Ό,τι ακολουθεί είναι μια ελαφρώς αναθεωρημένη έκδοση του Έκτου Κεφαλαίου του βιβλίο του ιστορικού Paul Avrich «Anarchist Portraits» («Πορτραίτα Αναρχικών») εκδ. Princeton University Press, 1988.
«Η φρουρά είναι κουρασμένη». Μ’ αυτές τις λέξεις ένας νεαρός Ρώσος αναρχικός, ο Anatoli Zhelezniakov, πέρασε στην ιστορία της Οκτωβριανής Επανάστασης και του ρωσικού επαναστατικού κινήματος, διαλύοντας την Συνταγματική Συνέλευση στις 5 Γενάρη 1918, αφού προηγουμένως, ο ίδιος, σε συνεργασία με μπολσεβίκους και άλλους επαναστάτες, νίκησε την προσωρινή κυβέρνηση τον Οκτώβριο του 1917.
Όταν το τσαρικό καθεστώς κατέρρευσε τον Φλεβάρη του 1917, ο Zhelezniakov, οπαδός των ιδεών των Kropotkin και Bakunin, υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία σε μια βάση της Κροστάνδης, τη διάσημη έδρα του στόλου της Βαλτικής, κοντά στην πρωτεύουσα της περιοχής Petrograd. Μετά από την επανάσταση του Φλεβάρη, οι αναρχικοί και άλλοι μαχητές κατέλαβαν τη βίλα P.P.Durnovo, του κυβερνήτη της Μόσχας κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1905, μετατρέποντάς την σε επαναστατική κοινότητα, ένα «σπίτι ξεκούρασης», με δωμάτια για ανάγνωση και συζήτηση καθώς και έναν κήπο που τον έκαναν παιδική χαρά για τα παιδιά. Στα μυαλά των αντεπαναστατών, εντούτοις, η βίλα Durnovo, είχε μετατραπεί σε αποκρουστικό κρησφύγετο κακοηθειών, «όπου συγκεντρώθηκαν οι δυνάμεις του κακού και διάφορες μάγισσες και γίνονταν σκοτεινά και απαίσια όργια και, αναμφίβολα, σχεδιάζονταν κάποιες αιματηρές δολοπλοκίες», όπως έγραψε κάποιος N.N.Sukhanov στις σημειώσεις του για τη Ρωσική Επανάσταση (1). Βέβαια, η κατάληψη αυτή αφέθηκε ανενόχλητη μέχρι τις 5 Ιουνίου 1917, όταν ένας αριθμός αναρχικών προσπάθησε να καταλάβει τις εγκαταστάσεις εκτύπωσης μιας μεσοαστικής εφημερίδας. Το Α’ Συνέδριο των Σοβιέτ, κατήγγειλε τους επιδρομείς ως «εγκληματίες που αυτοαποκαλούνται αναρχικοί» (2) και στις 7 Ιουνίου, ο P.N.Pereverzev, υπουργός Δικαιοσύνης στην προσωρινή κυβέρνηση, διέταξε τους αναρχικούς να εκκενώσουν αμέσως το σπίτι. Την επόμενη ημέρα πενήντα ναυτικοί, ανάμεσά τους και ο Zhelezniakov, αφίχθηκαν εσπευσμένα από την Κροστάνδη για να υπερασπίσουν τους συντρόφους τους επαναστάτες, οι οποίοι, στο μεταξύ, είχαν οχυρωθεί στη βίλα για ν’ αποκρούσουν ενδεχόμενη κυβερνητική επίθεση. Τις επόμενες δύο εβδομάδες οι αναρχικοί παρέμειναν οχυρωμένοι στη βίλα, περιφρονώντας και την προσωρινή κυβέρνηση και το Σοβιέτ του Petrograd. Αλλά με αφορμή του ότι μερικοί απ’ αυτούς επιτέθηκαν σε μια κοντινή φυλακή και απελευθέρωσαν τους κρατούμενους, ο υπουργός Pereverzev διέταξε επίθεση στο σπίτι, κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώθηκε ένας αναρχικός εργάτης και ο Zhelezniakov συνελήφθη και κλείστηκε στο κελί του συντάγματος Preobrazhensky.
Μετά από μια συνοπτική δίκη, η κυβέρνηση τον καταδίκασε σε 14 χρόνια καταναγκαστικά έργα, αγνοώντας όλες τις εκκλήσεις από τους ναύτες της Βαλτικής για την απελευθέρωσή του. Μια μέρα μια ομάδα ναυτών πήγε στο μέγαρο Tauride για να δει τον Pereverzev προσωπικά. Βρίσκοντάς τον απόντα, οι ναύτες άρπαξαν τον υπουργό Γεωργίας Victor Chernov, τον ηγέτη των Επαναστατών Σοσιαλιστών και μελλοντικό πρόεδρο της Συνταγματικής Συνέλευσης, προς τον οποίο περίπου 6 μήνες αργότερα ο Zhelezniakov θα απηύθυνε τη διαταγή του να διαλύσει τη Συνέλευση. Και ήταν κατά τη διάρκεια μιας αυτοσχέδιας ομιλίας του Trotsky, ο οποίος (σε μια φράση που έμελλε να γίνει διάσημη) εγκωμίασε τους ναύτες της Κροστάνδης ως «την υπερηφάνεια και τη δόξα της Επανάστασης», που σώθηκε ο Chernov από λιντσάρισμα (3).
Μερικές εβδομάδες αργότερα, ο Zhelezniakov απέδρασε από τη «δημοκρατική φυλακή του» όπως την αποκάλεσε ένα αναρχικό περιοδικό (4), επαναλαμβάνοντας τις επαναστατικές του δραστηριότητες. Σ’ ένα δραματικό επεισόδιο, οργάνωσε μια μαζική διαδήλωση των ναυτών της Κροστάνδης στην αμερικανική πρεσβεία για να διαμαρτυρηθεί ενάντια στην ποινή θανάτου που επιβλήθηκε στον Tom Mooney στο Σαν Φρανσίσκο, καθώς επίσης και την επαπειλούμενη τότε έκδοση στην Καλιφόρνια του Alexander Berkman, τον οποίο οι αρχές επεδίωκαν να εμπλέξουν, με τα ίδια κατασκευασμένα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν ενάντια στον Mooney, στην υπόθεση μιας βομβιστικής επίθεσης στις 22 Ιούλη 1916. (5)
Τον Οκτώβριο του 1917, ο Zhelezniakov συνεργάστηκε ολόψυχα με τους μπολσεβίκους για τη συντριβή της προσωρινής κυβέρνησης. Αν και το πλήρωμα του πλοίου όπου υπηρετούσε τον εξέλεξε εκπρόσωπό του στο Β’ Συνέδριο των Σοβιέτ που διεξήχθη στις 25 Οκτωβρίου 1917, ήταν πολυάσχολος τη νύχτα εκείνη, οδηγώντας ένα απόσπασμα ναυτών εναντίον των χειμερινών ανακτόρων, πράξη που έδωσε τη χαριστική βολή στην προσωρινή κυβέρνηση. (6) Μετά την Επανάσταση του Οκτώβρη, ο Zhelezniakov έγινε διοικητής σώματος που φρουρούσε το ανάκτορο Tauride – «οι άνδρες του οποίου έφεραν χειροβομβίδες κρεμασμένες από τις ζώνες τους», (7) σύμφωνα με την περιγραφή ενός αυτόπτη μάρτυρα – και ήταν με αυτήν την ιδιότητα που προχώρησε (κατόπιν διαταγών των μπολσεβίκων) την ιστορική αποστολή της διάλυσης της Συνταγματικής Συνέλευσης.
Φαίνεται ότι ήταν γραπτό ένας αναρχικός να διαδραματίσει αυτόν τον ρόλο. Γιατί οι αναρχικοί, ως αντίπαλοι κάθε κυβέρνησης, απέρριπταν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία με τον ίδιο τρόπο που απέρριπταν τον τσαρισμό και τη δικτατορία του προλεταριάτου. Η καθολική ψήφος σήμαινε αντεπανάσταση, όπως είχε πει ο Proudhon, και το Κοινοβούλιο ήταν μια φωλιά απάτης και συμβιβασμού, ένα όργανο των ανώτερων και μεσαίων τάξεων για να εξουσιάζουν τους εργαζόμενους και τους αγρότες. Με λίγες εξαιρέσεις (μεταξύ τους και ο Kropotkin), οι αναρχικοί περιφρόνησαν αυτό που αποκάλεσαν «κοινοβουλευτικό φετιχισμό» των άλλων επαναστατικών ομάδων και κατήγγειλαν ανοιχτά την Συνταγματική Συνέλευση από την αρχή.
Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε, ο Zhelezniakov αγωνίστηκε μέσα από τις γραμμές του Κόκκινου Στρατού ως διοικητής στολίσκου και αργότερα ενός θωρακισμένου τραίνου. Συμμετείχε σε κρίσιμες εκστρατείες ενάντια στους κοζάκους του Don που είχαν ηγέτη τον αταμάνο Kaledin καθώς και ενάντια στους στρατηγούς Krasnov και Denikin. Όταν ο Trotsky αναδιοργάνωσε τον Κόκκινο Στρατό, τοποθετώντας πρώην ανώτερους τσαρικούς σε υψηλές θέσεις και καταργώντας το σύστημα της αυτοδιοίκησης εκ μέρους της βάσης του στρατεύματος, ο Zhelezniakov διαμαρτυρήθηκε σθεναρά, όπως και πολλοί άλλοι επαναστάτες που αντιτάχθηκαν στην επιστροφή στις παλαιές στρατιωτικές μεθόδους. Γι’ αυτό οι μπολσεβίκοι τον κήρυξαν παράνομο, όπως έκαναν και με τις «Μαύρες Φρουρές» της Μόσχας και το στρατό του Makhno στην Ουκρανία.
Ωστόσο, ο Zhelezniakov επέστρεψε παράνομα στη Μόσχα και συζήτησε το θέμα με τον Sverdlov, πρόεδρο της Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ, ο οποίος τον διαβεβαίωσε ότι έγινε παρανόηση και του προσέφερε μια υψηλή στρατιωτική θέση. Ο Zhelezniakov αρνήθηκε και πήγε στην Οδησσό όπου επανέλαβε τις δραστηριότητές του ενάντια στους λευκούς. Ήταν σκληροτράχηλος και αποτελεσματικός πολεμιστής και δεν υποχωρούσε τόσο εύκολα και τον επόμενο χρόνο (1919), οι μπολσεβίκοι επανέλαβαν την πρόταση/προσφορά τους. Αυτή τη φορά, ο Zhelezniakov δέχτηκε και διορίστηκε διοικητής της εκστρατείας με θωρακισμένα τραίνα ενάντια στον Denikin, τον οποίο επικήρυξε με το ποσόν των 400.000 ρουβλίων. (8) Ο Zhelezniakov πολέμησε θαρραλέα χωρίς να τραυματιστεί μέχρι τις 26 Ιούλη 1919, όταν σκοτώθηκε κοντά στο Ekaterinoslav από το πυροβολικό του Denikin. Ήταν μόλις 24 χρόνων.
Τώρα η σοβιετική κυβέρνηση, ενώ τον είχε κηρύξει παράνομο και προδότη, τον αγκάλιασε ως έναν από τους ήρωές της. Το σώμα του μεταφέρθηκε στη Μόσχα και θάφτηκε με ομιλίες και τελετές. Άγαλμα του Zhelezniakov υπάρχει σήμερα στην πόλη της Κροστάνδης, ως αναγνώριση από τους μπολσεβίκους του ρόλου του στην Επανάσταση του Οκτώβρη και τον εμφύλιο πόλεμο. Επίσης, γράφτηκαν ποιήματα και τραγούδια από σοβιετικούς συγγραφείς προς τιμήν του και οι κομμουνιστές τον θεωρούν δικό τους και αποφεύγουν να θίξουν τις αναρχικές του ιδέες («κάτω από τη γη, κάτω με τους σπόρους, βρίσκεται ο ναύτης Zhelezniakov, αντάρτης»). (9) Μάλιστα λένε ότι έγινε μέλος του μπολσεβίκικου κόμματος, κάτι που είναι αναληθές. Αν και είχε συμμετάσχει στην Οκτωβριανή Επανάσταση και είχε πολεμήσει μέσα από τον Κόκκινο Στρατό, ο Zhelezniakov παρέμεινε αναρχικός έως το τέλος. Όπως είπε στο σύντροφό του Volin: «Ο,τιδήποτε μου συμβεί και ο,τιδήποτε πουν για μένα, να ξέρεις καλά ότι είμαι αναρχικός, θα αγωνίζομαι ως τέτοιος και οποιαδήποτε κι αν είναι η μοίρα μου, θα πεθάνω αναρχικός». (10)
Παρ’ όλο τον επαναστατικό του φανατισμό, παρ’ ότι ήταν ασυγκράτητος, μαχητικός και επιθετικός, ο Zhelezniakov ήταν επίσης εγγράμματος, ιδεαλιστής, ακόμα και ευαίσθητος. Το καλοκαίρι του 1917, ενώ ήταν φυλακισμένος από την προσωρινή κυβέρνηση για την υπόθεση της βίλας Durnovo, έγραψε ένα αξιόλογο ποίημα, το μόνο δικό του που σώζεται και το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά το 1923 στο περιοδικό «Krasny Flot» («Κόκκινος Στόλος») και ξανά σε μια ποιητική ανθολογία του 1970 («Den’ poezii» – «Ημέρα Ποίησης»). (11) Είναι το ακόλουθο:
«Γεράκι, γεράκι / δεν γελάς σε μένα τώρα / πρέπει να βρω το πεπρωμένο μου στη φυλακή / εγώ ήμουν ψηλότερα από σένα στους ουρανούς, πάνω από τη γη, ήμουν ψηλότερα από σένα και τον αετό. / Είδα πολλά ουράνια σώματα άγνωστα σε σένα, / έμαθα πολλά μεγάλα μυστικά / Μίλησα συχνά με τα’ αστέρια, / πέταξα τόσο ψηλά όσο ο φωτεινός ήλιος. / Αλλά η μέρα πέρασε γρήγορα και ήρθε η επόμενη, / και ανεφλέγην με μια επαναστατική φλόγα. / Οι εχθροί της ελευθερίας με πήραν στο κατόπι, / τ’ αδέλφια μου ήταν ο αέρας και η βροντή. / Αλλά αφού ήμουν στη σκοτεινή νύχτα της στέπας / κατά τη διάρκεια μιας μοιραίας θύελλας έγινα αδύναμος / και από τότε κάθομαι εδώ όπως ένας κλέφτης με τις αλυσίδες του, / όπως ένας άπιστος και αιχμαλωτισμένος σκλάβος. / Γεράκι, γεράκι, όταν σου τύχει να πετάξεις / στον απεριόριστο και ορεινό χώρο – / μην ξεχάσεις να δώσεις στα σύννεφα τους χαιρετισμούς μου, / πες σε όλα ότι θα σπάσω τις αλυσίδες μου, / ότι η ζωή μου στη φυλακή είναι μόνο ένα χνούδι λυκόφωτος, / μόνο μια φασματική ονειροπόληση».
Σημειώσεις: 1. N.N.Sukhanov, The Russian Revolution, 1917, μτφ. και έκδ. Joel Carmicahel (New York, 1955), σελ. 306. 2. Izvestiia Pertogradskogo Soveta, 9 Ιούνη 1917. 3. Sukhanov, όπ.π. σελ. 446. 4. Golos Anarkhii (αναρχικό περιοδικό της πόλης Saratov), 12 Σεπτέμβρη 1917. 5. Buletin of the Relief Fund of the International Working Men’s Association for Anarchists and Anarcho-Syndicalists Imprisoned or Exiled in Russia (εκδ. Alexander Berkman), Μάρτης 1927. 6. I.E.Amurskii, Matros Zhelezniakov (Μόσχα 1968) σελ.121-27, Norman Saul, Sailors in Revolt: The Russian Baltic Fleet in 1917 (Lawrence Kans., 1978), σελ. 176, 188-89. 7. I.N. Steiberg σημείωση στο John Keep, The Russian Revolution: A Study in Mass Mobility (New York, 1976), σελ.319. 8. Goneniia na anarkhism v Sovetskoi Rossii, εκδ. Volin κ.ά. (Βερολίνο 1922), σελ. 53. 9. «Lezhit pod kurganom, zarosshim bur’ ianom, matros Zhelezniakov, partizan» (Mikhail Golodnoi). 10. Volin, Η Άγνωστη Επανάσταση 1917-1921, αναθεωρημένη έκδοση (Detroit και Chicago 1974), σελ.238. 11. Den’ poezii (Leningrand 1970), σελ.30-31.
