Η αναρχική μέθοδος.
Υπάρχουν τρεις βασικές αντιφάσεις σε ότι αφορά τη σχέση που ενώνει την πολιτική θεωρία του ελευθεριακού προτάγματος με την συλλογική πρακτική του. Η πρώτη αντίφαση έχει να κάνει με τον τρόπο που μπορούμε να προχωρήσουμε απ’ το “μικρό” στο μεγάλο, από το τοπικό στο κεντρικό κι ύστερα στο παγκόσμιο, χωρίς να ασκήσουμε καταναγκασμό, ή να χρειαστεί να επιβάλλουμε την θέληση μας στα υπόλοιπα μέρη της κοινωνίας. Η δεύτερη αντίφαση αφορά την ίδια την άμεση δημοκρατία, με την έννοια της κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης σε μαζική κλίμακα. Πιο συγκεκριμένα, το πρόβλημα έγκειται στον τρόπο με τον οποίο είναι δυνατόν να διασφαλίσουμε ότι τα όργανα της λαϊκής αυτοκυβέρνησης θα εκπροσωπούν πρωτίστως τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Ότι θα συμπυκνώνουν και θα εκφράζουν συντεταγμένα την συλλογική βούληση τους αναφορικά με την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει να κινηθεί ο ριζικός μετασχηματισμός της κοινωνίας. Για να το πούμε διαφορετικά, εκείνο που διακυβεύεται είναι το ίδιο το πρόγραμμα της κοινωνικής επανάστασης, το περιεχόμενο της επαναστατικής διαδικασίας. Τέλος, ένα τρίτο ζήτημα που παρουσιάζεται με την μορφή μιας σύγκρουσης ανάμεσα στις διακηρυγμένες αρχές της αναρχικής πολιτικής θεωρίας από την μία, και τον τελικό σκοπό του επαναστατικού προτάγματος από την άλλη, είναι η μεθοδολογία που πρέπει να επιστρατεύσουν οι αναρχικοί για να προστατέψουν τις ανοικτές συλλογικές δομές τους από την συστηματική δραστηριότητα συντεταγμένων πολιτικών μειοψηφιών και οργανωμένων κομματικών στρατών, με απώτερο σκοπό την ουσιαστική υπονόμευση της λειτουργίας των μαζικών λαϊκών οργάνων και τελικά τη διάλυση τους.
Στο φως αυτών των αντιφάσεων θεωρώ ότι πρέπει να προβληματιστούμε γύρω από μια σύγχρονη μεταβατική στρατηγική για το αναρχικό κίνημα και σε αυτό το κείμενο, ειδικά από τη στιγμή που η συνέπεια μέσων και σκοπών είναι το διακριτικό που διαχωρίζει την αναρχία απ’ όλα τα υπόλοιπα ετερόνομα προλιτικά προτάγματα. Συνακόλουθα, σε αυτό το κείμενο, θα επιχειρήσω να διατυπώσω μια αρχική προβληματική αναφορικά με την πρώτη κατά σειρά αντίφαση. Ως προς το πώς προχωράμε, μια παραδοσιακή αναρχική άποψη εκκινεί από την έμφαση στον τοπικό χαρακτήρα των δράσεων, την ενίσχυση των δεσμών ανάμεσα στην αναρχική ομάδα και την κοινότητα, ή την όσμωση της συλλογικότητας με τα κοινωνικά υποκείμενα που εμπλέκονται στην ταξική πάλη μέσα από την διαρκή κι έμπρακτη ταξική αλληλεγγύη. Από αυτή την άποψη, οι αναρχικοί θα όφειλαν να συμμετέχουν σε τοπικού ενδιαφέροντος κινητοποιήσεις ή δράσεις που εκτυλίσσονται σε σκόπιμα περιορισμένη κλίμακα, οι οποίες εκδηλώνονται σε ευθεία αντιστοιχία με τις υλικές ανάγκες μιας κοινότητας, τις οποίες αμφισβητούν οι αφ’ υψηλού σχεδιασμοί του Κράτους. Υπόδειγμα μιας τέτοιας αναρχικής παρέμβασης είναι σίγουρα η περίπτωση της Κερατέας, πριν από μερικά χρόνια.i Οι δράσεις αυτές εμπεριέχουν την προοπτική να αναδείξουν έμπρακτα την ασυμβατότητα ανάμεσα στις ανάγκες και τις επιθυμίες της κοινότητας από την μία, και τις σκοπιμότητες ενός άγριου καπιταλισμού που υπηρετεί αδιάντροπα η κρατική διαχείριση από την άλλη. Η συγκροτημένη παρέμβαση των αναρχικών θα μπορούσε να δώσει συγκρουσιακά χαρακτηριστικά σε μια κατά τα άλλα υποβόσκουσα διαμάχη, ή εκεί που ήδη η σύγκρουση βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, να ενισχύσει τις δυνάμεις των τοπικών κοινωνικών στην άνιση αναμέτρηση τους ενάντια στον κρατικό λεβιάθαν. Θα μπορούσε ακόμα να κοινωνικοποιήσει τις αναρχικές ιδέες, αλλά και να μπολιάσει το ταξικό φαντασιακό των κοινωνικών υποκειμένων με τις αρχές, τις πρακτικές και τις αξίες του ελευθεριακού προτάγματος, όπως συνέβηκε π.χ. στην ΒΙΟΜΕ, σε μια αμοιβαία ανταλλαγή ανάμεσα στον αναρχικό χώρο και το ευρύτερο ανταγωνιστικό κίνημα.
Ωστόσο, τίθεται ξανά επιτακτικά το ζήτημα: Γιατί να κόβουμε ένα, ένα τα κεφάλια απ’ την Λερναία Ύδρα, αντί να βάλουμε ως στόχο την εξόντωση του ίδιου του θηρίου; Τι νόημα θα είχε να αποτρέψουμε την απαλλοτρίωση απ’ το κεφάλαιο ενός κοινόχρηστου πάρκου, ή ενός δημόσιου χώρου που ανήκει δικαιωματικά στα προλεταριακά στρώματα, αν δεν έχουμε έναν τρόπο να καταπολεμήσουμε τον καπιταλισμό στο επίπεδο της κεντρικής εξουσίας; Έχω εδώ κατά νου την εμπειρία από τα πρωτοβάθμια σωματεία των εργαζόμενων, ακόμα και τα πιο μαχητικά από αυτά, που κάθε φορά καλούνται να διεξάγουν διαπραγμάτευση με την εργοδοσία με πιο δυσμενείς όρους, στον βαθμό που το θεσμικό πλαίσιο αλλάζει συνεχώς προς το χειρότερο, έπειτα από τις συνεχείς κι ενεργητικές νομοθετικές παρεμβάσεις της κεντρικής κυβέρνησης σε βάρος των εργαζόμενων. Ας ανατρέξουμε εδώ σε μια παλιότερη κριτική παρατήρηση του Μαρξ, ο οποίος έγραψε το 1871 , σε μια επιστολή του προς τον Φ. Μπόλτε, “η προσπάθεια να υποχρεωθούν κάποιοι κεφαλαιοκράτες σε κάποιο εργοστάσιο ή σε κάποιο βιομηχανικό κλάδο με απεργίες, κτλ. να μειώσουν τις ώρες εργασίας ειναι μια κίνηση καθαρά οικονομική. Απεναντίας, ένα κίνημα που έχει σκοπό να επιβάλλει την ψήφιση ενός νόμου για το οκτάωρο κτλ. είναι κίνημα πολιτικό. Κι έτσι, από τα σποραδικά κινήματα των εργατών, αναπτύσσεται παντού ένα πολιτικό κίνημα, δηλαδή ένα κίνημα της τάξης, που αποσκοπεί στην υλοποίηση των συμφερόντων της με γενικευμένη μορφή, δηλαδή με μια μορφή που έχει γενική ισχύ για όλη την κοινωνία”.ii Για να μην αναφερθώ εδώ στον ακίνδυνο και ανώδυνο χαρακτήρα κάποιων μεμονωμένων δράσεων, οι οποίες αφομοιώνονται με ευκολία από το σύστημα, μέσω ενός χαζοχαρούμενου εναλλακτισμού που πιθηκίζει αδέξια κάποια αποσπασματικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής αυτοδιεύθυνσης. Και τελικά, αν δεχτούμε αξιωματικά ότι η αναρχική μέθοδος συνεπάγεται αυστηρά την γονιμοποίηση των ταξικών αγώνων που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη, θα πρέπει να αναρωτηθούμε ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος των αναρχικών εκεί που η σιδερένια γροθιά του Κράτους και ο φόβος της πείνας που προκαλεί ο καπιταλισμός, έχουν επιβάλει την ηττοπάθεια και την ακινησία στα καταπιεσμένα στρώματα της κοινωνίας.
Αμέσως, κάποιος θα σκεφτόταν ότι σ’ αυτή την περίπτωση το βάρος της οργανωμένης δραστηριότητας των αναρχικών μετατίθεται αυτόματα στην κεντρική πολιτική σκηνή, ώστε να αμφισβητηθούν με τρόπο καθολικό οι συνθήκες που αναπαράγουν την ανισοκατανομή της δύναμης σε όλα τα επίπεδα κι έχουν ως αποτέλεσμα τον θεσμοποιημένο ετεροκαθορισμό του προλεταριάτου. Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να ανατρέξουμε στην δημόσια κριτική που διατύπωσε η αναρχική ομάδα Καθοδόν για την πολιτική δράση της πιο αναγνωρίσιμης αναρχικής συλλογικότητας των ημερών μας, του Ρουβίκωνα.iii Εκείνο που φαίνεται ότι προσάπτουν στον Ρουβίκωνα οι σύντροφοι της Καθοδόν στο απολογιστικό κείμενο που συνέταξαν για να τεκμηριώσουν πολιτικά και αξιακά την αποχώρηση τους από την Αναρχική Ομοσπονδία, είναι ότι ο Ρουβίκωνας παράγει πολιτική με όρους θεάματος, δηλαδή χωρίς να σχετίζεται πραγματικά με τα υποκείμενα στα οποία υποτίθεται ότι απευθύνεται μέσα απ’ τη δραστηριότητα του.iv
Κι αν η μέθοδος του Ρουβίκωνα μπορεί κατά κάποιον τρόπο να εκληφθεί ως μια “επικαιροποιημένη”, μη βίαιη εκδοχή της παραδοσιακής αναρχικής “προπαγάνδας με την πράξη”, την ίδια στιγμή γίνεται αξιόλογη προσπάθεια να αναπτυχθούν δομές αυτοοργάνωσης μέσα στους κόλπους της συλλογικότητας που θα είναι σε θέση να ανταποκριθούν σε μια σειρά από πιεστικές υλικές ανάγκες της προλεταριακής κοινωνικής βάσης. Για παράδειγμα, αναφέρω εδώ το Κοινωνικό Ιατρείο που λειτούργησε πριν από κάποια χρόνια στα Εξάρχεια, ή την αυτοσχέδια “υπηρεσία πυρόσβεσης” , που παίρνει σιγά, σιγά μορφή μετά τις οδυνηρές πυρκαγιές του καλοκαιριού. Επιπλέον, ενώ είναι εν μέρει κατανοητές οι ενστάσεις που εκφράζει η Καθοδόν στο κείμενο της, θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσουμε ότι με τις δυναμικές παρεμβάσεις του σε μεγάλες εμπορικές αλυσίδες (π.χ. Public), ή μικρομάγαζα στον χώρο της εστίασης, κλπ., η οργάνωση καταβάλλει φιλότιμες προσπάθειες να καλύψει το τραγικό κενό στην ταξική οργάνωση ενός μεγάλου τμήματος του προλεταριάτου, που έχει αφήσει σε αυτούς τους τομείς της παραγωγής η εκφυλισμένη και παρακμιακή συνδικαλιστική γραφειοκρατία. Επίσης, οι καλοσχεδιασμένες, προπαγανδιστικές ενέργειες του Ρουβίκωνα σίγουρα συντελούν στην αποκατάσταση του “καλού ονόματος” του αναρχισμού στους φτωχοδιάβολους και τις υποτελείς κοινωνικές ομάδες, που μέχρι τώρα γνώριζαν για τον αναρχισμό μόνο μέσα απ’ την μαύρη προπαγάνδα των συστημικών ΜΜΕ. Από την άλλη, ο αποσπασματικός , hit & run χαρακτήρας αυτών των δράσεων είναι λογικό να καλλιεργεί μια λογική εφησυχασμού κι ανάθεσης στην κοινωνική βάση, που έρχεται σε αντίθεση με την κλασσική αναρχική μέθοδο, όπως προσπαθήσαμε να την ερμηνεύσουμε πιο πάνω. Ακόμα χειρότερα, η μέθοδος αυτή ίσως είναι καλή και ωφέλιμη για τον Ρουβίκωνα, από την άποψη της αύξησης της δημοφιλίας της οργάνωσης, αλλά ίσως όχι τόσο για τα ίδια τα ταξικά υποκείμενα που προασπίζεται και για τα συμφέροντα τους. Κι αυτό γιατί παρά την έμπρακτη ταξική αλληλεγγύη εκ μέρους των αναρχικών, αν η παρουσία της οργάνωσης δεν είναι μόνιμη και διαρκής στους χώρους δουλειάς στους οποίους παρεμβαίνει, είναι πιθανό ότι οι προλετάριοι θα μείνουν εκτεθειμένοι και χωρίς συλλογικά μέσα για την αυτοάμυνα τους απέναντι στις εκδικητικές διαθέσεις της εργοδοσίας, μόλις ο κουρνιαχτός από την παρέμβαση κατακαθίσει.
Οι παραπάνω παρατηρήσεις επουδενί δεν έχουν βέβαια σκοπό να “ξεσκεπάσουν” τυχόν “ηγεμονικές βλέψεις” της μίας, ή της άλλης οργάνωσης, ή να δυσφημίσουν τον έναν, ή τον άλλον τρόπο σκέψης και δράσης. Ο σκοπός μου εδώ πιο πολύ είναι να διερευνήσω τα ζητήματα που θέτει η αναρχική μέθοδος μέσα στις δυσμενείς αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες της ιστορικής συγκυρίας που διανύουμε, όπου οι δυνάμεις της ταξικής αυτονομίας βρίσκονται σε διαρκή υποχώρηση. Πολλές φορές είμαστε αναγκασμένοι να γυρίσουμε πίσω στην εποχή της Πρώτης Διεθνούς και να ανατρέξουμε στην πολεμική ανάμεσα στους οπαδούς του Μαρξ και του Μπακούνιν, προκειμένου να αντλήσουμε παραδειγματικές διατυπώσεις και αρχετυπικά επιχειρήματα ως προς τις διαφορές ανάμεσα στο εξουσιαστικό μοντέλο του σοσιαλισμού και την ακρατική, αποκεντρωμένη εκδοχή του, που πρέσβευαν οι αναρχικοί. Η διαφορά με την εποχή μας βέβαια είναι ότι στις μέρες μας δεν υπάρχει ένα ρωμαλέο κίνημα της εργατικής τάξης , για τις πολιτικές τύχες του οποίου θα κονταροχτυπηθούν τα δύο διαμετρικά αντίθετα προτάγματα. Δεν είναι πια αυτό το ταξικό υπέδαφος της αντιπαράθεσης κι αν οι ορθόδοξοι κομμουνιστές είναι ικανοποιημένοι να αναμασούν παρωχημένες μαρξικές φόρμουλες για την ερμηνεία της κοινωνικής πραγματικότητας, οι αναρχικοί είναι υποχρεωμένοι να επανεφεύρουν την μαχητική φιγούρα του σύγχρονου προλετάριου, πάνω στα συντρίμμια του παλιού εργατικού κινήματος.v Να δημιουργήσουν απ’ το μηδέν μια ζωντανή ταξική κουλτούρα , σε συνθήκες όπου η κοινωνική τάξη είτε έχει εξαφανιστεί ολοσχερώς, ή έχει υποβαθμιστεί σε ένα από τα πολλά ετερόκλητα στοιχεία που συνθέτουν τις αντιφατικές ταυτότητες των σύγχρονων κοινωνικών υποκειμένων.vi
Έτσι, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, η μεταφορά της κοινωνικής πάλης στην κεντρική πολιτική σκηνή δεν μπορεί να προσανατολίζεται μονοδιάστατα γύρω απ’ την κατάληψη της κρατικής εξουσίας από έναν μονολιθικό πολιτικό φορέα. Ένα κόμμα που απλώς θα χρησιμοποιήσει αυτή την εξουσία προς όφελος μιας κοινωνικής τάξης που έχει πάψει να υπάρχει με την έννοια του συνεκτικού υποκειμένου που την εννοούσαμε έναν αιώνα πριν. Από την άλλη, ούτε η αντίληψη του “χτίζω καταστρέφοντας” φαίνεται πως είναι ικανή να οδηγήσει τη σκέψη μας ένα βήμα πιο πέρα. Με αυτό εννοώ ότι η μονοδιάστατη έμφαση στην αδιαμφισβήτη ανάγκη για την κατάργηση της Κρατικής αρχής, δεν απαντά στο κρίσιμο στρατηγικό ερώτημα της δημιουργίας των κατάλληλων συνθηκών για μια ενότητα των υποτελών τάξεων από-τα-κάτω. Οι αναρχοσυνδικαλιστές βρήκαν αυτές τις συνθήκες της ταξικής ενότητας στις αντικειμενικές δομές της σύγχρονής βιομηχανίας, η οποία έδωσε κοινωνικό υπόβαθρο στην παραγωγή και καθιέρωσε οργανικούς δεσμούς ανάμεσα στην παραγωγική δραστηριότητα των διαφορετικών τμηματων του προλεταριάτου. Στην εποχή της αποβιομηχάνισης των μητροπόλεων του διεθνοποιημένου καπιταλισμού, αυτή η αντικειμενική οικονομική βάση της ταξικής ενότητας έχει εκλείψει. Μολαταύτα, η τάση προς μια εντεινόμενη αυτοματοποίηση της παραγωγής έχει παράξει αντικειμενικά την τεχνολογική βάση για την οικοδόμηση μιας ενότητας των υποτελών κοινωνικών τάξεων γύρω από την αρχή της γενικευμένης άρνησης της εργασίας.vii Γύρω δηλαδή από έναν διττό αποκλεισμό που έχει επιβληθεί στο σύγχρονο προλεταριακό υποκείμενο απ’ το καθεστώς του νεοφιλελεύθερου ολοκληρωτισμού. Αποκλεισμός τόσο από τις δομές της οικονομίας, όπου η μεγιστοποίηση της καπιταλιστικής κερδοφορίας συναρτάται άμεσα με την αποβολή ενός αυξανόμενου κομματιού ζωντανής εργασίας απ’ την παραγωγή, ή την επιστροφή της σε προκαπιταλιστικές μορφές οικονομικής εκμετάλλευσης, όσο κι από τις διαδικασίες αναπαραγωγής της κοινωνίας, όπου το κεφάλαιο σφετερίζεται ένα ολοένα και μεγαλύτερο μέρος των δημόσιων πόρων και απαγορεύει στα πληβειακά στρώματα την προσβαση σε αυτούς.viii
i Κ. Νασιώκα, Κερατέα 2010. Νέες χωρικές εμπειρίες αντίστασης και υποκειμενοποίησης, https://forkeratea.com/local/blog-post_5454/.
ii Κ. Μαρξ- Φ. Ένγκελς, Για τον Αναρχισμό (Σύγχρονη Εποχή) σελ. 89.
iv Φυσικά, αυτή είναι μόνο μια ερμηνεία του γράφοντος. Σε περίπτωση που η συλλογικότητα διαφωνεί με την συγκεκριμένη απόδοση νοήματος του κειμένου της, είμαι ανοιχτός σε παρατηρήσεις και διορθώσεις.
v Για περισσότερα, παραπέμπω τον αναγνώστη στο εξαιρετικό κείμενο της Κ. Νασιώκα αναφορικά με τον μετασχηματισμό που έχει υποστεί η σύγχρονη προλεταριακή τάξη και περιλαμβάνεται στον συλλογικό τόμο “Ανοιχτός μαρξισμός, φετιχισμός, κρίση και άρνηση στη σύγχρονη κριτική σκέψη” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νήσος.
vi Περί “ταξισμού” και κεντρικότητας της τάξης, https://www.alerta.gr/archives/20657.
vii Η εργασία δεν είναι πια αυτό που ήταν, https://www.iforinterview.com/ergasia-den-einai-pia-auto-pou-htan/.
viii Το δημόσιο έξω και πέρα απ’ το Κράτος, https://www.alerta.gr/archives/22360.
