομαστής στο (εθνικοσοσιαλιστικό) μέλλον των λαών της Ευρώπης θα πρέπει να είναι το μίσος και η ενότητα απέναντι στον κοινό εχθρό: την Ρωσία. Ο πόλεμος κατά της Ρωσίας και της “πέμπτης φάλαγγας” των αυτονομιστών , είναι και η συνθήκη πάνω στην οποία η Σεμενυάκα θέλει να οικοδομήσει την ενότητα της νέας Ουκρανίας, οπως την φαντάζεται. Η έννοια του “καθολικού πολέμου” του Junger χρησιμεύει εδώ σαν θεωρητική πρώτη ύλη για να περιγράψει μια κοινωνία όπου κάθε ζωτική λειτουργία της κοινότητας είναι υποταγμένη στην σκοπιμότητα της επικράτησης στον διαρκή αγώνα για επιβίωση ενάντια στον ρωσικό ιμπεριαλισμό. Γράφει η Σεμενυάκα: “Ο πόλεμος δικαιολογεί την ανάγκη να σχεδιάσουμε μια νέα μορφή κοινωνίας όπου τα συμφέροντα και η προστασία του λαού θα αποτελούν την ύψιστη προτεραιότητα”.x Από αυτή την μόνιμη κατάσταση πολέμου, όπου η διάκριση ανάμεσα στον εμπόλεμο και τον άμαχο πληθυσμό έχει πάψει να ισχύει, θα προκύψει και η νέα “συμβολική” τάξη πραγμάτων για την οποία μιλάει η Σεμενυάκα, κόντρα στην απουσία νοήματος, τον “υλιστικό μηδενισμό” που καλλιεργεί σε όλα τα επίπεδα ο καπιταλισμός.
Αυτές τις φιλοσοφικές απόψεις περί μιας περιχαρακωμένης εθνικής κοινότητας σε μόνιμη εμπόλεμη κατάσταση ανέλαβε να κωδικοποιήσει με την συνταγματική μορφή μιας νέας κρατικής οντότητας , ο υπαρχηγός του Τάγματος Αζόφ , Κραβτσένκο. Ο Κραβτσένκο, που “απο-ναζιστικοποιήθηκε” από τους Ρώσους κατά την διάρκεια της μάχης για το Κίεβο στο αρχικό στάδιο της εισβολής, διατύπωσε σε μια ομιλία του τον Ιανουάριο του ’21 την έννοια της “υπηκοότητας πολλών βαθμίδων” , που θα πρέπει να αποτελέσει το υπόδειγμα για την πολιτειακή συγκρότηση της Ουκρανίας, μετά την νίκη της στον πόλεμο. Σύμφωνα με αυτό το προσχέδιο, πλήρη πολιτικά δικαιώματα θα πρέπει να έχει μόνο ο αμιγής ουκρανικός πληθυσμός ταξινομημένος με βιολογικά κριτήρια, ο οποίος θα μπορεί να ψηφίζει στις εθνικές εκλογές. Ως προς τις μειονότητες , το καθεστώς πολιτικής εκπροσώπησης τους θα έχει διαβαθμίσεις, ανάλογα με την “νομιμοφροσύνη” τους και τον βαθμό αφοσίωσης που επιδεικνύουν απέναντι στο ουκρανικό κράτος.xi Εννοείται ότι καμιά πολιτισμική διαφοροποίηση ή “παρεκκλίσεις” άλλου τύπου, δεν θα αναγνωρίζονται μέσα σε αυτό το καταπιεστικό θεσμικό πλαίσιο , με μια αυστηρά καθορισμένη εθνικιστική γραμματεία να έχει το μονοπώλιο στην διανοητική παραγωγή και την πολιτισμική δημιουργία. Περίοπτη θέση σε αυτό το όραμα για την παραγωγή “πρότυπων” Ουκρανών υπηκόων έχουν βέβαια τα προγράμματα μισανθρωπικής εκπαίδευσης, τα οποία διεύθυνε ο Κραβτσένκο για λογαριασμο του Αζόφ, απ’ το 2015 μέχρι λίγους μήνες πριν τον θάνατο του. Τα προγράμματα αυτά μάλιστα το 2019 έλαβαν κρατική επιχορήγηση ύψους 300.000$ , μέσω μιας υπηρεσίας στο υπουργείο Νεότητας και Αθλητισμού της χώρας.xii Περιλάμβαναν την ενδελεχή πλύση εγκεφάλου εκατοντάδων μικρών Ουκρανών με τα πιο μισαλλόδοξα δόγματα και τις ετερόνομες αξίες της ναζιστικής θεωρίας, την συστηματική σωματική άσκηση των και την εκγύμναση τους στον πόλεμο με εικονικά όπλα (από μια τέτοια “κατασκήνωση”είναι και η φωτογραφία στην αρχή του κειμένου).
Για όσους επιμένουν σε μια σχεδόν αυτιστική άρνηση της πραγματικότητας που επικρατεί στην Ουκρανία, από φόβο μην γίνουν υποχείρια της ρωσικής πολεμικής προπαγάνδας, ή για όσους σχετικοποιούν την κατάσταση με τον ισχυρισμό ότι “εντάξει μωρέ, παντού υπάρχουν ναζί”, θα επαναλάβω ότι εδώ μιλάμε για ναζί που τους έδωσαν τεθωρακισμένα για να παίζουν, και κατασκηνώσεις που μπορούν να υπολογίζουν στην ενεργή οικονομική στήριξη του κρατικού μηχανισμού της Ουκρανίας. Μάλιστα, ο Μίκολα Λιούκοβιτς που διευθύνει το τμήμα Εθνικής Πατριωτικής Εκπαίδευσης στο υπουργείο Νεότητας , είναι διαβόητος για τις ακροδεξιές πεποιθήσεις του και βετεράνος με πολύχρονη παρουσία στους κύκλους των Ουκρανών νεοναζιστών.xiii Όσο για το επιχείρημα ότι το ποσοστό του φασιστικού Σβομπόντα στις τελευταίες εθνικές εκλογές ήταν μόλις λίγο πάνω από 2%, αυτοί που το επικαλούνται ξεχνούν μάλλον ότι στις ετερόνομες κοινωνίες του ύστερου καπιταλισμού, κουμάντο κάνουν οι οργανωμένες μειοψηφίες με πρόσβαση στους πόρους και τον μηχανισμό οργανωμένης βίας του Κράτους,, όχι η πλαδαρή μάζα των τηλε-ψηφοφόρων που απλώς περιμένει να της υποδείξουν τα ΜΜΕ, η ακαδημία και η εκκλησία τι να σκεφτεί και τι να πιστέψει. Άλλωστε, ο ίδιος ο Ζελένσκυ δήλωσε πρόσφατα ότι το πρότυπο του για την μορφή που πρέπει να πάρει η Ουκρανία μετά τον πόλεμο, είναι η στρατοκρατούμενη κοινωνία του Ισραήλ, όπου οι ένοπλοι φρουροί βρίσκονται παντού και ο φόβος για την ασφάλεια είναι η πρωταρχική συνθήκη προς την οποία είναι προσανατολισμένη ολόκληρη η κοινωνική ζωή των ισραηλινών.xiv Αν όμως ο Ζελένσκυ επιθυμεί οι Ουκρανοί να έχουν την ίδια μοίρα με τους Ισραηλινούς, αυτό συνεπάγεται ότι για τους ρωσόφωνους επιφυλάσσεται ο ρόλος των δύστυχων Παλαιστίνιων, ενώ η Ρωσία προορίζεται να πάρει τη θέση των ρημαγμένων αραβικών κοινωνιών που έχουν την ατυχία να μοιράζονται σύνορα με το μπουλντόγκ της δυτικής αποικιοκρατίας στην περιοχή. Μέσα σε όλα αυτά, ο ελαφρώς πιο ραφιναρισμένος ναζισμός της Σεμενυάκα και του Κραβτσενκο, με την “παν-ευρωπαϊκή” αγώνα του εναντίον της “ασιατικής” Ρωσίας και μια υπό όρους αποδοχή του αντιπροσωπευτικού συστήματος, εφανίζεται ως το ιδανικό ιδεολογικό συμπλήρωμα για το απαρτχάιντ που φιλοδοξεί να εγκαταστήσει μεταπολεμικά ο Ζελένσκυ στη χωρα. Και εξαιτίας αυτής της συμπόρευσης με το επίσημο ουκρανικό κράτος, οι θεωρίες αυτές είναι τόσο πολύ επικίνδυνες.
(Η εικόνα απεικονίζει μια αναμνηστική φωτογραφία από την καλοκαιρινή κατασκήνωση της οργάνωσης νεολαίας του κόμματος “Εθνικό Σώμα”, πολιτικής πτέρυγας του Τάγματος Αζόφ. Τα παιδιά κρατούν στα χέρια τους ψεύτικα ΑΚ47).
i Andrei Biletsky, the neo-Nazi father of Azov, https://mronline.org/2022/05/10/andrei-biletsky-the-neo-nazi-father-of-azov/.
ii OUN= Organization of Ukranian Nationalists (Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών). Για μια συνοπτική παρουσίαση, https://en.wikipedia.org/wiki/Organization_of_Ukrainian_Nationalists.
iii Ukraine’s Oligarchs are a Dying Breed, https://carnegieendowment.org/politika/87914.
iv https://www.state.gov/u-s-security-cooperation-with-ukraine/.
v J. Melanovski, Ukrainian government uses war o enforce privatization, passes new anti-Russian laws, https://www.wsws.org/en/articles/2022/08/22/lunn-a22.html.
vi https://intellinews.com/zelenskiy-strips-oligarch-kolomoisky-of-ukrainian-citizenship-251460/.
vii Nonjon, Olena Semenyaka, the “First Lady” of Ukrainian Nationalism, https://www.illiberalism.org/olena-semenyaka-the-first-lady-of-ukrainian-nationalism/.
viii O.Semenyaka, The Conservative Revolution & Right-Wing Anarchism, https://counter-currents.com/2019/05/the-conservative-revolution-right-wing-anarchism/.
ix A.Nonjon.
x A.Nonjon.
xi Από πληροφορίες που έχουμε συλλέξει από τα social media.
xii Ol. Kuzmenko & M. Colborne, Ukrainian Far-Right Extremists Receive State Funds to Teach ‘Patrotism’, https://www.bellingcat.com/news/uk-and-europe/2019/07/16/ukrainian-far-right-extremists-receive-state-funds-to-teach-patriotism/.
xiii Ol. Kuzmenko & M. Colborne.
xiv J. Cook, Why Zelensky’s dream of Ukraine becoming ‘big Israel’ makes Moscow nervous, https://www.middleeasteye.net/opinion/russia-ukraine-zelensky-big-israel-moscow-nervous-why.
