Cajo Brendel – Συμβουλιακός κομμουνισμός και κριτική του μπολσεβικισμού
“Ας υποθέσουμε ότι η κεντρική ηγεσία είναι σε θέση να διανείμει όλα όσα έχουν παραχθεί με δίκαιο τρόπο. Ακόμα και τότε το γεγονός παραμένει ότι οι παραγωγοί δεν έχουν στη διάθεσή τους τα μέσα παραγωγής. Αυτά τα μηχανήματα δεν είναι δικά τους, είναι αυτά που χρησιμοποιούνται για να τους ξεφορτωθούν. Η αναπόφευκτη συνέπεια είναι ότι οι ομάδες που αντιτίθενται στην υπάρχουσα ηγεσία θα καταπιέζονται με τη βία. Η κεντρική οικονομική εξουσία βρίσκεται στα χέρια εκείνων που ταυτόχρονα ασκούν την πολιτική εξουσία. Κάθε αντιπολίτευση που σκέφτεται με διαφορετικό τρόπο για τα πολιτικά και οικονομικά προβλήματα θα καταπιέζεται με κάθε δυνατό μέσο. Αυτό σημαίνει ότι αντί για μια ένωση ελεύθερων και ισότιμων παραγωγών, όπως την όρισε ο Μαρξ, υπάρχει μια σχολή σωφρονισμού που όμοιά της δεν έχει ξαναδεί κανείς”.
Αυτό το απόσπασμα, ελεύθερα μεταφρασμένο από ένα κείμενο εβδομήντα ετών, εξηγεί ότι οι σχέσεις παραγωγής, όπως αναπτύχθηκαν στη Ρωσία μετά τον Οκτώβριο του 1917, δεν έχουν καμία σχέση με αυτό που ο Μαρξ και ο Ένγκελς αντιλαμβάνονταν ως κομμουνισμό. Την εποχή που εκδόθηκε η παραπάνω μπροσούρα, ο τρόμος της δεκαετίας του 1930 βρισκόταν μπροστά μας. Ήταν απλώς μια προφητεία. Δεν υπήρξε κάποιο πολιτικό γεγονός που να είχε προκαλέσει αυτή την κριτική της σοβιετικής κοινωνίας. Αυτή η κριτική προέκυψε από μια οικονομική ανάλυση. Στη βάση αυτή ο ανερχόμενος σταλινισμός κατανοήθηκε ως η πολιτική έκφραση ενός οικονομικού συστήματος που ανήκε σε μια κρατική καπιταλιστική εκμετάλλευση, και αυτό δεν ίσχυε μόνο για τον σταλινισμό.
Το μόλις αναφερθέν κείμενο ήταν έργο μιας ομάδας, οι συγγραφείς της οποίας ανήκαν σε ένα ρεύμα που προέκυψε στα χρόνια μετά τον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο και απέκτησε μόνιμη σημασία. Το ρεύμα αυτό χαρακτηριζόταν από μια έντονη κριτική στη σοσιαλδημοκρατία καθώς και στον μπολσεβικισμό. Ήταν ένα ρεύμα που ανέλυε προσεκτικά τις καθημερινές εμπειρίες της εργατικής τάξης και έτσι κατέληγε σε νέες ιδέες για την ταξική πάλη. Το ρεύμα έβλεπε τη σοσιαλδημοκρατία και τον μπολσεβικισμό ως το “παλιό εργατικό κίνημα”. H αντίθεσή τους ήταν “ένα νέο κίνημα των εργατών”.
Μεταξύ των πρώτων εκπροσώπων αυτού του ρεύματος ήταν Γερμανοί και Ολλανδοί μαρξιστές, οι οποίοι ανέκαθεν βρίσκονταν στην αριστερή πτέρυγα της σοσιαλδημοκρατίας. Κατά τη διάρκεια του πολυετούς μόνιμου αγώνα τους ενάντια στο ρεφορμισμό γίνονταν όλο και πιο επικριτικοί απέναντι στη σοσιαλδημοκρατία. Οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος ήταν δύο Ολλανδοί, ο Anton Pannekoek (1872-1960) και ο Herman Gorter (1864-1927) και επίσης δύο Γερμανοί, ο Karl Schröder (1884-1950) και ο Otto Rühle (1874-1943). Αργότερα ο πολύ νεότερος Paul Mattick (1904-1980) έγινε ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς αυτού του ρεύματος.
Οι ιδέες του Pannekoek τράβηξαν την προσοχή λίγο μετά την αλλαγή του αιώνα αναφορικά με κάποιους μαρξιστικούς προβληματισμούς πάνω στη φιλοσοφία. Από το 1906 μέχρι το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου εργάστηκε στη Γερμανία. Αρχικά για ένα χρόνο ως δάσκαλος στη σχολή του κόμματος του SPD (Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας) και στη συνέχεια, αφού απειλήθηκε με απέλαση από τη Γερμανία, εργάστηκε στη Βρέμη και έγραψε άρθρα σε διάφορες αριστερές εφημερίδες. Ενώ βρισκόταν στη Βρέμη, ο Pannekoek έγινε μάρτυρας μιας πολύ σημαντικής άγριας απεργίας των λιμενεργατών εκεί. Αυτή η εμπειρία επηρέασε τις ιδέες του για την ταξική πάλη, καθώς και την ερμηνεία του μαρξισμού. Κατά συνέπεια, απέρριψε από πολύ νωρίς τις μπολσεβίκικες θεωρίες για την οργάνωση, τη στρατηγική και την πολιτική.
Ο Otto Rühle δεν ταυτίστηκε ποτέ με κάποιο ρεύμα του γερμανικού εργατικού κινήματος. Ωστόσο, ποτέ δεν παραμέλησε τα γενικά συμφέροντα της εργατικής τάξης. Όπως και ο Pannekoek, απέρριψε τον μπολσεβικισμό στη δεκαετία του 1920 και ήταν από τους πρώτους που υποστήριξαν ότι η προλεταριακή επανάσταση ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό από την αστική επανάσταση και, κατά συνέπεια, απαιτούσε εντελώς διαφορετικές μορφές οργάνωσης. Για τον λόγο αυτό απέρριψε την πλάνη ότι η προλεταριακή επανάσταση θα έπρεπε να είναι η υπόθεση ενός κόμματος. “Η επανάσταση”, έλεγε, “δεν είναι κομματική υπόθεση, πολιτικά και οικονομικά είναι υπόθεση ολόκληρης της εργατικής τάξης”.
Αυτές οι ιδέες, οι οποίες θα γίνονταν πολύ πιο λεπτομερείς, ήταν χαρακτηριστικές του ρεύματος που έγινε γνωστό ως συμβουλιακός κομμουνισμός. Ο συμβουλιακός κομμουνισμός, από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 βασίστηκε στις εμπειρίες της Ρωσικής και της Γερμανικής Επανάστασης, υπερασπίστηκε τη δημοκρατία των συμβουλίων και απέρριψε την εξουσία του κόμματος. Επιδίωξε να διαφοροποιηθεί από τον μπολσεβικισμό και τους μπολσεβίκους, καθώς και από όσους διεκδικούσαν τον χαρακτηρισμό “κομμουνιστής”. Παρ’ όλα αυτά στην αρχή του, το ρεύμα του συμβουλιακού κομμουνισμού ήταν πολύ μακριά από τις απόψεις που ανέπτυξε αργότερα.
Στην αρχή ο συμβουλιακός κομμουνισμός διέφερε ελάχιστα από τον λενινισμό. Ο Rühle, όμως, δε θεωρούσε τα κόμματα της Γ’ Διεθνούς κομμουνιστικά. Λίγα χρόνια αργότερα οι συμβουλιακοί κομμουνιστές θα διέκριναν τους εαυτούς τους πολύ πιο καθαρά από τον μπολσεβικισμό. Η λεγόμενη Οκτωβριανή Επανάσταση τερμάτισε τον τσαρισμό και έβαλε τέλος στις φεουδαρχικές σχέσεις, ανοίγοντας τον δρόμο για τις καπιταλιστικές.
Οι συμβουλιακοί κομμουνιστές προχώρησαν παραπέρα. Επεσήμαναν το γεγονός ότι μια οικονομία όπως η ρωσική, που βασίζεται στη μισθωτή εργασία, δηλαδή μια οικονομία όπου η εργατική δύναμη είναι εμπόρευμα, δε επιζητεί τίποτα περισσότερο από την παραγωγή υπεραξίας και την εκμετάλλευση των εργαζομένων. Δεν έχει σημασία αν η υπεραξία πηγαίνει στους ιδιώτες καπιταλιστές ή στο κράτος ως ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής. Οι συμβουλιακοί κομμουνιστές θυμήθηκαν ότι ο Μαρξ είχε διδάξει ότι η εθνικοποίηση των μέσων παραγωγής δεν έχει καμία σχέση με τον σοσιαλισμό. Οι συμβουλιακοί κομμουνιστές επεσήμαναν το γεγονός ότι στη Ρωσία η παραγωγή υπακούει στους ίδιους νόμους που υπάρχουν στον κλασικό ιδιωτικό καπιταλισμό. Η εκμετάλλευση μπορεί να τερματιστεί, μόνο όταν δεν υπάρχει πλέον μισθωτή εργασία. Αυτό έλεγε ο Μαρξ. Οι συμβουλιακοί κομμουνιστές εξήγησαν, αναφερόμενοι στη Μόσχα, τι δεν ήταν ο κομμουνισμός. Οι διαφορές μεταξύ του συμβουλιακού και του μπολσεβικισμού έγιναν πιο σαφείς και ολοκληρωμένες.
Τα όσα ειπώθηκαν προηγουμένως δεν πρέπει να εκληφθούν ως σημαίνοντα ότι ο συμβουλιακός κομμουνισμός είναι μια ειδική κριτική του σταλινισμού. Είναι μια κριτική του μπολσεβικισμού γενικά. Οι συμβουλιακοί κομμουνιστές δεν βλέπουν τον σταλινισμό ως ένα είδος “αντεπανάστασης” που στέρησε τον Οκτώβρη από τους καρπούς του. Αντίθετα, βλέπουν τον σταλινισμό απλώς ως έναν καρπό αυτής της επανάστασης, που άνοιξε την πόρτα για τον καπιταλισμό στη Ρωσία. Ο Στάλιν ήταν ο κληρονόμος του μπολσεβικισμού και της μπολσεβίκικης επανάστασης. Η ανάπτυξη αυτής της θεωρίας προχώρησε αργά, όπως ακριβώς συνέβη και με την κοινωνική ανάπτυξη. Στην πορεία τους οι συμβουλιακοί κομμουνιστές άλλαξαν τη γνώμη τους και την πρακτική τους. Αρχικά στη Γερμανία και την Ολλανδία ιδρύθηκαν κόμματα συμβουλιακών κομμουνιστών. Αυτό ερχόταν σε αντίθεση με τη γνώμη κάποιων όπως ο Rühle, ο οποίος, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, θεωρούσε ότι τα κόμματα δεν ήταν υπόθεση της εργατικής τάξης. Ο Rühle όμως είδε αυτές τις οργανώσεις ως κόμματα “εντελώς νέου χαρακτήρα, δηλαδή ως κόμματα που δεν ήταν πια κόμματα”.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1924, ο Rühle μίλησε μια διαφορετική γλώσσα. “Ένα κόμμα με επαναστατικό χαρακτήρα με την προλεταριακή έννοια της λέξης είναι ένας παραλογισμός. Ο επαναστατικός του χαρακτήρας μπορεί να προσδιορίζεται μόνο με την αστική έννοια και μόνο όταν το ζήτημα είναι η αλλαγή της φεουδαρχίας σε καπιταλισμό”. Είχε απόλυτο δίκιο και για τον λόγο αυτό οι λεγόμενοι παραλογισμοί εξαφανίστηκαν από το προλεταριακό σκηνικό μέσα σε δέκα χρόνια. Υπήρξαν ελάχιστες εξαιρέσεις και αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αυτή η έκφραση δεν χρησιμοποιούνταν πια.
Την ίδια στιγμή οι συμβουλιακοί κομμουνιστές ωρίμασαν. Είχαν μάθει ότι η Ρωσική Επανάσταση δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια αστική επανάσταση και ότι η ρωσική οικονομία δεν ήταν τίποτα περισσότερο από κρατικός καπιταλισμός. Είχαν μια σαφέστερη κατανόηση των πραγμάτων που ήταν ώριμα για νέα έρευνα. Άλλα πράγματα που δεν είχαν αναλυθεί προηγουμένως στέκονταν τώρα σε ένα πιο ξεκάθαρο φως.
Η πιο σημαντική ανάλυση από αυτή την άποψη ολοκληρώθηκε από τον Pannekoek το 1938. Δημοσίευσε ένα φυλλάδιο για τη φιλοσοφία του Λένιν και παρήγαγε μια πιο βαθιά ανάλυση του μπολσεβικισμού. Ο Pannekoek επεσήμανε το γεγονός ότι ο μαρξισμός του Λένιν δεν ήταν τίποτα περισσότερο από ένας μύθος και ερχόταν σε αντίθεση με τον πραγματικό μαρξισμό. Ταυτόχρονα εξήγησε την αιτία: “Στη Ρωσία”, είπε, “ο αγώνας ενάντια στον τσαρισμό έμοιαζε σε πολλές πτυχές με τον αγώνα ενάντια στη φεουδαρχία στην Ευρώπη πολύ πριν. Στη Ρωσία η εκκλησία και η θρησκεία υποστήριζαν την υπάρχουσα εξουσία. Για τον λόγο αυτό ο αγώνας κατά της θρησκείας ήταν μια κοινωνική αναγκαιότητα”. Γι’ αυτόν τον λόγο αυτό που ο Λένιν θεωρούσε ιστορικό υλισμό ελάχιστα διέφερε από τον γαλλικό αστικό υλισμό του 18ου αιώνα, έναν υλισμό που, εκείνη την εποχή, χρησιμοποιήθηκε ως πνευματικό όπλο ενάντια στην εκκλησία και τη θρησκεία. Με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή επισημαίνοντας τις ομοιότητες των κοινωνικών σχέσεων στη Ρωσία πριν από την επανάσταση και εκείνων στην προεπαναστατική Γαλλία, οι συμβουλιακοί κομμουνιστές τόνισαν το γεγονός ότι ο Λένιν και τα μέλη του κόμματός του διεκδίκησαν για τον εαυτό τους το όνομα Ιακωβίνοι. Εννοούσαν ότι το κόμμα τους στη ρωσική αστική επανάσταση είχε την ίδια λειτουργία με τους Γάλλους Ιακωβίνους.
Το ότι ο μπολσεβικισμός τον Μάρτιο του 1918, μόλις πέντε μήνες μετά τον Οκτώβριο του 1917, στέρησε από τα σοβιέτ την ήδη ελαχιστοποιημένη εξουσία τους ήταν -όπως έλεγαν οι συμβουλιακοί κομμουνιστές- λογική συνέπεια της Οκτωβριανής Επανάστασης. Τα σοβιέτ δεν ταίριαζαν με ένα σύστημα που αποτελούσε το πολιτικό εποικοδόμημα των κρατικών καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων.
Αυτό που εννοούν οι συμβουλιακοί κομμουνιστές με τον κομμουνισμό είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από αυτό το σύστημα. Η δικτατορία ενός κόμματος δεν ταιριάζει με τις κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται στην κατάργηση της μισθωτής εργασίας και το τέλος της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Μια κοινωνία στην οποία οι παραγωγοί είναι ελεύθεροι και ίσοι δεν μπορεί να είναι κάτι διαφορετικό από τη δημοκρατία των παραγωγών.
Πηγή: marxists.org
