Η επίκληση στη θεότητα της κοινής γνώμης

Η επίκληση στη θεότητα της κοινής γνώμης, του Δήμου Βοσινάκη

Η κοινή γνώμη θριαμβεύει μόνο εκεί που κοιμάται η σκέψη.
Όσκαρ Ουάιλντ

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά και ας ορίσουμε την κοινή γνώμη σαν τη γνώμη που έχει η πλειοψηφία του λαού για διάφορα θέματα της επικαιρότητας. Ένας πιο απλοϊκός ορισμός ορίζει την κοινή γνώμη σαν τη γνώμη του μέσου ανθρώπου. Όπως γίνεται γρήγορα αντιληπτό, η κοινή γνώμη είναι ένα κατασκεύασμα. Δεν προέρχεται από μαθηματικούς τύπους, ούτε έχει νομική υπόσταση. Ο πληθυσμός του πλανήτη έχει ξεπεράσει τα 7 δισεκατομμύρια, αλλά σύμφωνα με τους επιστήμονες κανένας άνθρωπος δεν είναι ακριβώς ίδιος με κάποιον άλλο, όπως δύο σταγόνες νερό, αφού ακόμα και αν βρεθούν μερικά άτομα που έχουν ακριβώς την ίδια εξωτερική εμφάνιση είναι εντελώς απίθανο να έχουν την ίδια συμπεριφορά, τον ίδιο τρόπο σκέψης ή τα ίδια ενδιαφέροντα. Άρα, αυτό που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε «μέσος άνθρωπος» δεν υφίσταται και τα ερωτήματα που γεννιούνται είναι εύλογα.

Μπορεί το κατασκεύασμα της κοινής γνώμης να κατευθύνει τη συμπεριφορά της κοινωνίας και να καθορίζει τι είναι πρέπον και τι όχι; Νομιμοποιείται να διαμορφώνει πρότυπες συμπεριφορές; Έχει το δικαίωμα να αποφασίζει π.χ. την έναρξη ενός πολέμου, τον εμπορικό αποκλεισμό μιας πόλης, ή την επιβολή πολιτικών ακραίας λιτότητας; Ήδη, από το 1973 έχει δημοσιευτεί ένα προφητικό άρθρο του διανοητή Πιέρ Μπουρντιέ στο γαλλικό περιοδικό «Μοντέρνοι Καιροί» με τον τίτλο «Η κοινή γνώμη δεν υπάρχει». Το άρθρο προκάλεσε ατελείωτες συζητήσεις και εξακολουθεί, μέχρι σήμερα, να αποτελεί μία έγκυρη και τεκμηριωμένη αμφισβήτηση των δημοσκοπήσεων και της αδιανόητης βαρύτητας που αποδίδεται στην κοινή γνώμη. Σε μία εποχή γεμάτη βλακεία, σαν τη σημερινή, ήταν βέβαιο ότι η κοινή γνώμη δεν θα αργούσε να μετατραπεί σε κάτι παρόμοιο με ιερή πυξίδα λογικής που δείχνει μονίμως προς τη σωστή κατεύθυνση.

Είναι παγκοσμίως γνωστό ότι οι γνώμες είναι σαν τις κωλοτρυπίδες: όλοι έχουμε από μία. Ο καθένας και η καθεμία από εμάς έχουμε τη δική μας, απόλυτα προσωπική, γνώμη. Υπάρχει η γνώμη μου, η γνώμη σου και η γνώμη του, αλλά κοινή γνώμη δεν υπάρχει. Η γνώμη είναι κάτι σύνθετο και ευμετάβλητο, που έχει να κάνει με το χαρακτήρα, την προσωπικότητα, την αντίληψη, την οικογένεια, την παιδική ηλικία, τα βιώματα, τη γνώση, την παρόρμηση, τη διάθεση, τη χρονική στιγμή και το περιβάλλον. Δεν μπορείς να τσουβαλιάσεις τη γνώμη, να τη βάλεις στη ζυγαριά και να την επικαλεστείς σαν μετρήσιμο μέγεθος, λες και είναι καφάσια με πορτοκάλια. Η γνώμη δεν είναι ούτε νούμερο για να το προσθέσεις και να το αφαιρέσεις, ούτε φρούτο για να το πλύνεις, να το ξεφλουδίσεις, να το κόψεις σε ομοιόμορφα κομμάτια και να το σερβίρεις.

Εκτός αυτού, είναι απόλυτα θεμιτό να υπάρχουν κάποια θέματα για τα οποία δεν έχουμε γνώμη, είτε γιατί δεν μας αφορούν, είτε γιατί δεν έχουμε τις απαραίτητες γνώσεις, είτε γιατί δεν έχουμε σχηματίσει ξεκάθαρη άποψη για να εκφέρουμε γνώμη. Ποιο το νόημα να ρωτήσεις έναν χορτοφάγο για το τι προτείνει να αγοράσεις από τον χασάπη της γειτονιάς, ή έναν λάτρη της σκορδαλιάς για το πόσο σημαντική είναι η καθαρή αναπνοή στο πρώτο ραντεβού; Ακόμα και αν σου δώσουν μία απάντηση, πόσο αξιόπιστη μπορεί να είναι; Γιατί να την πάρεις σοβαρά υπόψιν; Γιατί να μας απασχολεί η άποψη των συμφεροντολόγων, των παπαγάλων ή των καιροσκόπων; Πως γίνεται να προκύψει λογικό άθροισμα όταν προσθέτεις πολλές μικρές βλακείες μαζί; Επομένως, γιατί πρέπει να υπακούσουμε σε αυτή την περιβόητη «κοινή» γνώμη, η οποία έχει τη μαγική ικανότητα να πηγαίνει όπου φυσάει ο άνεμος και να είναι πάντα με τους νικητές;

Μα, ακριβώς επειδή είναι κοινή, συνηθισμένη και ανήκει σε πολλούς! Η εξουσία αγαπάει την κοινή γνώμη γιατί στόχος της εκάστοτε εξουσίας είναι αρχικά να κατασκευάσει τη δική της κοινή γνώμη και στη συνέχεια να την εμφυσήσει αθόρυβα στους πολίτες σαν κώδικα πρότυπης συμπεριφοράς. Ο Ναπολέων έχει πει ότι «η κυβέρνηση δεν υπάρχει αν δεν έχει την κοινή γνώμη με το μέρος της». Η κοινή γνώμη είναι η ζωντανή απόδειξη ότι έχουμε πέσει θύματα της καλοδιαφημισμένης εξουσιαστικής καμπάνιας για πλήρη ομοιομορφία. Η εξουσία έχει μία ομοιόμορφη συμπεριφορά σε κάθε χώρα, ο κόσμος που παρουσιάζουνε τα ΜΜΕ είναι ομοιόμορφος και ταυτόσημος, ενώ το ίδιο συμβαίνει και με τη γλώσσα που χρησιμοποιούνε για να περιγράψουνε τον κόσμο. Επομένως, μας χρειάζεται και μία ομοιόμορφη γνώμη, που θα απορρίπτει την προσωπική γνώμη κάθε ατόμου και θα δίνει βάση μόνο σε όσα υποστηρίζουν τα ομοιογενή σύνολα. Το όνομα της; Κοινή γνώμη. Στην πραγματικότητα, η εξουσία ορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού, ευθυγραμμίζει την κοινή γνώμη με τις προτιμήσεις της και μετά την επικαλείται, είτε σαν τετελεσμένο γεγονός, είτε σαν αλάθητο τεκμήριο. Έτσι, η κοινή γνώμη αναγορεύεται ταυτόχρονα σε ρυθμιστή των εξελίξεων, ανώτερη αρχή, λαϊκή ετυμηγορία και φάρο τελειότητας. Σύμφωνα με το άρθρο του Μπουρντιέ:

«Με λίγα λόγια και απλά μιλώντας, ο πολιτικός είναι αυτός που λέει: «ο Θεός είναι μαζί μας». Το ισοδύναμο του «ο Θεός είναι μαζί μας» σήμερα είναι το «η κοινή γνώμη είναι μαζί μας». Τέτοιο είναι το θεμελιώδες αποτέλεσμα της έρευνας γνώμης: να συγκροτήσει την ιδέα ότι υπάρχει μια ομόφωνη κοινή γνώμη και επομένως να νομιμοποιήσει μια πολιτική και να ενισχύσει τις σχέσεις ισχύος που την υποστηρίζουν ή την καθιστούν δυνατή».

Η κοινή γνώμη ποτέ δεν μπορεί να είναι ριζοσπαστική και καμία κοινή γνώμη δεν ήταν επικίνδυνη για την εξουσία, αφού είναι τόσο κοινή που στερείται κάθε πρωτοτυπίας. Η εξουσία θα απευθύνει ένα ερώτημα στους πολίτες και ταυτόχρονα θα γνωστοποιήσει και τις πιθανές απαντήσεις, δηλαδή θα κατασκευάσει την κοινή γνώμη για μία χρήση με συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης, αφού είναι σίγουρη για την απάντηση. Μία προσεκτικά διατυπωμένη ερώτηση, η πρόσθεση ενός διαζευκτικού «ή» και η μαεστρική χρήση λέξεων όπως «μπορεί» και «ίσως» εξασφαλίζουν ότι ο μάρτυρας θα καταθέσει αυτό που πρέπει στο εδώλιο των δημοσκοπήσεων. Το μόνο που έχει σημασία είναι να αναγκάσεις το κοινό να αποκτήσει μία γνώμη που επιδοκιμάζει αυτά που έχεις σκοπό να κάνεις. Όταν η πλειοψηφία του λαού δεν συμφωνεί με τις αποφάσεις της κυβέρνησης, τότε το μόνο που έχει να κάνει η κυβέρνηση είναι να πάρει τους προβολείς της δημοσιότητας μακριά από την πλειοψηφία και να τους στρέψει πάνω σε αυτούς που συμφωνούν με την κυβέρνηση. Πάντα θα υπάρχουν κάποιοι που συμφωνούν με τις κυβερνητικές αποφάσεις, όσο ακραίες και αν είναι, και αν δεν υπάρχουν θα εξαγοραστούν ή θα δημιουργηθούν με την κατάλληλη προπαγάνδα των ΜΜΕ. Από τη μία, προβάλλουμε συστηματικά τους δικούς μας, από την άλλη εξαφανίζουμε εντελώς αυτούς που διαφωνούν, περιμένετε πέντε λεπτά, έτοιμη η συλλογική παραίσθηση, ο λαός μίλησε, ας σεβαστούμε τους πολλούς, έτσι λειτουργεί η δημοκρατία και πάμε για άλλα.

Ανατρέχοντας στο παρελθόν, θα δούμε ότι η κοινή γνώμη οφείλεται για τόσο κραυγαλέα εγκλήματα, που οποιοσδήποτε σοβαρός άνθρωπος θα καταλάβαινε ότι πρέπει να τελειώνουμε άμεσα με την υποτιθέμενη αυθεντία της γιατί το μόνο που εγγυάται η συνεχιζόμενη επίκληση στην κοινή γνώμη είναι η μακροημέρευση της δυναστείας της βλακείας. Η ρήση του Γάλλου φιλοσόφου και συγγραφέα Βολταίρου «Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμα σου να το λες» αποκτάει νόημα όταν υπάρχει κάτι που έχεις να πεις. Σε διαφορετική περίπτωση, γιατί να υπερασπιστώ το δικαίωμα σου να παπαγαλίζεις τη γνώμη που κατασκεύασε κάποιος άλλος για να προασπίσει το προσωπικό του συμφέρον; Ο αγώνας για την ελευθερία της γνώμης δικαιώνεται μόνο στην περίπτωση που υπάρχουν γνώμες και θέλουν να ακουστούν και όχι όταν δεχόμαστε παθητικά την αναπαραγωγή της ασόβαρης και θνησιγενής κοινής γνώμης. Σε κάθε χρονική περίοδο, οι άνθρωποι πρέπει να αγωνίζονται για να είναι ο εαυτός τους, να χρησιμοποιούν το δικό τους μυαλό, να έχουν τη δική τους συμπεριφορά και να εκφράζουν τη δική τους γνώμη. Ένα γκρουπ των 30 ατόμων που χαζεύουν τον ίδιο πίνακα ζωγραφικής σε ένα μουσείο, μπορεί να έχουν 30 διαφορετικές γνώμες, χωρίς να νιώσουν ούτε στιγμή την ανάγκη να επιβάλλουν την άποψη τους στον διπλανό τους, να προσπαθήσουν να του εμφυσήσουν τα κριτήρια του σκεπτικού τους ή να εκφέρουν μία κοινή γνώμη στον ξεναγό τους.

«Γνωρίζοντας την ανοησία της πλειοψηφίας, με σιγουριά μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η ευρέως διαδεδομένη άποψη, μάλλον θα είναι ανόητη, παρά συνετή» έλεγε ο Μπέρτραντ Ράσελ για να προσθέσει ο Σκοτ Άνταμς ότι «ποτέ δεν πρέπει να υποτιμάς την ηλιθιότητα της κοινής γνώμης». Η επικράτηση της πλειοψηφίας δεν συμβαδίζει με την επιβολή της δικαιοσύνης και πρέπει να είσαι συνταρακτικά βλάκας για να περιμένεις την εμφάνιση της αρετής από το στρατόπεδο των πολλών. Τα παραδείγματα από την ελληνική και ξένη ιστορία αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Η κοινή γνώμη της ναζιστικής Γερμανίας ήταν αναφανδόν υπέρ του Χίτλερ στις αρχές του 1940. Την εποχή της δεύτερης στρατιωτικής εισβολής στο Ιράκ, την άνοιξη του 2003, η πλειοψηφία του αμερικανικού λαού έκρινε ότι δεν ήταν λάθος ο πόλεμος. Την περίοδο 1996-2004, όταν ο παντοδύναμος σοσια-ληστής Άκης Τσοχατζόπουλος και η παρεούλα του αποκτούσαν αμύθητα πλούτη, ο ελληνικός λαός ψήφιζε ΠΑΣΟΚ και αδιαφορούσε για τα αίσχη και τα σκάνδαλα που διαδραματιζόταν μπροστά στα μάτια του. Ο φτερωτός γιατρός – πρώην δήμαρχος της Θεσσαλονίκης Βασίλης Παπαγεωργόπουλος, επί των ημερών του οποίου έκαναν φτερά δεκάδες εκατομμύρια ευρώ από τα ταμεία του Δήμου Θεσσαλονίκης, εκλέχτηκε επτά φορές βουλευτής και τρεις φορές δήμαρχος από το λαό της Θεσσαλονίκης (στις δημοτικές εκλογές που έγιναν τον Οκτώβριο του 2002 έλαβε το εξωπραγματικό ποσοστό του 54,19%!). Το πλεόνασμα σε πλειοψηφία σπανίως μπορεί να αντικαταστήσει το έλλειμα σε λογική.

(Το παραπάνω κείμενο δημοσιεύτηκε αυτούσιο στο δεύτερο βιβλίο μου «Βήτα όπως Βλακεία» που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβρη του 2013 στις σελίδες 85-95)