Στην ιστορία του επαναστατικού κινήματος υπάρχουν πολλές φιγούρες με διφορούμενο ρόλο και δράση. Η περίπτωση του Σεργκέι Ντεγκάγεφ, Ρώσου τεροριστή της Ναρόνταγια Βόλια, ίσως τις ξεπερνάει όλες, με κριτήριο το σύνολο της ζωής του αλλά και την τελική του κατάληξη.
Το κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο της εποχής
Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα στην Ρωσία ήταν μια περίπλοκη εποχή. Στα 1861 καταργήθηκε η δουλοπαροικία από τον Τσάρο Αλέξανδρο ΙΙ, με σκοπό την σταδιακή μετάβαση σε ένα δυτικού τύπου καπιταλιστικό σύστημα, που δεν μπορούσε να υπάρξει όσο ίσχυαν ακέραιες οι παλιές δομές εξουσίας και ιδιοκτησίας. Ωστόσο, τα πράγματα μάλλον έτειναν προς το χειρότερο για τους φτωχούς μουζίκους, οι οποίοι σίγουρα δεν έλαβαν αυτό που τους άξιζε στην νομή της γης.
Ήταν επίσης η εποχή της άνθισης του επαναστατικού Ναροντνικού (Λαϊκιστικού) κινήματος, όπου νεαροί Ρώσοι ριζοσπάστες διανοούμενοι, επηρεασμένοι από τον Αλέξανδρο Χέρτσεν, τον Μπακούνιν αλλά και τον Μαρξ, πραγματοποίησαν την “Κάθοδο στον Λαό”, για να διαφωτίσουν και να ριζοσπαστικοποιήσουν τους φτωχούς αγρότες, προς μια σοσιαλιστική κατεύθυνση, αλλά απέτυχαν οικτρά. Εκείνη την εποχή δημιουργήθηκε η Οργάνωση “Ζεμλιά ι Βόλια” (Γη κι Ελευθερία), η οποία έδρασε με ποικίλους τρόπους: Από “κύκλους μελέτης” των ριζοσπαστικών ιδεών έως και τεροριστικές ενέργειες, όπως η αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του Τσάρου στα 1879.
Αυτή η τελευταία δράση επέφερε οξύτατη καταστολή από τις αρχές, εκτελέσεις και φυλακίσεις μελών, αλλά προκάλεσε και μια ρήξη στο εσωτερικό της οργάνωσης, σχηματίζοντας δυο σαφείς τάσεις: Η τάση που προέκρινε την παύση των τεροριστικών ενεργειών και έδινε έμφαση στην δουλειά για ένα επαναστατικό κίνημα από τα κάτω, επηρεασμένη κυρίως από τα Μαρξικά έργα, πήρε το όνομα “Τσόρνι Περεντέλ” (Μαύρη/Καθολική Αναδιανομή). Η αντίθετη τάση, αυτή δηλαδή που αποφάσισε να συνεχίσει την τεροριστική δράση, ονομάστηκε Ναρόντναγια Βόλια (Λαϊκή Θέληση/Ελευθερία).
Η Ναρόντναγια Βόλια σύντομα “καταδίκασε” τον Τσάρο Αλέξανδρο ΙΙ σε θάνατο και αφιέρωσε όλες της τις δυνάμεις στην εκτέλεση αυτού του σχεδίου, εν μέσω στενής παρακολούθησης από την Οχράνα, την μυστική αστυνομία, που προσπαθούσε να διεισδύσει στις γραμμές της και να την διαλύσει. Ένα είναι σίγουρο: Η περίοδος που ακολούθησε την δημιουργία της οργάνωσης ήταν μια εποχή πολύ επικίνδυνη για να είσαι στρατιωτικός, αστυνομικός, πράκτορας, ακόμη και…Τσάρος! Οι τεροριστές κατάφεραν εν τέλει να εκτελέσουν τον Αλέξανδρο ΙΙ την 1η (13η με το Γρηγοριανό) Μαρτίου του 1881.
(Περισσότερα για την ιστορία της οργάνωσης και την εκτέλεση του Τσάρου μπορείτε να βρείτε σε άλλο άρθρο του Alerta.gr )
Οι καταβολές του Ντεγκάγεφ και η επαναστατική του δράση
Ο Σεργκέι Ντεγκάγεφ γεννήθηκε στα 1857 στην Μόσχα, ακριβώς δηλαδή την εποχή που ξεκινούσε όλη αυτή η περίπλοκη περίοδος της ρωσικής ιστορίας. Ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός γιατρός και κρατικός σύμβουλος και πέθανε σχετικά νωρίς, στα 1860, αλλά η μητέρα του ήταν μια καλλιεργημένη και προοδευτική γυναίκα, που εμπνεόταν από τις ριζοσπαστικές ιδέες και στάθηκε αλληλέγγυα στον σκοπό των νεαρών ναροντνικών. Ο Σεργκέι είχε επίσης έναν μικρότερο αδελφό και τρεις αδελφές. Εκτός από την μεγαλύτερη αδελφή του, Μαρί, όλα τα υπόλοιπα αδέλφια του σχετίστηκαν από νωρίς με την Ναρόντναγια Βόλια, επηρεάζοντας και τον ίδιο. Όμως ο Σεργκέι, ως ο μεγαλύτερος αδελφός της οικογένειας, έπρεπε ταυτόχρονα να φροντίσει και για την επιβίωσή τους. Έτσι, εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι σε μικρή ηλικία είχε φοιτήσει σε σχολείο νεαρών δοκίμων, εντάχθηκε στην Στρατιωτική Ακαδημία Μιχαηλόφσκα της Αγ. Πετρούπολης.
Μέσα στους κύκλους των στρατιωτικών όμως, ο Ντεγκάγεφ ξεκίνησε να οργανώνει υπόγειους επαναστατικούς πυρήνες, όπως ήταν πολύ συνηθισμένο την εποχή εκείνη να κάνουν τα μέλη του ναροντνικού κινήματος. Σύντομα η δράση του κίνησε τις υποψίες των ανωτέρων, αλλά και της αστυνομίας, που αν και δεν είχαν απτές αποδείξεις, τον απέβαλαν από την Ακαδημία στα 1879. Ο Σεργκέι αναγκάστηκε να αλλάξει καριέρα και να γίνει μαθητευόμενος μηχανικός στους σιδηρόδρομους, στο Ινστιτούτο της Αγ. Πετρούπολης. Ωστόσο, η αλλαγή αυτή αποδείχθηκε κομβικής σημασίας, καθώς την εποχή αυτή ήταν που εντάχθηκε κι επίσημα στην Ναρόντναγια Βόλια, μετά την επαφή του με τους κύκλους της οργάνωσης στην σχολή του.
Όπως είπαμε, η Οργάνωση είχε ήδη “καταδικάσει” τον Τσάρο σε θάνατο και ο νεαρός Νεγκάγεφ ενεπλάκη στις ενέργειες των διαφόρων αποπειρών εναντίων του. Όταν εν τέλει η Ναρόντναγια Βόλια πέτυχε τον σκοπό της, στα 1881, ο Σεργκέι πιθανότατα είχε κάποιον βοηθητικό ρόλο. Συνελήφθη ως ύποπτος, αλλά η ενοχή του δεν αποδείχθηκε κι έτσι γλίτωσε σαν από θαύμα την εκτέλεση.
Επαναστάτης ή Πράκτορας της Οχράνα;
Την περίοδο μετά την εκτέλεση του Τσάρου ένα τρομερό κύμα καταστολής χτύπησε του Ναροντνικούς, από το οποίο δεν ξέφυγε ο αδερφός του Σεργκέι, Βλαντιμίρ Ντεγκάγεφ, ο οποίος συνελήφθη από την Οχράνα τον Νοέμβρη του 1881.
Την εποχή εκείνη, επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών ήταν ο περιβόητος και μισητός στους επαναστάτες Γκεόργκι Σουντέικιν, ο οποίος είχε στήσει ένα ευρύ δίκτυο ρουφιάνων στο εσωτερικό των επαναστατικών οργανώσεων. Ο Σουντέικιν πρότεινε στον Βλαντιμίρ να του χαρίσει την ζωή, αν αυτός συνεργαζόταν με την Οχράνα απέναντι στην Ναρόντναγια Βόλια. Ο Βλαντιμίρ ωστόσο κατάφερε να ειδοποιήσει τους συντρόφους του για αυτή την εξέλιξη. Εκείνη την περίοδο ο ρητός κανόνας των Ναροντνικών ήταν πως, εφόσον κάποιο μέλος συνεργαστεί με τις αρχές, αν ήθελε να του χαριστεί η ζωή και να συνεχίσει να είναι μέλος της οργάνωσης, έπρεπε να εκτελέσει τον Αστυνομικό στον οποίο λογοδοτούσε. Με αυτό το σκεπτικό και με την πρόφαση ότι συνεργάζεται, ο Βλαντιμίρ -και με την μεσολάβηση του Σεργκέι- προσπάθησε να κανονίσει μια ενέδρα για τον Σουντέικιν, ώστε η Οργάνωση να τον εκτελέσει. Ο Σεργκέι, ο οποίος πλέον είχε αποκαλυφθεί ως μέλος της Ν.Β., συναντήθηκε πολλές φορές με τον Σουντέικιν, καθώς υποτίθεται πως θα έπαιζε τον ρόλο του μεσάζοντα, αλλά τελικά η εκτέλεση αναβλήθηκε, λόγω της αυξημένης καταστολής και των συλλήψεων που συνέβησαν την ίδια περίοδο απέναντι στους επαναστάτες. Η εκούσια ή ακούσια συμμετοχή του Σεργκέι και του Βλαντιμίρ στις συλλήψεις αυτές δεν εξακριβώθηκε, ούτε και αν εν τέλει ο Σουντέικιν τους χρησιμοποίησε απλά για να ξεσκεπάσει μεγαλύτερο αριθμό μελών της Οργάνωσης, το αποτέλεσμα όμως ήταν λίγο έως πολύ αυτό.
Από κει και πέρα, όλη η πορεία του Ντεγκάγεφ είναι ένα περίπλοκο μπερδεμένο νήμα, για την άκρη του οποίου οι ιστορικοί διαφωνούν. Το σίγουρο είναι ότι στα 1882 ο Ντεγκάγεφ ήταν ήδη πράκτορας της Οχράνα, κάτι που παραδέχτηκε κι ο ίδιος στο ειδικό “δικαστήριο” που έστησε γι αυτόν η Ναρόντναγια Βόλια έναν χρόνο αργότερα.
Πριν από αυτό όμως, ο Σεργκέι είχε μετακομίσει στην Τιφλίδα, για να ξεφύγει θεωρητικά από την Οχράνα και για να εργαστεί στους σιδηρόδρομους. Εκεί εντάχθηκε στους τοπικούς κύκλους της Οργάνωσης, παρουσιάζοντας εαυτόν ψευδώς ως μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της. Όλως περιέργως, σύντομα η καταστολή χτύπησε την πόρτα της Ναρόνταγια Βόλια και στην Τιφλίδα. Έπειτα, του ανατέθηκε να μετακομίσει στην Οδησσό και να οργανώσει ένα παράνομο τυπογραφείο. Κι εκεί, έπειτα από ελάχιστο χρονικό διάστημα, η Οργάνωση ξεσκεπάστηκε από την Οχράνα. Τι κάνει νιάου νιάου στα κεραμίδια σύντροφοι;
Στην “απολογία” (δίκη) του στους συντρόφους του, ο Ντεγκάγεφ παραδέχθηκε τα πάντα και αποκάλυψε ότι ο Σουντέικιν τον χτύπησε στον…ιδεαλισμό του! Του “πρότεινε” να συνεργαστεί ως πράκτορας, αλλά του παρουσίασε και ένα “Μεγάλο Σχέδιο”, σύμφωνα με το οποίο οι δυο τους θα ξήλωναν εκ των έσω, τόσο την Ν.Β., όσο και την Οχράνα και θα γίνονταν κυρίαρχοι του πολιτικού παιχνιδιού στην χώρα! Μάλιστα, ο Σουντέικιν κανόνισε συναντήσεις για τον Ντεγκάγιεφ με σημαίνοντα μέλη της ρωσικής πολιτικής σκηνής και της κυβέρνησης, ώστε ο τελευταίος να τους παρουσιάσει τις απόψεις του για την μεταρρύθμιση του κράτους!
Επιπλέον, την περίοδο που ο Ντεγκάγεφ λειτουργούσε ως ντε φάκτο πράκτορας της Οχράνα, έδωσε πληροφορίες που οδήγησαν στην σύλληψη όλων των σημαντικών μελών της Οργάνωσης (όπως η Βέρα Φίγκνερ) και σχεδόν την κατέστρεψαν ολοκληρωτικά. Η “απόδρασή” του από την φυλακή της Οδησσού, με την βοήθεια του Σουντέικιν, τον ανέβασε ακόμη περισσότερο στην εκτίμηση των “συντρόφων” του. Με αυτό τον τρόπο, ο ίδιος έγινε επικεφαλής της Ναρόντναγια Βόλια και συνέχισε να δίνει σημαντικά στοιχεία στον Σουντέικιν, ο οποίος δεν δίστασε ακόμη και να “θυσιάσει” κατώτερους πράκτορες, ώστε να εκτρέψει τις υποψίες των επαναστατών από τον Ντεγκάγεφ.
Ο Σουντέικιν έφτασε μέχρι και στο σημείο να τον στείλει στην Ελβετία για να παρασύρει σημαντικά στελέχη της Οργάνωσης, όπως ο Πιοτρ Λαβρόφ, πίσω στην Ρωσία, ώστε να συλληφθούν, κόλπο όμως που δεν πέτυχε και ταυτόχρονα αποτέλεσε την αρχή του τέλους για την συνεργασία των δυο ανδρών και την επιχείρηση της Οχράνα. Οι υποψίες των εμιγκρέδων της Οργάνωσης απέναντί στον Ντεγκάγεφ και οι ανακρίβειες σχετικά με λεπτομέρειες της απόδρασής του τον αποκάλυψαν και τον οδήγησαν στο να παραδεχτεί την προδοτική του δράση, μετά από ανακρίσεις συντρόφων του. Τότε, τον Οκτώβρη 1883 ήταν που στήθηκε το “Ειδικό Δικαστήριο” της Ναρόντναγια Βόλια απέναντί του, στο οποίο αποκάλυψε τα πάντα με κάθε λεπτομέρεια.
Ταυτόχρονα, όπως είπαμε πως λειτουργούσε το…”πρωτόκολλο” των επαναστατών, αν ήθελε να ζήσει, ο Ντεγκάγεφ έπρεπε να εκτελέσει τον Σουντέικιν, κάτι που προσφέρθηκε να κάνει με μεγάλη προθυμία. Η Ν.Β. όρισε δυο νεαρούς αγωνιστές να τον βοηθήσουν και μια ενέδρα στήθηκε, μετά από πολλές αναβολές και δυσκολίες, στο σπίτι του Ντεγκάγεφ. Ο Σουντέικιν, που εν τω μεταξύ είχε γίνει καλός φίλος με τον πράκτορά του και χρησιμοποιούσε το σπίτι του ακόμη και για…εξωσυζυγικές περιπέτειες, φάνηκε εν τέλει να μην αντιλαμβάνεται το κόλπο και με πρόφαση την μεταξύ τους συνεννόηση για ακόμη μια δολοπλοκία, τον επισκέφθηκε μαζί με ακόμη έναν πράκτορα της Οχράνα. Εκεί, με αρκετή προσπάθεια, οι τρεις άνδρες της Ν.Β. κατάφεραν να εκτελέσουν και τους δυο αστυνομικούς, αλλά ο Ντεγκάγεφ, πεπεισμένος ότι η ίδια μοίρα περίμενε και τον ίδιο από την Οργάνωση, αποφάσισε να το σκάσει αμέσως από την χώρα.
Λίγο καιρό αργότερα, σε μια μυστική συνάντηση στο Παρίσι μεταξύ μελών της Ναρόντναγια Βόλια και του Ντεγκάγεφ, αποφασίστηκε να του χαριστεί η ζωή, με την προϋπόθεση να μην ξαναπατήσει στην Ρωσία. Ο Σεργκέι έφυγε για την Λατινική Αμερική και από εκεί για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου βρισκόταν από χρόνια αυτο-εξόριστος ο αδερφός του, αλλά και η γυναίκα του, Λιουμπόφ, την οποία είχε στείλει εκεί παλαιότερα ο Σουντέικιν, μετά από συνεννόηση με τον Ντεγκάγεφ για τις υπηρεσίες του.
Σεργκέι Ντεγκάγεφ ή Αλεξάντερ Πελ, μαθηματικός!
Αν η μέχρι τώρα πορεία τη ζωής του Σεργκέι Ντεγκάγεφ σας φάνηκε περίπλοκη, να πούμε κάπου εδώ πως ακόμη δεν έχετε δει τα καλύτερα!
Με την βοήθεια του Βλαντιμίρ, που δούλευε στην Ρωσική Πρεσβεία των ΗΠΑ, αλλά και ως ανταποκριτής σε διάφορες ρωσικές εφημερίδες, κατάφερε να πλαστογραφήσει τον θάνατό του και να ξεκόψει από τις Ρωσικές Αρχές και τους επαναστάτες. Πήρε αρχικά το όνομα Αλεξάντερ Πολεβόι και μετά την λήψη της αμερικανικής ιθαγένειας, το άλλαξε σε Αλεξάντερ Πελ, ενώ η γυναίκα του μετονομάστηκε σε Έμμα.
Αρχικά αναγκάστηκε να δουλέψει στις αποβάθρες της Βαλτιμόρης ως χειρώνακτας, ενώ η γυναίκα του έγινε μαγείρισσα και πλύστρα. Ένας πραγματικός “χαμαιλέοντας” όμως όπως ο Ντεγκάγεφ, πλέον Πελ, δεν θα μπορούσε να προσαρμοστεί και να εφησυχάσει με αυτή την φτωχική ζωή. Στα 1895 αποφάσισε να σπουδάσει μαθηματικά και αστρονομία στο Πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς της Βαλτιμόρης, από όπου και έλαβε τον διδακτορικό του τίτλο στα 1897. Το ίδιο χρόνο, το Πανεπιστήμιο της Νότας Ντακότα χρειάστηκε έναν καθηγητή μαθηματικών και μετά από συστάσεις πρώην καθηγητών του στην Βαλτιμόρη, ο Πελ (Ντεγκάγεφ) ανέλαβε την θέση!
Η επιτυχία του ως καθηγητής ήταν τεράστια, καθώς η εκ φύσεως χαμαιλεόντια προσωπικότητά του τον βοήθησε να προσαρμοστεί πολύ εύκολα στην νέα του ζωή, να γίνει πολύ αγαπητός ανάμεσα στους φοιτητές του και να εξελιχθεί σε έναν πρώτης τάξεως επιστημονικό ερευνητή. Μάλιστα, στα 1905 ενορχήστρωσε την οργάνωση του Τμήματος Μηχανικών του Πανεπιστημίου της Νότιας Ντακότα και έγινε ο πρώτος του Κοσμήτορας.
Λίγα χρόνια μετά η γυναίκα του απεβίωσε και ο ίδιος παντρεύτηκε με μια πρώην φοιτήτρια του, την μετέπειτα γνωστή μαθηματικό Άννα Τζόνσον Πελ Γουίλερ. Μετακόμισαν διαδοχικά στο Γκέτινγκεν της Γερμανίας, επέστρεψαν στις ΗΠΑ, έφυγαν για το Σικάγο και τελικά κατέληξαν στο Μπρυν Μωρ της Πενσιλβάνια.
Προς το τέλος της ζωής του είχε προσχωρήσει εντελώς στις συντηρητικές ιδεολογίες, στήριξε το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, αποκήρυξε εντελώς την πρώην πατρίδα του, ενώ τάχθηκε ενάντια στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι μαρτυρίες λένε ότι, πέρα από τις προσπάθειές του να κόψει κάθε σύνδεση με το παρελθόν του, η μεταστροφή του αυτή ήταν ειλικρινής και αντανακλούσε την απέχθεια του για τις επαναστατικές και ριζοσπαστικές ιδέες.
Ο Σεργκέι Ντεγκάεφ, Αλεξάντερ Πολεβόι ή Αλεξάντερ Πελ, ανήμπορος να εργαστεί μετά από ένα οξύ εγκεφαλικό, απεβίωσε στα 1921 στο Μπρυν Μωρ της Πενσιλβάνια. Η τελευταία γυναίκα του, Άννα Τζόνσον Πελ Γουίλερ, καθιέρωσε μια υποτροφία στο όνομά του, για φοιτητές των μαθηματικών με εξαιρετικές επιδώσεις, η οποία λειτουργεί έως και σήμερα.
Αυτή είναι και η τελική κληρονομιά ενός ρουφιάνου χαμαιλέοντα, πρώην επαναστάτη, που δεν δίστασε να απαρνηθεί τα ιδανικά του, τους συντρόφους του, μέχρι και το όνομά του για να επιβιώσει.
