Δημοσιεύουμε σήμερα ένα κείμενο του Γιώργου Λιερού με αφορμή την πανδημία, σε σύντμηση της Ιωάννας Μαραβελίδη. Ολόκληρο το κείμενο υπάρχει εδώ
Το σύγχρονο κράτος, σχεδόν σε όλες του τις εκδοχές –αλλά δυστυχώς και η μεγάλη πλειοψηφία του λεγόμενου «ανταγωνιστικού κινήματος»– έχει για αφετηρία τις πολιτικές της ζωής (αντί για εκείνες της δημόσιας ελευθερίας). Κι είναι ακριβώς οι πολιτικές της ζωής που οδηγούν μέσα από μια διαλεκτική, την οποία έχει εξηγήσει η Άρεντ και ο τόσο κακοχωνεμένος (όχι χωρίς δική του ευθύνη) Αγκάμπεν, στη θανατοπολιτική. Οι άνθρωποι υπακούν την κρατική εξουσία γιατί προστατεύει τη ζωή τους, ακριβώς με την απειλή ότι μπορεί να άρει αυτήν την πολύ πραγματική προστασία που παρέχει. Με αντάλλαγμα την εν λόγω προστασία, κατά την χομπσιανή μυθολογία, οι άνθρωποι παραχώρησαν τις ελευθερίες τους στον κυρίαρχο.
Το κράτος υπόσχεται ασφάλεια και ευκαιρίες για ευημερία· δεν κυβερνάει μόνο με τη βία, αλλά και γιατί αποδεικνύεται κοινωνικά «χρήσιμο». Δεν θα απαλλαγούμε ποτέ από την κρατική εξουσία εάν δεν δημιουργήσουμε τις συνθήκες ώστε να πάψει να είναι χρήσιμη. Η πανδημία είναι όντως μια πολύ πραγματική απειλή. […] Πολύ καλά κάνουμε, από τη μεριά μας, και ζητάμε περισσότερες ΜΕΘ, προσλήψεις υγειονομικών, δημόσιο σύστημα υγείας, αύξηση των δαπανών για την υγεία, την επιβεβλημένη ενίσχυση της πρωτοβάθμιας περίθαλψης κ.τ.λ. Όμως, εάν σταματήσουμε εδώ, δεν είμαστε παρά μια αντιπολίτευση στο πλαίσιο του βιοπολιτικού κράτους. Δυστυχώς η μεγάλη πλειοψηφία του λεγόμενου «ανταγωνιστικού κινήματος» δεν βγαίνει έξω από αυτά τα όρια – ακόμα χειρότερα: υπερθεματίζει στις βιοπολιτικές λογικές.
…Εννοείται ότι οι μηχανισμοί ψηφιακής επιτήρησης δεν πρόκειται να αποσυναρμολογηθούν μετά την παρέλευση της πανδημίας. Στην πραγματικότητα έχει ανοίξει ο δρόμος για τη συνεχή καταγραφή βιολογικών δεικτών που αντιστοιχούν στη σωματική και την ψυχική κατάσταση του καθένα, στις συναισθηματικές του αντιδράσεις απέναντι σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, κάτι που δίνει εκπληκτικές δυνατότητες χειραγώγησης της συμπεριφοράς των ανθρώπων. [3]
Ας μην βιαστούμε να χαρακτηρίσουμε αυτόν τον θαυμαστό καινούργιο κόσμο ως ολοκληρωτικό. Κάθε άλλο, μπορεί να είναι πολύ χαρούμενος, πολύχρωμος, γεμάτος από ανθρώπους των δικαιωμάτων που θα διεκδικούν από το κράτος τα πιο απίθανα πράγματα, αν και ανάμεσα σ’ αυτά δεν θα περιλαμβάνεται το δικαίωμα να μην αφήνουμε ίχνη στο πέρασμά μας, να κρατάμε κρυφή την ιδιωτική μας ζωή [4] και άλλα τέτοια παλαιομοδίτικα.
Πολλές δεκαετίες πριν, ο Κρίστοφερ Λας μιλώντας για την «κουλτούρα του ναρκισσισμού» σε μια «δημοκρατική» κοινωνία όπως οι ΗΠΑ, αναφέρθηκε στον επιτελεστικό εαυτό [performing self], έχοντας υπόψη του τις εργασίες του Έρβινγκ Γκόφμαν: συνηθισμένοι άντρες και γυναίκες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους στην καθημερινότητά τους σαν εκτελεστές [performers]υπό τη συνεχή ενδελεχή παρακολούθηση φίλων και ξένων· είναι καλά εκπαιδευμένοι να συμπεριφέρονται κάθε στιγμή σαν να δίνουν παράσταση με όλα τα βλέμματα στραμμένα πάνω τους. [5] Η κοινωνία του θεάματος προετοιμάζει εδώ και δεκαετίες τους ανθρώπους για την σημερινή εγκατάσταση του «καπιταλισμού της επιτήρησης». Μια ζωή που ξοδεύεται σε πλήρη δημοσιότητα επί παρουσία άλλων, γίνεται ρηχή [6], νόμιζαν κάποτε. Όμως ο άνθρωπος επιθυμητική μηχανή δεν θέλει να κρατήσει τίποτα κρυφό, εντελώς εξαρτημένος από το κράτος και τις εταιρείες, επιδεικνύει διαρκώς την «διαχείριση του εαυτού» του, την «οικονομία των απολαύσεων» του κ.τ.λ.
Στον «βαθύ» φιλελευθερισμό, όπως τον προείδε με την μοναδική του οξυδέρκεια εδώ και τέσσερις αιώνες ο Χομπς, το δικαίωμα της κινητικότητας είναι το θεμελιώδες και προηγείται εκείνου της ιδιωτικότητας. Σύμφωνα με τον Χομπς, ο σκοπός που έχει ενσωματωθεί στον άνθρωπο σαν αυτοκινούμενο και αυτοκατευθυνόμενο μηχάνημα, είναι η διατήρηση της κίνησης. Από αυτή τη σκοπιά, η καραντίνα –τη στιγμή που εφαρμόζεται σήμερα σε 4 δις ανθρώπους– είναι ήδη ξεπερασμένη, το μέλλον ανήκει στην ψηφιακή επιτήρηση.
…Η υγειονομική κρίση αποτελεί ένα γιγαντιαίο κοινωνικό πείραμα. Η ψηφιοποίηση των κοινωνιών επιταχύνεται ραγδαία. Η εργασία και η διδασκαλία, σε μια πρωτόγνωρη κλίμακα, γίνονται διά του διαδικτύου από το σπίτι. Το διαδικτυακό εμπόριο εκτοπίζει τις τοπικές αγορές, τα μικρά μαγαζιά, το διά ζώσης αλισβερίσι. Το σύνολο της κοινωνικότητας υφίσταται σοβαρούς μετασχηματισμούς με τον θρίαμβο του εικονικού έναντι του πραγματικού και τον δραστικό περιορισμό της συνάντησης με τον άλλον. Θα δρομολογηθούν, πιθανόν, σημαντικές γεωπολιτικές ανακατατάξεις όχι όμως επιστροφή στην κρατική παρεμβατικότητα και το κράτος-έθνος.
Ο κρατικός παρεμβατισμός δεν έφυγε ποτέ ώστε να χρειάζεται να επιστρέψει. Η (καπιταλιστική) αγορά αποτελεί ένα δημόσιο θεσμό έλεγε η Ε. Όστρομ [8], ένα τμήμα του ολοκληρωμένου κράτους υποστήριζε ο Γκράμσι (ολοκληρωμένο κράτος= πολιτική+ιδιωτική κοινωνία), δημιουργήθηκε από τον κεντρικά ελεγχόμενο και ρυθμισμένο παρεμβατισμό και τον χρειάζεται διαρκώς κατά τον Πολάνυι. [9] Δεν υπάρχει, λοιπόν, καπιταλιστική αγορά έξω από το κράτος και αυτό είναι πολύ καθαρό και για τους παλαιότερους (Χομπς, Τζον Λοκ) και για τους νεότερους στοχαστές του φιλελευθερισμού. [10]
…Η διάδοση της πανδημίας σε κάθε χώρα είναι σε γενικές γραμμές ανάλογη του ανοίγματός της στην παγκοσμιοποίηση. Οι οκτώ χώρες που επλήγησαν περισσότερο από την πανδημία στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι αυτές που διατηρούν τις μεγαλύτερες εμπορικές συναλλαγές με την Κίνα, αν και βέβαια δεν είναι απόλυτη ούτε η σειρά ούτε η αναλογία. [14] Στα ίδια συμπεράσματα οδηγούμαστε εξετάζοντας τη συμμετοχή κάθε χώρας στις διεθνείς αερομεταφορές, το που βρίσκονται τα μεγάλα αεροδρόμια κ.τ.λ. Ας σημειωθεί ότι σύμφωνα με τα στοιχεία της ΙΑΤΑ το 2018 ταξίδεψαν 4,3 δις επιβάτες, 12 εκατομμύρια ημερησίως, τρεις φορές περισσότεροι από ό,τι 18 χρόνια πριν, ενώ κατά τον ICAO το 2018 μεταφέρθηκε με αεροπλάνα το 35% της συνολικής αξίας του διεθνούς εμπορίου και το 90% του διασυνοριακού ηλεκτρονικού εμπορίου. Στις μετακινήσεις για οικονομικούς, εμπορικούς και επιχειρηματικούς λόγους το 2018 προστέθηκαν εκείνες 1,4 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που έκαναν διακοπές στο εξωτερικό. Η πανδημία διαδόθηκε ακολουθώντας τις πλατιές και γρήγορες λεωφόρους της παγκοσμιοποίησης. Με δεδομένη την ταχύτητα διάδοσης, η απάντηση δεν μπορεί να περιοριστεί στη διεκδίκηση περισσότερων κλινών ΜΕΘ. Ακόμα και αν είχαν παρθεί εγκαίρως όλα τα μέτρα, το Ηνωμένο βασίλειο θα χρειαζόταν πενταπλάσιο αριθμό σε κλίνες ΜΕΘ για να αντέξει το υγειονομικό του σύστημα. [15] Χρειάζονται και τα περιοριστικά μέτρα και μια αυστηρή ψηφιακή επιτήρηση. Δημοκρατία και παγκοσμιοποίηση δεν πάνε μαζί.
Μια συμβιωτική κοινωνία, από την άλλη πλευρά, αν και φυσικά δεν θα αγνοούσε την προηγμένη ιατρική τεχνολογία, δεν θα επικέντρωνε σε αυτήν την προσπάθειά της για την προαγωγή της δημόσιας υγείας. Θα δινόταν έμφαση στη πρόληψη και την πρωτοβάθμια περίθαλψη, ενώ ένας πιο υγιεινός τρόπος ζωής θα περιόριζε την έκταση των «υποκείμενων νοσημάτων» που είναι τόσο χαρακτηριστικά του πολιτισμού μας.
Με την τοπικοποίηση της παραγωγής, οι μετακινήσεις για οικονομικούς λόγους θα περιορίζονταν δραστικά, οι τόποι παραγωγής θα ήταν κοντά στους τόπους κατανάλωσης και το μακρινό εμπόριο θα συνυπήρχε δίπλα σε πολύ εκτεταμένα δίκτυα ανταλλαγής δώρων και θα αφορούσε, όπως παλιά, «είδη πολυτελείας», σπάνιες πρώτες ύλες και πολιτιστικά αγαθά. Η ανάκαμψη των οικοσυστημάτων, μια μεγάλη ποικιλία τρόπων ζωής, διαφοροποιημένες κατά περιοχή ισορροπίες ανάμεσα σε μικροβιακούς πληθυσμούς, ζώα και ανθρώπους, θα παρεμπόδιζαν την ανάδυση ή θα επιβράδυναν την διάδοση πολλών επιδημιών. Κανένας δεν θα ενδιαφερόταν για κάτι σαν τον σημερινό μαζικό τουρισμό, καθώς οι άνθρωποι μιας τέτοιας κοινωνίας θα ταξίδευαν πολύ, θα ήταν δεινοί περιηγητές και ένα μέρος της ζωής τους θα το πέρναγαν ταξιδεύοντας σε μακρινούς και άγνωστους τόπους (η Γη, τότε, με την αναβίωση παλιών πολιτισμών και τη γέννηση καινούριων, θα είχε γίνει ξανά απέραντη, αχανής).
Οι περιηγητές θα έπαιζαν ένα σπουδαίο ρόλο στην πολιτιστική ενοποίηση μιας τόσο αποκεντρωμένης ανθρωπότητας. Τα ταξίδια αυτά θα ήταν λίγα στη ζωή του καθένα και δεν θα γίνονταν με γρήγορους ρυθμούς. Θα κρατούσαν όμως μήνες ή και χρόνια και θα αποτελούσαν σημαντικό και αναπόσπαστο μέρος της κουλτούρας του ελεύθερου ανθρώπου.
Η σημερινή πανδημία πιθανότατα δεν θα είναι η τελευταία, οι επόμενες μάλιστα θα μπορούσαν να είναι πολύ πιο φονικές. Εδώ και 60-70 χρόνια έχει συμβεί η δεύτερη μεγάλη αλλαγή στην ιστορία της σχέσης ανθρώπων/ζώων (η πρώτη ήταν η εξημέρωση των κατοικίδιων κατά τη νεολιθική επανάσταση πριν 10.000 χρόνια). Πρόκειται για τη βιομηχανική κτηνοτροφία, η οποία καταναλώνει το 40% των δημητριακών, παράγει το 15-20% των αερίων που συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και είναι υπεύθυνη για μια χωρίς προηγούμενο βάρβαρη κακομεταχείριση των ζώων. Η βιομηχανική κτηνοτροφία προσφέρει ένα θαυμάσιο βιολογικό υπόστρωμα για τις μεταλλάξεις των ιών, την αύξηση της λοιμογόνου τους δύναμης και το πέρασμα τους από τα ζώα στους ανθρώπους. [16]
Μαζί με την εκτροφή άγριων ζώων για το κρέας τους [17] και την καταπάτηση των φυσικών ενδιαιτημάτων της άγριας πανίδας (για την οποία είναι, επίσης, υπαίτια η αλματώδης αύξηση της ζήτησης για ζωοτροφές), η βιομηχανική κτηνοτροφία έχει προκαλέσει το άνοιγμα, από το 1975 και μετά, της λεγόμενης «εποχής των αναδυομένων επιδημιών»: την εμφάνιση δεκάδων νέων ασθενειών, οφειλόμενων κυρίως σε ιούς, με μια συχνότητα που δεν έχει ανάλογο στην ιστορία της ανθρωπότητας. [18] Η βιομηχανική κτηνοτροφία πρέπει να καταργηθεί και η ανθρωπότητα να αρκεστεί στην κατανάλωση του κρέατος που παράγει η οικογενειακή και η νομαδική κτηνοτροφία.
Γιατί η σημερινή πανδημία παίρνει διαστάσεις στο συλλογικό φαντασιακό, που ποτέ δεν είχαν ας πούμε, η «γρίπη του Χονγκ Κονγκ» (1968) ή η «ασιατική γρίπη» (1957-1958);
Η δέσμευση του κυρίαρχου να προστατεύει τη ζωή των υπηκόων του είναι από παλιά συστατική της εξουσίας του. Γιατί, λοιπόν, πριν 60 χρόνια τα κράτη δεν πήραν αυστηρά περιοριστικά μέτρα, όπως αυτά που παίρνουν σήμερα, αν και εκείνες οι επιδημίες ήταν εξίσου φονικές; Δεν είναι μόνο ότι σήμερα φοβόμαστε πως θα ακολουθήσουν και άλλες πανδημίες με ακόμη περισσότερα θύματα. Πρόκειται επίσης και για την «αναβάθμιση» της ανθρώπινης ζωής σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα από εκείνη που προέβλεπε το παλιό κοινωνικό συμβόλαιο.
Αυτή η «αναβάθμιση» της ζωής εξηγεί την συγκρότηση του ψηφιακού αστυνομικού κράτους σαν υγειονομικό θεραπευτικό κράτος (το οποίο μπορεί και να σκοτώνει στο όνομα της προστασίας της υγείας, όπως ήδη κάνει το νιγηριανό και το ινδικό κράτος). Σήμερα, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι την εποχή της «ασιατικής γρίπης» και της γρίπης του Χονγκ Κονγκ, με κατεστραμμένες σε μεγαλύτερη έκταση τις οικογενειακές και κοινωνικές σχέσεις, η παραγωγή και η αναπαραγωγή της ζωής των ανθρώπων έχει περάσει στα χέρια του κράτους, των εταιρειών, της επιστήμης και της τεχνολογίας.
…Ο άνθρωπος επιτέλους έγινε αφεντικό, ιδιοκτήτης του εαυτού του! Ναι, μόνο που τώρα είναι εξαρτημένος, για τις λειτουργίες που επιτελούσε προηγούμενα η οικογένεια, είτε από το κράτος είτε από την αγορά. Διεκδικεί δικαιώματα, π.χ. σε παιδικούς σταθμούς ή οίκους ευγηρίας, από το κράτος ή προσφεύγει στις σχετικές υπηρεσίες που προσφέρει η αγορά. Σε κάθε περίπτωση, τόσο το κράτος όσο και η αγορά αναλαμβάνουν τις οικογενειακές και κοινωνικές λειτουργίες με βάση την επιστήμη και κάνοντας εκτεταμένη χρήση τεχνολογίας.
…Η πανδημία δρα σαν καταλύτης για μείζονες κοινωνικές αλλαγές, οι οποίες προετοιμάζονται από τα πάνω και από τα «κάτω» εδώ και δεκαετίες. Απέναντι στο βάθος των επιχειρούμενων αλλαγών δεν αρκούν οι συνηθισμένες απαντήσεις. Ένα ζήτημα για την επόμενη μέρα, και σωστά το θέτει η αριστερά, είναι το ποιος θα πληρώσει τα τεράστια κόστη της πανδημίας, να μην χειροτερεύσει ακόμα περισσότερο η θέση των εργαζόμενων. Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα είναι η παρεμπόδιση της εγκατάστασης ενός ψηφιακού αστυνομικού κράτους. Εάν μείνουμε όμως μόνο σ’ αυτά, τότε θα έχουμε περιοριστεί σε μάχες οπισθοφυλακών με πραγματικά περιορισμένες προοπτικές. Χρειάζεται προπάντων η εναντίωση στο μοντέλο ανάπτυξης, στον τρόπο ζωής και ολόκληρο τον πολιτισμό πού το συνοδεύει. Την δεκαετία που προηγήθηκε, κάναμε τα πρώτα δειλά βήματα, τώρα ο βηματισμός μας πρέπει να γίνει πιο γρήγορος, πιο τολμηρός.
Η διάσπαρτη κοινωνική αντιπολίτευση και οι πολιτικές δυνάμεις που συνδέονται μαζί της, αυτή τη φορά έδειξαν αντανακλαστικά και ετοιμότητα. Εκδηλώθηκε το καταστάλαγμα της πείρας της προηγούμενης δεκαετίας. Η συζήτηση που διεξάγεται με αφορμή την πανδημία είναι υψηλού επιπέδου. Ωστόσο η αναμέτρηση είναι εξαιρετικά άνιση. Δεν είναι μόνο ότι οι δυνάμεις μας είναι απελπιστικά λίγες. Αυτό μπορεί να διορθωθεί στην επόμενη στροφή, εκεί που δεν το περιμένουμε (αρκεί βέβαια να αρπάξουμε τις ευκαιρίες και να μην τις προσπεράσουμε, όπως κάναμε την τελευταία δεκαετία).
Πολύ σοβαρότερο είναι το έλλειμμα στρατηγικού προσανατολισμού· απουσιάζουν ακόμα και τα στοιχεία ενός προγράμματος μετάβασης και το χειρότερο είναι ότι δεν έχουμε ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς μας απέναντι σε βασικές σημασίες του αντίπαλου φαντασιακού. Και σ’ αυτές τις τελευταίες, τις οποίες πολλές φορές συμμεριζόμαστε με τον αντίπαλο, προσπάθησε, με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία, να ασκήσει κριτική το παρόν κείμενο.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[3] Γιουβάλ Νόα Χαράρι, Ένας διαφορετικός κόσμος μετά τον κοροναϊό https://bit.ly/2VCu60A και Byung-Chul Han, Η επανάσταση του κορωνοϊού δεν θα συμβεί… https://www.alerta.gr/archives/2562
[4] Serge Halimi, Πρέπει να αλλάξουμε μοντέλο. Εδώ και τώρα https://bit.ly/2VDaeuf
[5] Κρίστοφερ Λας. Η Κουλτούρα του Ναρκισσισμού, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 94, 95.
[6] Hannah Arendt, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, Γνώση, Αθήνα 1986, σ. 102.
[8] Έλινορ Όστρομ, Η διαχείριση των κοινών πόρων, Καστανιώτης, Αθήνα 2002, σ. 38.
[9] Karl Polanyi, Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2001 σ. 138.
[10] Αν δεν είναι συμφέρουσα για τον ιδιωτικό τομέα η αντιμετώπιση π.χ. των επιδημιών θα αναλάβει ο δημόσιος· αυτό είναι πολύ κανονικό για τον φιλελευθερισμό (και η απόκλιση των ΗΠΑ απ’ αυτή την κανονικότητα, η οποία έγινε φανερή με την πανδημία, κινδυνεύει να τους στοιχίσει την παγκόσμια ηγεμονία). Επίσης κανονικό είναι να υπάρχουν κρατικά κεφάλαια, που λειτουργούν με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια ή ζημιογόνες κρατικές επιχειρήσεις, όταν το απαιτεί το συλλογικό συμφέρον των καπιταλιστών.
[14] Βλέπε https://globalgreece.gr/FBA40215.print.el.aspx
[15] Γιώργος Νικολαΐδης, Μέτρα που σώζουν και μέτρα που σκοτώνουν; https://tvxs.gr/taxonomy/term/59065
[16] Μάικλ Γκέγκερ, Πανδημίες ιστορία και πρόληψη, https://bit.ly/2VWdT5n
[17] Στην Κίνα με την παραγωγή και την εμπορία κρέατος άγριων ζώων ασχολούνται 20.000 επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν ετήσιο τζίρο γύρω στα 20 δις δολάρια. Ο τζίρος του παράνομου εμπορίου άγριων ζώων παγκόσμια ανέρχεται στα 23 δις δολάρια. Βλ. Χαράλαμπος Κασίμης, Γεωργία και κορονοϊός: Προκλήσεις και διδάγματα για Ελλάδα και Ευρώπη https://bit.ly/2zn5Jez
[18] Μάικλ Γκέγκερ, ό.π.
