Η πρώιμη χειραφετική σκέψη διώκεται | Η περίπτωση του Παναγιώτη Σοφιανόπουλου, του Νίκου Πελεκούδα
Από τις Μελέτες Χειραφέτησης/Ελλάδα 1830 – 1918
«Βασιλείς, Αυτοκράτορες, Ηγεμόνες, Πρόεδροι, Υπουργοί, Πατριάρχαι, Ράπται, Αρτοποιοί, ζευγολάται, σιδηρουργοί, αμπελουργοί, ποιμένες, πατέρες, διδάσκαλοι, δημοσιογράφοι, ιερείς, έμποροι, ναύται, υαλοποιοί, κτίσται, μεταπράται, στρατηγοί, ιατροί, μητέρες, δήμαρχοι, και εν ενί λόγω άπαντες, επί της Γης, είμεθα ΕΡΓΑΤΑΙ! Εν δε τω Ουρανώ Αυτός ο Δημιουργός των όντων έστιν Εργάτης Ουρανίων και Επιγείων, δι΄ ο έργα θεία ωνομάσθησαν τα Ποιήματά του».
Είναι ένα από τα χαρακτηριστικά σημεία του άρθρου «Υπομνηματισμοί εις το Σύστημα των Σοσιαλιστών της Γαλλίας» που θα γράψει ο Παναγιώτης Σοφιανόπουλος το 1849 στην εφημερίδα «Νέος Κόσμος» της οποίας εκδότης ήταν ο ίδιος. Ο Σοφιανόπουλος όπως μας αναφέρει ο Νούτσος (Σοσιαλιστική Σκέψη στην Ελλάδα τόμος πρώτος) ήταν ένας από τους οπαδούς του Φουριέ και των εγχειρημάτων του, ένας από τους προδρομικούς στοχαστές των χειραφετητικών εγχειρημάτων στον ελληνικό χώρο, ο οποίος μάλιστα είχε συμμετάσχει και στην Επανάσταση του 1821 ως γραμματέας και σύμβουλος του οπλαρχηγού Γκούρα! Θα αντιταχθεί στη Μεγάλη Ιδέα, όρο που εισάγει στην ελληνική πολιτική ζωή ο Κωλέττης, με το κόμμα του οποίου και θα πολιτευτεί μία φορά.
Ο Σοφιανόπουλος θα ονειρευτεί μια προοδευμένη και βιομηχανική ελληνική κοινωνία, «όπου θα εκλείψει η αμάθεια των γυναικών» και θα πραγματοποιηθεί το τρίπτυχο ελευθερία, ισότητα, αυτονομία. Θα πολεμήσει τον κληρικό σκοταδισμό και μάλιστα η Ιερά Σύνοδος θα τον κατατάξει στους εχθρούς του Χριστιανισμού. Από τους συντηρητικούς κύκλους της εποχής θα χαρακτηριστεί «θηριάνθρωπος» και «εθνομίσητος».
Όμως όπως φαίνεται στο απόσπασμα που παρουσιάζουμε ο Σοφιανόπουλος θεωρεί εργάτη όποιον πράττει στην κοινωνία, εξουσιαστή ή εξουσιαζόμενο. Μάλιστα εργάτης χαρακτηρίζεται ο ίδιος ο Θεός! Που μπορεί να έγκειται αυτή η οργή των αντιπάλων του;
Η σκέψη του Σοφιανόπουλου μπορεί να χαρακτηριστεί ουτοπική, από την άποψη πως η πρότασή του, που είναι η εφαρμογή των εγχειρημάτων του Φουριέ στον ελληνικό χώρο, πιστεύει πως μπορεί να συνενώσει και να ειρηνεύσει τους ταξικούς διαχωρισμούς που είναι χαώδεις στην ελληνική κοινωνία των μέσων του 19ου αιώνα. Οικονομική διαφθορά, πολιτική εξάρτηση από τις μεγάλες δυνάμεις, πολεμικοί τυχοδιωκτισμοί μαζί ή και χωρίς αυτές είναι το εκρηκτικό τοπίο που ο Σοφιανόπουλος παρουσιάζει τις ιδέες του. Η ουτοπία λοιπόν έγκειται στο γεγονός της επιδίωξης αποφυγής, κλεισίματος των ταξικών διαφορών, και για αυτό το λόγο στην πρότασή του δεν υπάρχει κοινωνικό υποκείμενο που θα πραγματώσει το φουριερικό του όραμα.
Όμως υπάρχουν ουτοπικές σκέψεις που μπορούν να έχουν οπισθοδρομικό χαρακτήρα και άλλες που έχουν ένα προοδευτικό περιεχόμενο, αντιπαραθετικό με τους κυρίαρχους κύκλους και πολύ περισσότερο με το πολιτισμικό φορτίο που φέρουν βασικοί εξουσιαστικοί θεσμοί όπως η Εκκλησία, η οποία παίζει σημαντικό ρόλο στο ελληνικό κράτος.
O Παναγιώτης Σοφιανόπουλος προσπάθησε να εισάγει μια δική του κοσμοθεωρία βασισμένη στις απόψεις των Σαιν Σιμόν Φουριέ, με την προσθήκη κάποιων ιδεών του Πλάτωνα, του Σωκράτη, της Γαλλικής Επανάστασης και του ελληνικού διαφωτισμού, αλλά με βασικό πρόταγμα την αταξική κοινωνία. Πίστευε στη διαρκή εξέλιξη των πάντων, ήταν πολέμιος της στασιμότητας και υπέρ της διαρκούς μεταβολής της κοινωνίας και της φύσης, ενώ ήταν φανατικός πολέμιος του παλατιού, της μοναρχίας και των προνομίων. Ήταν ο πρώτος στον ελλαδικό χώρο που έθιξε την εξίσωση του ανδρικού και γυναικείου φύλου. Κατά τον Κορδάτο είναι ο πρώτος που θα εισάγει τον όρο Σοσιαλισμός στον ελληνικό χώρο.
Ο Σοφιανόπουλος στην πρότασή του, και παρόλη την ειρήνευση που ωθεί μέσα από τον «συμπρακτορικό βίο» όπως λέει, δεν ξεχνά να μας πει πως ενώ όλοι είναι εργάτες «Εργάζεται ο δέκατος έκτος να εξασφαλίζη τη Γαλλίαν, ο Ρουσώ να τη φωτίζη και ο υαλοποιός να διατηρή την ζωήν όλο το χειμώνα: και οι τρεις εργάζονται για το καλόν της Γαλλικής κοινωνίας, αλλά ο πρώτος καλοζή, ο δεύτερος βλαστοζή και ο τρίτος μόλις αναπνέη»! Σαφής ταξική καταγγελία για το ότι ενώ όλοι «εργάζονται» δεν ζουν όλοι αξιοπρεπώς. Η πρόταση κοινωνικής συναδέλφωσης του Σοφιανόπουλου ανοίγει ένα τεράστιο ταξικό χάσμα και παρά τη θέλησή του ίσως το οποίο αντιλαμβάνονται πολύ καλά οι κυρίαρχοι κύκλοι της εποχής.
Όπως έγινε με μια ολόκληρη σειρά στοχαστών αυτής της περιόδου, το έργο τους δε θα γίνει άμεσα όπλο από κοινωνικές ομάδες αλλά θα προσεχτεί ιδιαίτερα από τους κατεστημένους κύκλους οι οποίοι και θα τον πολεμήσουν, ενώ θα επηρεάσει και την προοδευτική σκέψη της εποχής. Θα είναι ένας από τους βασικούς συντελεστές της εισαγωγής χειραφετητικών στοχασμών από την Ευρώπη.
Όπως μας αναφέρει ο Κορδάτος, θα πεθάνει πάμφτωχος ξοδεύοντας όλη την περιουσία του στην προσπάθεια διάδοσης χειραφετητικών ιδεών.