Από τις Μελέτες Χειραφέτησης/ Ελλάδα 1830- 1918
«Μικρά και αδύνατος η Ελλάς αλλά’ υπέρ της ελευθερίας πάντοτε αγωνισθείσα και αγωνιζόμενη δεν ημπορεί παρά να υψώσει δυνατά την φωνήν της αγανακτήσεώς της εναντίον εκείνων οι οποίοι εν της καταχρήσει του ονόματος της ελευθερίας την ελευθερίαν εσχάτως εν Παρισίοις επολέμησαν. Η Ελλάς μικρά και αδύνατος έλαβε την πείραν ότι ουδέν πολεμιώτερον της ελευθερίας όσον η αταξία. Εάν δεν εξασφαλίζη τι την ελευθερίαν, την εξασφαλίζει ο σεβασμός των νόμων και των δικαιωμάτων εκάστου.»
Είναι ένας από τους μεγαλύτερους καιροσκόπους, ο Κωνσταντίνος Λομβάρδος στη Βουλή 6 μέρες πριν από την πτώση της Κομμούνας, και ενώ τα νέα της ενδεχόμενης πτώσης της έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν, φτύνει μίσος για την Κομμούνα μέσα από το προκάλυμμα της ελευθερίας.
Από την άλλη μεριά, ο Παπαθανασίου, στις 20 Ιούλη 1871, και ενώ οι ειδήσεις από τη Γαλλία αφορούν τις θηριωδίες ενάντια στους Κομμουνάρους, ειρωνεύεται όλους όσους επιτέθηκαν στους Κομμουνάρους. Τέρατα, θα γράψει, είχε η Κομμούνα. Που ακούστηκε να είναι δημόσιοι και δημοτικοί άρχοντες ο σιδηρουργός, ο πιλοποιός, ο σανδαλοποιός, ο μπογιατζής. Είναι βεβήλωση της εξουσίας να θέλουν αυτοί οι άνθρωποι να κυβερνήσουν. Οι εργάτες δεν είναι άνθρωποι, είναι ένα σκυλολόι (ελεύθερη απόδοση στη δημοτική από το πρωτότυπο, εφημερίδα Μέλλον-20-7-1871).
Είπαμε στο προηγούμενο σημείωμα πως ο Παπαθανασίου ερμηνεύει την Κομμούνα του Παρισιού με τους πολιτικούς όρους της ανάγκης να εφαρμοστεί το αμερικανικό ομοσπονδιακό μοντέλο διακυβέρνησης. Άλλωστε, ο συνδυασμός της υποστήριξης του δικαιώματος των εργατών να κυβερνήσουν με τον περιορισμό στα αστικά δημοκρατικά πλαίσια θα τον τονίσει και ο Πανάς, στην εφημερίδα Μέλλον το Σεπτέμβρη του 1871 όπου και θα δηλώσει πως η Κομμούνα δεν αντιτάχθηκε στην ιδιοκτησία και την οικογένεια.
Τη σκυτάλη από το «Μέλλον» και τον Παπαθανασίου θα την πάρει ο Δημοκρατικός Σύνδεσμος του Λαού, 6 χρόνια μετά. Και εδώ η Κομμούνα θα «διαβαστεί» κυρίως ως μια πρόταση ομοσπονδιακής διακυβέρνησης και όχι μιας πρώτης προσπάθειας εργατικής εξουσίας. Άλλωστε ένα από τα βασικότερα προγραμματικά στοιχεία του Συνδέσμου θα είναι «άκραν αποκέντρωσιν και τελείαν αυτοδιοίκησιν των Δήμων, δηλ. κάθε Δήμος να ήναι όλως διόλου ανεξάρτητος και να διοικήται μόνος του».
Δεν είναι κυρίως οι γενικότερες αναρχικές του αναφορές που οδηγούν εκεί (άλλωστε το προγραμματικό του πλαίσιο πολύ δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί αυθεντικά αναρχικό, για παράδειγμα θεωρεί πως ο κλήρος και ειδικά ο κατώτερος στεκόταν πάντα στο πλευρό του λαού) Είναι κυρίως η προσπάθεια της αποφυγής μιας συγκεντρωτικής ελληνικής εξουσίας, που είναι στοιχείο της ελληνικής πολιτικής παράδοσης ήδη από τα προεπαναστατικά χρόνια. Ο Δημοκρατικός Σύνδεσμος θα δηλώσει προς την Association Internationale des Travaillers (Federaliste) πως αυτό που στη Δύση λέγεται κομμουνισμός στην Ελλάδα λέγεται Δημοκρατία.
Η Κομμούνα θα μεταφραστεί στον ελληνικό χώρο κυρίως με βάση τις πολιτικές αναγκαιότητες της εποχής και τον εκλεκτικό ιδεολογικό λόγο, μια που είναι αδύνατο να μιλήσουμε εκείνη την εποχή για συγκροτημένα πολιτικά στρατόπεδα.
Η Κομμούνα ιδιαίτερα μετά το 1910 θα αρχίσει να αναφέρεται στην ελληνική σοσιαλιστική φιλολογία όλο και περισσότερο ως ένα εγχείρημα της εργατικής τάξης της Γαλλίας να καταλάβει την εξουσία.
Όμως δεν μπορούμε να καταλάβουμε όχι μόνο το πώς προσλαμβάνεται η Κομμούνα αλλά και γενικότερα όλα τα μεγάλα γεγονότα, αν δε δούμε τις προϋποθέσεις πρόσληψης των επαναστατικών ιδεών. Η περίοδος που αναφερόμαστε έχει να μας πει πολλά και για το παρόν. Αυτό θα ξεκινήσουμε να βλέπουμε μέσα από κομβικά γεγονότα, σημαντικά για τα πρώτα χρόνια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα. Ακόμα και στα γνωστά γεγονότα αντιστοιχεί μια τέτοια θεωρητική εκτίμηση και αντιμετώπιση.
Οι 4 εποχές της Κομμούνας του Παρισιού στην ελληνική πολιτική σκέψη και πράξη
Η πρόσληψη της Κομμούνας στον ελληνικό χώρο. Εισαγωγικές παρατηρήσεις του Νίκου Πελεκούδα
Η Κομμούνα στην Ελλάδα με όχημα την Αμερικανική Επανάσταση, του Νίκου Πελεκούδα